You are on page 1of 51

COMPILATION ON COMMON YOGAS

USED IN THE TREATMENT OF


कणण, नावा, भुख & शळयो यॊगा’s

SUBMITTED BY RINSIYA.P.E
ROLL NUMBER 29

MANNAM AYURVEDA CO-OPERATIVE


MEDICAL COLLEGE
PANDALAM, PATHANAMTHITTA
INDEX

Sl. No: Page


1 Introduction 1
2 Common yogas used in कणण यॊगा’s 3

1. भशत्ऩञ्चभूरतैरऩूयणभ ्
2. कणणऩूयण
3. रळूनादद ऩूयण
4. प्रिमङ्ग्लादद तैर
5. षायतैरभ ्
6. प्रफल्लादद तैर
7. दशङ्ग्लादद तैर
8. ळम्फुक तैर
9. आम्रादद तैर
10. अऩाभागणषायतैर
11. स्लजजकाषायतैर
12. दीप्रऩका तैर
13. गन्धतैर
14. मष्ट्मादद तैर
15. एयण्डादद तैर
16. कणणलद्चण क तैर
17. प्रलल्लऩत्रादद तैर
18. शनगुणण््मादद तैर
19. ळैलारीतैर
3 Common yogas used in नावा यॊगा’s 14

1. व्मोऴादद लडकभ ्
2. वुयवादद गणभ ्
3. व्मघ्रीतैर
4. धलत्लगादद नस्मतैर
5. ऩ्लादद नस्म
6. व्मोऴादद धूभलप्रतण
7. ळुण््मादद नस्म
8. शळग्रुलादद नस्म
9. शनकुम्बकुम्बादद लप्रतण
10. अणुतैर
11. षीयफर
12. गृशधूभादद तैर
13. ऴड् प्रफन्द ु तैर
14. ळताह्वादद धूभ
15. राषादद नस्म
4 Common yogas used in भुख यॊगा’s 25

1. मष्ट्मादद तैर
2. दशङ्ग्लादद यज् िमोग
3. शनचुरादद िरेऩन
4. अऩाभागणतैरनस्मादद िमोग
5. खददयादद तैर
6. खददयादद गुदडक
7. अरयभेदादद तैर
8. वाभान्म कफर
9. ऩाठाददघऴणण चूणण
10. कारकचूणण मोग
11. ऩीतकचूणण मोग
12. वद्ऱच्छदादद कऴाम
13. वलाणस्मयोगऩानगण्डू ऴकऴाम
5 Common yogas used in शळयॊ यॊगा’s 34
1. काऩाणवादद नस्म
2. प्रलडङ्गगादद नस्म
3. नील्मादद तैर
4. िऩौण्डयीकादद तैर
5. भधुकमष्ट्मादद नस्म
6. भमूयक घृत
7. अरयभेदादद तैर
8. गुडूच्माददतैर
9. प्रलदामाणदद नस्म
10. गोभूत्रशयीतदक
11. भारत्मादद तैर
12. लरुणादद घृत नस्म
13. फराशठादद तैर
14. ऩथ्माषधात्र्मादद क्लाथ
15. अवनप्रलल्लादद तैर
16. बृङ्गगयाज तैर
17. प्रत्रपराददतैर
18. धतूयादद तैर
19. ऱाषादद तैर
20. बृङ्गगाभरकादद तैर
21. नीरीबृङ्गगाददतैर

6 Conclusion 45
7 Bibliography 46
MANNAM AYURVEDA CO-OPERATIVE
MEDICAL COLLEGE
PANDALAM, PATHANAMTHITTA

CERTIFICATE

Certified that this is the bona fide compilation


work on Common yogas used in karna, naasa, mukha, sirorogas
done in Salakyatantra during the year 2010 – 2011 by the
candidate Rinsiya.P.E.Register Number : ………….

H.O.D Int.Examiner Ext. Examiner Lecturer

Date : …………..
INTRODUCTION

Among theअष्टाङ्गगा’s , ऊर्धलाणङ्गगशचदकत्वा/ळाराक्मशचदकत्वा


/उतभाङ्गगशचदकत्वा /जत्रूर्धलणयोगशचदकत्वाOr ENT and ophthalmology is
explained as the best for existing in the शळयाwhich is the seat for all
the vital organs( िाण, इन्रीम, भभण )

ळाराक्मं नाभोर्धलणजत्रुगतानां श्रलणनमनलदनघ्राणाददवंशश्रतानां


व्माधीनाभुऩळभनाथणभ ् ||
( वु वू १ )

The ळाराक्मतन्त्र gives the detailed description of the


diseases of the following parts-

1. Ear
2. Nose
3. Throat (lips, teeth, gums, tongue, palate, throat proper)
4. Eyes
5. Head

All these are sensory organs seated in the शळया so only this
branch of the medicine is given prime importance among the 8
branches of आमुलेद.

1
INTRODUCTION TO COMMON YOGAS

Single drug will be rich only in certain quality whereas yoga will be
a combination of many qualities and thus potentiate the organ along with cure
of disease.

Thus yogas are much more preferred than the single drugs in
curative purpose.

2
COMMON YOGAS USED IN कणण यॊगा’s

The important yogas used in the treatment of कणण यॊगा’s as


follows:-

1.भशत्ऩञ्चभूरतैरऩूयणभ ्

भशत्ऩञ्चभूरस्मकाष्ठात्षौभेणलेप्रष्टतात ् |
तैरशवक्तात्िदीद्ऱाग्रात्स्नेश्वद्योरुजाऩश् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

प्रफल्ल कऴामशतक्त रघुरूष उष्टण कटु कपलातशयभ ्

कऴामशतक्त

गुरु उष्टण कटु ळोथशयभ ्बेदनभ ्


काश्भरय भधु य

तकाण रय कऴामशतक्त गुरुजस्न्ध उष्टण कटु लातप्रऩतशयभ ्

ऩाटरा शतक्तकऴाम रघुरूष अनुष्टण कटु प्रत्रदोऴशयभ ्, कण््मभ ्

डु ण्डु क कटु कऴामशतक्त रघुरूष ळीत कटु ळोथशयभ ्

Indication:- लातजकणणळूर

Faggots of mahatpanchamula wrapped with fibres of flax


are soaked in oil for some time and then set fire at the tip.The oil that

3
drops down filled into the ears in lukewarm state relieves the pain
immediately.

2.कणणऩूयण

राषामष्टीश्रृतंस्तन्मंळस्मतेकणणऩूयणे |

Indication:- प्रऩतजकणणळूर

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

राषा भधु य गुरुजस्न्ध ळीत भधु य चषु ष्टमभ ्


मप्रष्ट भधु य शतक्त गुरुजस्न्ध ळीत भधु य लातप्रऩतशयभ ्

Breast milk mixed with the decoction of draksha and yashti


is good for filling the ear.

3.रळूनाददऩूयण

रळूनारण कशळग्रूणांभुरुङ्ग्माभूरकस्मच |
कदल्मा्स्लयव: श्रेष्ठ्कदष्टु ण्कणणऩूयणे ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

रळून All except गुरु जस्न्ध उष्टण कटु लातशयभ ्


अम्र तीक्ष्ण
अरण क कटु रूष गुरु उष्टण भधु य ळूरघ्नभ ्
तीक्ष्ण

शळग्रु कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप


तीक्ष्ण शयभ ्

4
भुरुङ्ग्मा कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप
तीक्ष्ण शयभ ्
भूरक भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य ले दनास्थाऩनभ ्

कदशर भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य ले दनास्थाऩनभ ्

Juice of these drugs made lukewarm is best for filling the ear .

Indication:-कपजकणणळूर

4.प्रिमङ्ग्लाददतैर

प्रिमङ्गगुभधुकाम्फष्ठाधातक्मुत्ऩरऩजणणशब् |
भजञ्जष्ठारोध्रराषाशब्कप्रऩत्थ्स्मयवेनच ||
ऩचेतैरंतथास्रालंशनग्रशणात्माळुऩूयणात |्

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

प्रिमङ्गगु शतक्त कऴाम रूष गुरु ळीत कटु भूत्रप्रलये जनीमभ ्


भधु य

भधुक भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लात प्रऩत शयभ ्

अम्फष्ठा भधु य,अम्र रघु ळीत अम्र कण्डू घ्नभ ्


शतक्त

धातदक कटु कऴाम रघु रूष ळीत कटु चषुष्टमभ ्

उत्ऩर भधु य कऴाम रघु जस्न्ध ळीत भधु य प्रत्रदोऴशयभ ्


शतक्त ज्लयघ्नभ ्
ग्रादश

भुद्गऩणी भधु य कऴाम रघु रूष ळीत भधु य प्रत्रदोऴशयभ ्


चषुष्टमभ ् ग्रादश

भाऴऩजणण कऴाम रघु जस्न्ध ळीत कटु वन्धानीमभ ्

5
भजञ्जष्ठा शतक्त भधु य रूष गुरु उष्टण कटु ळोथशयभ ्
कऴाम
रोध्र कऴाम शतक्त रघु रूष ळीत कटु ळोथशयभ ्

कप्रऩत्थ भधु य, अम्र गुरु ळीत भधु य/ अम्र रे खनभ ्


कऴाम / ळूरघ्नभ ्
कटु कण्डू घ्नभ ्

Indication:-स्राल
Medicated oil should be cooked with these drugs.This filled into the ears stop
the discharge quickly.

5.षायतैरभ ्

ळुष्टकभूरकळुण्ठीनांषायोदशङ्गगुभशौऴधभ ्|
ळतऩुष्टऩालचाकुष्ठदारुशळग्रुयवाञ्जनभ ्||
वौलचणरमलषायवजजणकौप्रिदवैन्धलभ ्||
बूजणग्रजन्थप्रलडं भुस्ताभधुवुक्तंचतुगुणणभ ्||
भातुरुङ्गगयवस्तद्रत्कदरीस्लयवश्चतै् |
ऩक्लंतैरंजमत्माळुवुकृच्छानप्रऩऩूयणात ्||
कण्डु ं क्रेदचफाशधमणऩूशतकणणत्लरुक्कृभीन ् |
षायतैरशभदं श्रष्ठ
े ंभुखदन्ताभमेऴुच ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ळुष्टकभूरक भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य ले दनास्थाऩनभ ्

ळुण्ठी कटु रूष गुरु उष्टण भधु य ळूरघ्नभ ्


तीक्ष्ण

दशङ्गगु शतक्त कटु रघु जस्न्ध उष्टण कटु दीऩन ऩाचना


तीक्ष्ण ळूरघ्नभ ्
ळतऩुष्टऩा शतक्त भधु य रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु चषुष्टमभ ्
कटु व्रण

लचा कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

6
रे खनभ ्
कुष्ठ शतक्त भधु य रघु रूष उष्टण कटु ळोथशयभ ्
तीक्ष्ण ळूरघ्नभ ्

दारु शतक्त रघु जस्न्ध उष्टण कटु लात कप


शयभ ्

शळग्रु कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप


तीक्ष्ण शयभ ्

बूजण कऴाम रघु उष्टण कटु भे दोशयभ ्

प्रलडङग कटु कऴाम रघु रूष उष्टण कटु ळूरघ्नभ ्


तीक्ष्ण

भुस्ता शतक्त कऴाम रघु रूष ळीत कटु प्रऩत कप शयभ ्


रे खनभ ् दीऩन
ऩाचना
ज्लयघ्नभ ्
ग्रादश

भधुवुक्तभ ् अम्र व्मलामी उष्टण अम्र भदकारय


प्रलकाळी
भातुरुङ्गग भधु य, अम्र रघु जस्न्ध उष्टण/ळीत भधु य/ अम्र ले दनास्थाऩनभ ्
तीक्ष्ण

कदरी भधु य अम्र रघु जस्न्ध ळीत भधु य प्रत्रदोऴशयभ ्

They are made into decoction .To this are added one part of oil,
four parts of भधुवुक्तभ ् ,juice of भातुरुङ्गग and कदरी medicated oil prepared.

Indication:-कण्डु , क्रेद, फाशधमण, ऩूशतकणणत्लं, रुक्कृशभ, भुखयोग,दन्तयोग

6. प्रफल्लाददतैर (ळा.वं.भ.ख )

फारप्रलल्लाशनगोभूत्रेप्रऩष्ट्लातैरंप्रलऩाचमेत ्|
वाजषीयं चनीयं चफाशधमंशजन्तऩूयणात ||

7
Indication:-फाशधमण

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

प्रफल्ला कऴाम शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप


शयभ ्

7. दशङ्ग्लाददतैर (ळा.वं.भ.ख )

दशङ्गगुतुम्फुरुळुजण्ठशब्कटु तैरप्रं लऩाचमेत ्|


तस्मऩूयणभात्रेणकणणळूरंिणश्मशत ||

Indication:-कणणळूर

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

दशङ्गगु शतक्त कटु रघु जस्न्ध उष्टण कटु ळूरघ्नभ ्


तीक्ष्ण

तुम्फुरु कटु शतक्त रघु रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु लात कप


शयभ ्

ळुजण्ठ कटु रूष गुरु तीक्ष्ण उष्टण भधु य ळूरघ्नभ ्

8.ळम्फुकतैर(ळा. वं. उ. ख )

ळम्फुकस्मतुभांवेनऩचेतैरत
ं ुवऴणऩभ ्|
तस्मऩूयणभात्रेणकणणनाडीिळाम्मशत ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

शळम्फुकभांव शतक्त रघु जस्न्ध ळीत कटु चषुष्टमभ ्


ळूरघ्नभ ्
वऴणऩ कटु शतक्त रघु जस्न्ध ळीत कटु प्रलदादश लभन

8
ळम्फुक (जरळुप्रक्त)

Indication:-कणणनाडी

9.आम्राददतैर(ळा. वं. उ. ख )

आम्रजम्फुिलाराशनभधुकस्मलटस्मच |
एशब्वंवाशधतंतैरम्ऩूशतकणोऩळाजन्तकृत ् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

जम्फु शतक्त कटु रघु ळीत कटु लात प्रऩत


शयभ ्

भधुक भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लात प्रऩत


शयभ ्

लट कऴाम रूष गुरु ळीत कटु प्रऩत शयभ ्


शतशभय लण्मण

Indication:-ऩूशतकणण

10. अऩाभागणषायतैर(ळा. वं. उ. ख )

अऩाभागणषायजरेतत्षायं कजल्कतंजषऩेत ्|
तेनऩक्लंजमेतैरंफाशधमेकणणनादकभ ्||

Indication:-फाशधमण, कणणनाद

9
रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

अऩाभागण शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु ळोथशयभ ्


कण्डू घ्नभ ्
शळयोप्रलये चनीम

11. स्लजजणकाषायतैर(ळा. वं. उ. ख )

स्लजजणकाभूरकंळुष्टकंदशङ्गगुकृष्टणावभाजन्लतभ ्|
ळतऩुष्टऩाचतैस्तैरंऩक्लंवुक्तचतुगुणणभ ्||
िणादं ळूरफाशधमंस्रालंकणणस््मनाळमेत ् |

Indication:-ळूर, फाशधमण, कणणस्राल, कणणनाद

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

भूरकं भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य ले दनास्थाऩनभ ्

दशङ्गगु कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्


तीक्ष्ण

कृष्टणा कटु रघु तीक्ष्ण उष्टण भधु य ज्लयघ्नभ ्

ळतऩुष्टऩा शतक्त कटु रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु व्रण


भधु य

12. दीप्रऩकातैर(ळा. वं. उ. ख ) ( वु. वं. उ )

भशत्ऩञ्चभूरस्मकाण्डान्मष्टाङ्गगुराशनच |
षौभेणालेष्ट्मवंशवच्मतैरेनादीऩमेतत: ||
मतैरंच्मलतेतेभ्म्वुखोष्टणंतेनऩूयमेत ्|
ञेमंतद्ङीप्रऩकातैरंवद्योगृह्णाशतलेदनाभ ||

एलंस्माद्ङीप्रऩकातैरंकुष्ठेदेलतयौतथा |

10
Indication:-कणणळूर(ऩूयण )

13. गन्धतैर(वु. वं. ब्नशच.)

एततैरंवदाऩथ्मंब्नानांवलणकभणवु |
आषेऩकेऩषाघतेतारुळोऴेतथाअददणते ||
भन्मास्तंबेशळयोयोगेकणणळूरशे नुग्रशे |

Indication:-तारुळोऴ, शळयोयोग, कनणळूर, शनुग्रश

14. ळैलारीतैर

वळैलरंभशालृषाजम्फुलाम्रािवलामुतभ ्
कुरीयषौरभण्डू कीशवद्चंतैरंचऩूजजतभ ्

Ingredients are- ळैलरं, भशालृषा/स्नुदश, जम्फु, आम्र, ककणडशश्रङ्गगी, भधुक,


भण्डू कऩजणण

15. प्रलल्लऩत्रतैर
Oil prepared with प्रलल्लऩत्र, लचा, रळुन, शनळा, शतरतैर

Indication:- कणणळूर, कणणप्रलरशध, ऩूतीकणण, ऩूमकणण

16. शनगुणण््माददतैर
Ingredients are शनगुणजण्डऩत्र, अकणऩत्र, शळग्रुऩत्र,शचञ्चऩत्र,
वुयवाऩत्र,धतूयऩत्र,भुवशरस्लयव, कदरीस्लयव,अऩाभागणस्लयव,
शरयरस्लयव,बृङ्गगस्लयव, आरण कस्लयव, शतरतैर, फस्तभूत्रदारुशरयर, लचा, रळुना,
आरण क, कुष्ठा, वैन्धल, ळुण्डी, प्रऩप्ऩरी,अज्न

Indication:- कणणयोगा

11
17.मष्ट्मादद तैर

मष्ट्मनन्तादशभोळीयकाकोरीयोध्रजीलकै्|
भृणारप्रफवभजञ्जष्ठावारयलाशबश्च वाधमेत ्||
मष्टीभधुयविस्थ्षीयदद्रिस्थ्वंमुतभ ्|
तैरस्म कुडलं नस्मऩूयणाभ्मञ्जनैरयदभ ्||
शनशजन्त ळूरदाशोऴा् केलरं षौरभेल ला|

The ingredients are मप्रष्ट अनन्ता दशभ उळीय काकोरी योध्र जीलक
भृणार प्रफव भजञ्जष्ठा वारयला
Indications:-ळूर, दाश, ओऴ

18. एयण्डादद तैर

एयण्डशळग्रुलरुणभूरकात्ऩत्रजे यवे|
चतुगुणणे ऩचेतैरं षीये चाष्टगुणोजन्लते| |
मष्ट्माह्वाषीयकाकोरीकल्कमुक्तं शनशजन्त तत ्|
नादफाशधमणळूराशन नालनाभ्मङ्गगऩूयणै्||

The ingredients are एयण्ड शळग्रु लरुण भूरका मष्ट्माह्वा षीयकाकोरी


नाद फाशधमण ळूरा

19.कणणलद्चण क तैर

जरळूक् स्लमङ्गगुद्ऱा यजन्मौ फृशतीपरभ ्|


अश्वगन्धाफराशजस्तप्रऩप्ऩरीगौयवऴणऩा्||
भूरं कोळातकाश्वघ्नरूप्रऩकावद्ऱऩणणजभ|्
छुच्छुन्दयी कारभृता गृशं भधुकयीकृतभ ्||
12
जतूका जरजन्भा च तथा ळाफयकन्दकभ ्|
एशब् कल्कै् खयं ऩक्लं स्तैरं भादशऴं घृतभ ्||
शस्त्मश्वभूत्रेण ऩयभभ्मङ्गगात्कणणलधणनभ ्|

The ingredients are जरळूक स्लमङ्गगुद्ऱा यजन्म फृशतीपर अश्वगन्ध


फरा शजस्तप्रऩप्ऩरी गौयवऴणऩ कोळातका अश्वघ्न रूप्रऩका अकण वद्ऱऩणण छुच्छुन्दयी जतूका
जरजन्भा ळाफयकन्दक

13
COMMON YOGAS USED IN नावा यॊगा’s

The important yogas used in the नावा यॊगा treatment are as follows-

1.व्मोऴाददलडकभ ्

व्मोऴतारीवचप्रलकाशतजन्तदडकाम्रलेतवाभ ्|
वा्न्मजाजजदद्रऩशरकंत्लगेराऩत्रऩाददकभ ् ||
जीणाणद्गुडातुराधेनऩक्लेनलटकीकृतभ ्|
ऩीनवश्वावकावघ्नंरुशचस्लयकयं ऩयभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ळुजण्ड कटु रूष गुरु तीक्ष्ण उष्टण भधु य कप शयभ ्

भयीच कटु रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु ळूरघ्नभ ्

प्रऩप्ऩशर कटु रघु तीक्ष्ण उष्टण भधु य कप शयभ ्


कावघ्न

तारीव भधु य रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु कप शयभ ्


कावघ्न

चप्रलक कटु रघु रूष उष्टण कटु दीऩन ऩाचना

शतजन्तदडका अम्र रघु रूष उष्टण अम्र लात शयभ ्


दीऩन

अम्रलेतवा अम्र रघु रूष उष्टण अम्र लात शयभ ्

अज्न कटु शतक्त रघु रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु

अजाजज कटु रूष उष्टण कटु कप शयभ ्

एरा कटु भधु य रघु रूष ळीत कटु लात कप शयभ ्

त्लक् कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु कप शयभ ्

Indication :- ऩीनव , श्वाव,काव, रुशचस्लयकयं

14
Each one fourth pala are powdered and cooked in half thula
of old guda and rolled into pills.This cures nasal catarrah, dyspneoa and cough
and bestows good taste and voice.

2. वुयवाददगणभ ्

वुयवमु्फ़जणज्जंकारभाराप्रलडङ्गगभ ्|
खयफुवलृऴकणीक्फ़रंकावभदण ् ||
षलकवुयवीबाजङ्गगणकभुकाकाकभाशच |
कुरशरप्रलऴभुप्रष्टबूस्तृणबूतकेळी ||
वुयवाददगण्श्लेष्टभभेदकृशभशनऴूदन् |
िशतश्मामारुशचश्वावकावघ्नोव्रनळोधन् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

वुयव कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु ले दनास्थाऩनभ ्


तीक्ष्ण कण्डू घ्नभ ्

फ़जणज्ज कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु कुष्ठघ्न

प्रलडङ्गग कटु कऴाम रघु रूष उष्टण कटु ळूरघ्नभ ्


तीक्ष्ण
खयफुव कटु रूष तीक्ष्ण ळीत कटु लात कप शयभ ्

लृऴकणी कटु शतक्त रघु ळीत कटु कृशभघ्न


कऴाम

क्फ़र शतक्त कऴाम गुरु उष्टण कटु लात प्रऩत शयभ ्


भधु य बे दनभ ् दीऩन
ऩाचना

कावभदण शतक्त भधु य रघु रूष उष्टण कटु प्रत्रदोऴशयभ ्


ऩाचना
लृष्टम
षलक कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु शळयोप्रलये चनीम

वुयव कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु कृशभघ्न कुष्ठघ्न


कण्डू घ्नभ ्

15
बाजङ्गगण कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु ज्लयघ्नभ ्
कऴाम
कभुका कऴाम भधु य रूष गुरु ळीत कटु दीऩन ऩाचना

काकभाशच शतक्त रघु जस्न्ध अनुष्टण कटु -


कुरशर भधु य गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लृष्टम यवामन

प्रलऴभुप्रष्ट कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्


दीऩन
अजषिषारनभ ्
बूस्तृण भधु य गुरु जस्न्ध उष्टण भधु य लाजीकयण

बूतकेशळ शतक्त कऴाम रघु जस्न्ध उष्टण कटु यक्तधायालयाधकभ ्


भधु य तीक्ष्ण

Indication:-श्लेष्टभ, भेद, कृशभिशतश्माम, अरुशच, श्वाव, श्वाव, व्रण

3.व्मघ्रीतैर (ळा.वं.भ.ख )

व्माघ्रीदन्तीलचाशळग्रुतुरवीव्मोऴवैन्धलै् |
कपस्मऩाचनंतैरंऩूशतनावोदकाऩशभ ्||

Indication:-ऩीनव, ऩूशतनाव

4. धलत्लगाददनस्मतैर

धलत्लजक्त्रपराश्माभाश्रीऩणीमष्टीशतल्लकै् |
षीये ्दळगुणेतैरंनालनंवशनळै्ऩचेत ् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

धल कऴाम कटु रघु रूष ळीत कटु नेत्र्मभ ्

16
त्लक् कटु रघु रूष उष्टण कटु कप शयभ ्

श्माभा कटु रघु रूष उष्टण भधु य -


श्रीऩणी कटु रघु उष्टण भधु य -

मष्टी भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य कप शयभ ्

Indication :- ऩीनव

Medicated oil prepared with drugs, added with ten parts of


milk should be used as nasal drops.

5.ऩ्लाददनस्म

............................ प्रऩष्टैस्तुनालनभ ्|
फस्ताम्फुनाऩटु व्मोऴलेल्रलत्वकफीजकै् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ळुजण्ड कटु रूष गुरु तीक्ष्ण उष्टण भधु य ळूरघ्नभ ्

भयीच कटु रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु ळूरघ्नभ ्

प्रऩप्ऩशर कटु रघु तीक्ष्ण उष्टण भधु य कप शयभ ्

लेल्र कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

लत्वकफीजक शतक्त कऴाम रघु रूष ळीत कटु प्रऩत कप शयभ ्

Indication :-ऩीनव

These drugs should be macerated with goat’s urine and drops


of this paste put into the nose.

17
6.व्मोऴाददधूभलप्रतण

व्मोऴोरुफुककृशभजजदद्ङरुभादरगदे ङ्गगुदभ |्
लाताणकफीजप्रत्रलृताशवद्चात्थाण्ऩूशतभत्स्मकश् ||
अज्नभन्थस्मऩुष्टऩाजणऩीरुशळग्रुपराशनच |
अश्वप्रल्वभूत्राभ्मांशजस्तभूत्रण
े चैकत् ||
षौभगबांकृतांलप्रतंधूभंघ्राणास्मत्प्रऩफेत ्|

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

अरुफुक भधु य कटु जस्न्ध तीक्ष्ण उष्टण भधु य लात कप शयभ ्


कऴाम शळयळूर

कृशभजजद् शतक्त कटु रघु रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु नस्म

दारु शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु कृ शभघ्न कुष्ठघ्न

भादर शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु -


गद शतक्त कटु भधु य रघु रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु लात शयभ ् दीऩन

इङ्गगुदभ ् शतक्त कटु रघु जस्न्ध उष्टण कटु लात कप शयभ ्


कृ शभघ्न कुष्ठघ्न

लाताणकफीज कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

प्रत्रलृता कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु योचन

शवद्चात्थाण कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु केश्मभ ्


लेदनास्थाऩनभ ्

ऩूशतभत्स्मक कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु -


अज्नभन्थ कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लेदनास्थाऩनभ ्
कऴाम

शळग्रु कटु शतक्त रघु रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु लात कप शयभ ्

Indication :-दष्ट
ु ऩीनव

Medicinal wick of these drugs, macerated with any one of


the following liquids,juice of horse dung, horse urine, elephant urine and
enveloped with fibres of jute.Its smoke should be inhaled through the nose
and mouth.
18
7.ळुण््माददनस्म

ळुण्ठीकुष्ठकणलेल्रराषाकल्ककऴामलत ्|
वाशधतंतैरभाज्मंलानस्मंषलऩुटिणुत ् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ळुण्ठी कटु रूष गुरु तीक्ष्ण उष्टण भधु य कप शयभ ्


ळूरघ्नभ ्

कुष्ठ कटु भधु य रघु उष्टण कटु लात कप शयभ ्


कावघ्न

कण कटु रघु जस्न्ध अनुष्टण भधु य लात कप शयभ ्


तीक्ष्ण दीऩन

लेल्र शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

राषा भधु य गुरु जस्न्ध ळीत भधु य नेत्र्मभ ्

Indication :-बृळषल, ऩुटक

Medicated ghee or oil prepared with the paste and decoction of these
drugs used for nasal medication cures बृळषल, बृळषल and ऩुटक.

8.शळग्रुलाददनस्म

शळग्रुशवंशीशनकुम्बानांफीजै्वव्मोऴवैन्धलै् |
वलेल्रवुयवैस्तैरंनालनंऩयभंदशतभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

शळग्रु कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

शवंशी कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्


लेदनास्थाऩनभ ्

शनकुम्बा कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु -

19
लेल्र शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्
नस्म

वुयवा कटु रघु उष्टण कटु लात कप शयभ ्


कृ शभघ्न प्रलऴघ्न
लेदनास्थाऩनभ ्

Indication :-नावाळणव ्, नावाफुणद, ऩूतीनाव

Medicated oil prepared with these drugs is highly beneficial when


used as nasal drops.

9.शनकुम्बकुम्बाददलप्रतण

शनकुम्बकुम्बशवन्धूत्थभनोह्वारकणाज्नकै्|
कजल्कतै्घृतभर्धलक्तांघ्राणेलप्रतंिलेळमेत ् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक

शनकुम्ब कटु शतक्त रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु

कुम्ब कटु कऴाम रघु उष्टण कटु

कण कटु रघु रूष उष्टण भधु य

अज्न कटु शतक्त रघु उष्टण कटु


कऴाम

Indication :-नावाळणव ्, नावाफुणद

Cotton wick smeared with the paste of these drugs added with ghee and honey
should be introduced into the nose.

10.अणुतैर

जीलन्तीजरदे लदारुजरदत्लक्वेव्मगोऩीदशभभ ्|

20
दालीत्लङ्मधुकप्रलागरुलयीऩुण्राह्वप्रलल्लोत्ऩरभ ्||
धालन्मौवुयशबंजस्थये कृशभशयं ऩत्रंत्रुदटं येणुकां |
दकञ्जल्कंकभरात्फरांळतगुणेददव्मेअम्बशवक्लाथमेत ्||
तैरारवंदळगुनंऩरयळेष्टमतेन |
तैरंऩचेत्वशररेनदळेललायात ||

ऩाकेजषऩेच्चदळभेवभभाजद्ु धभ|्
नस्मंभशागुणभुळन्त्मणुतर
ै भेतत ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

जीलन्ती भधु य रघु जस्न्ध ळीत भधु य प्रत्रदोऴशयभ ्

दे लदारु शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु प्रऩत कप शयभ ्

वेव्म शतक्त कऴाम रघु जस्न्ध ळीत कटु नेत्र्मभ ्

दशभ शतक्त कऴाम गुरु जस्न्ध ळीत कटु

भधुक भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य

प्रला शतक्त कऴाम रघु रूष ळीत कटु प्रऩत शयभ ्


कृ शभघ्न

अगरु कटु शतक्त रघु जस्न्ध उष्टण कटु लात कप शयभ ्

लयी भधु य गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लात कप शयभ ्

ऩुण्राह्व भधु य गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लात कप शयभ ्


नस्म

प्रलल्ल भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लात कप शयभ ्

उत्ऩरभ ् कटु शतक्त रघु जस्न्ध उष्टण कटु लात कप शयभ ्

धालन्मौ शतक्त कऴाम रघु जस्न्ध उष्टण कटु लात कप शयभ ्

वुयशब कटु शतक्त रघु जस्न्ध ळीत भधु य लात कप शयभ ्

जस्थय शतक्त कऴाम रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु लात प्रऩत शयभ ्

कृशभशय कटु शतक्त रघु रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु लात कप शयभ ्

ऩत्र कटु शतक्त रूष उष्टण भधु य लात कप शयभ ्

त्रुदट शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

ये णुका कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात प्रऩत शयभ ्

21
काभर शतक्त कऴाम रघु रूष ळीत भधु य लात कप शयभ ्

फरा भधु य जस्न्ध ळीत भधु य लात प्रऩत शयभ ्


फल्मभ लृ
् ष्टम
फृम्शणभ ्

Importance :- अणूशन इजन्रमस्रोतांशव िप्रलळशत इत्मथण् |

11.षीयफर

फराभूरात्ऩञ्चऩरंषीयप्रऩष्टञ्चमोजमेत ्|
षीये चतुगुणणेतैरिस्थंभद्र
ृ ज्ननाऩचेत ्||
ऩानेलस्तौतथभ्मङ्गगेनस्मकभणजणळस्मते|
एतत्षीयफरातैरंलाताशळशतप्रलनाळनभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

फराभूर भधु य जस्न्ध ळीत भधु य लात प्रऩत शयभ ्


फल्मभ लृ
् ष्टम
फृम्शणभ ्

Indication :- as ऩान, लजस्त, अभ्मङ्गग, नस्मकभण in लातव्माशध

12.गृशधूभाददतैर (ळा. वं. भ. ख.)

गृशधूभकणादारुषायनक्ताह्ववैन्धलै्|
शवद्चं शळखरयफीजैश्चतैरंनावाळणवांदशतभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

कणा कटु रघु रूष उष्टण भधु य लात कप शयभ ्

दारु शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु प्रऩत कप शयभ ्


कुष्ठघ्न

22
कयञ्जपर शतक्त कटु रघु रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु लात कप शयभ ्
कऴाम

शळखरयफीज शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

Indication :-नावाळणव ्

13.ऴज्फन्दत
ु ैर

एयण्डभूरंतगयं ळताह्वाजीलन्तीयास्नावशवैन्धलश्च|
श्रृङ्गगंप्रलडङ्गगंभधुमप्रष्टकाचप्रलश्वौऴधंकृष्टणशतरस्मतैरभ ्||
अजऩमतैरप्रलशभशश्रतस्मचतुगुणणंबग
ृ यवेप्रलऩक्लभ ्|
ऴज्फन्दलोनावादिममाप्रलधेमाशनशजन्तळीघ्रंशळयवोप्रलकाय्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

एयण्डभूर शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु प्रऩत कप शयभ ्

तगय कऴाम शतक्त रूष तीक्ष्ण उष्टण कटु प्रऩत कप शयभ ्

ळताह्वा शतक्त रघु उष्टण कटु प्रऩत कप शयभ ्

जीलन्ती भधु य रघु जस्न्ध ळीत भधु य प्रत्रदोऴशयभ ्

यास्ना कटु शतक्त रघु जस्न्ध उष्टण कटु कावघ्न

श्रृङ्गग शतक्त कऴाम गुरु जस्न्ध उष्टण भधु य कृ शभघ्न

भधुमप्रष्ट भधु य शतक्त जस्न्ध उष्टण कटु छे द्यभ ्

14.ळताह्वादद धूभ

ळताह्वात्ल्फरा भूरं स्मोनाकैयण्डप्रलल्लजभ ्|


वाय्लधं प्रऩफेद्चूभं लवाज्मभदनाजन्लतभ ्||
अथला वघृतान ्वक्तून ् कृत्ला भल्रकवम्ऩुटे|

The ingredients are ळताह्वा त्लक् स्मोनाक एयण्ड प्रलल्ल आय्लध


23
15.राषादद नस्म

कपऩीनवलत्ऩूशतनावाऩीनवमो् दिमा|
राषाकयञ्जभयीचलेल्रदशङ्गगुकणागुडै्||
अप्रलभूत्ररत
ु ैनणस्मं कायमेद्रभने कृते|
शळग्रुशवंशीशनकुम्बानां फीजै् वव्मोष्टवैन्धलै्||
वलेल्रवुयवैस्तैरं नालनं ऩयभं दशतभ ्|

The ingredients are राषा कयञ्ज भयीच लेल्र दशङ्गगु कणा गुड शळग्रु
शवंशी शनकुम्बा फीज व्मोऴ वैन्धल लेल्र वुयव

24
COMMON YOGAS USED IN भुख यॊगा’s

The common yogas used in the treatment of भुखयोग are as follows:-


1.मष्ट्माददतैर

मष्टीज्मोशतष्टभतीरोध्रस्रालणीळारयफोल्ऩरै् |
ऩटोल्माकाकभाच्माचतैरभश्मञ्जनंऩचेत ्||
मष्टीज्मोशतष्टभतीरोध्रस्रालणीळारयफउत्ऩरऩटोरकाकभाशच

Indication :-कण्ड,ओष्ठव्रण

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

मष्टी भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध उष्टण भधु य


स्लमण, चषु ष्टमभ ्

रोध्र कऴाम रघु रूष ळीत कटु


अशतवाय

ळारयफ भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य


श्वाव कावघ्न
प्रत्रदोऴशयभ ्

uल्ऩरै् भधु य शतक्त गुरु ळीत भधु य

Oil cooked with these drugs should be used for ointing


the wound.

2.दशङ्ग्लाददयज्िमोग

दशङ्गगुक्परकावीवस्लशचणकाकुष्ठलेल्रजभ ्|
यजोरुजोजमत्माळुलस्त्रस्थंदळनैघणतभ ||

दशङ्गगुक्परकावीवस्लशचणकाकुष्ठलेल्र

25
Indication :-दन्तरुज

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

दशङ्गगु कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु ळूरघ्नभ ्

क्पर कऴाम रघु रूष उष्टण कटु श्वावघ्न

कुष्ठ कटु रघु रूष उष्टण कटु श्वाव कावघ्न

लेल्र कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु लात कप शयभ ्

Powder of these drugs tied in cloth and held together by the teeth
relieves the pain quickly.

3. शनचुराददिरेऩन

शनचुरंकटबीभुस्तंदेलदारुभशौऴधभ ्|
लचादन्तीचभूलाणचरेऩ: कोष्टणोआशतणळोपशा ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

शनचुर कऴाम रूष उष्टण कटु लात प्रऩत शयभ ्


व्रणळभन

भुस्त कटु शतक्त रघु रूष ळीत कटु ग्रादश दीऩन


कऴाम ऩाचना

भशौऴधभ ् कटु रघु रूष उष्टण कटु दीऩन ऩाचना

लचा शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु भेर्धम

दन्ती कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु योचन

Indication :-रुक् , ळोप

Paste of these drugs applied luke warm water relieves pain


and swelling.

26
4..अऩाभागणतैरनस्माददिमोग

नस्मगण्डू ऴमूस्तैरंवाशधतंचिळस्मते|
अऩाभागणपरश्वेतादन्तीजन्तुघ्नवैन्धलै्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

अऩाभागण शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु


कऴाम
भदनपर शतक्त तीक्ष्ण उष्टण कटु

श्वेता शतक्त कटु रघु तीक्ष्ण ळीत कटु भेर्धम

दन्ती कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु योचन

जन्तुघ्न कटु कऴाम रूष उष्टण कटु

Oil applied with these and वैन्धल to be used for nasal


medication and holding in the mouth.

5.खददयाददतैर

खददयतुराभम्फुघटे ऩक्त्लातोमेनतेनप्रऩष्टैश्च|
चन्दनजोङ्ग्कककुङ्गकुभऩरयलेरलारकोळीयै ्||
वुयतरुरोध्रराषाभजञ्जष्ठाचोचऩद्मकप्रलरम्फगै्|
स्ऩृक्कनखनतक्परवूक्ष्भैरार्धमभकैवऩत्त्ङङ्गगै्|
तैरिस्थंप्रलऩचेत्कऴाणळै्ऩाननस्मगन्डू ऴै्||
तद्चन्त्मास्मेचगदान्जनमशतगाध्रीदृळंश्रशु तंचलायाशीभ ्|

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

खददय शतक्त कऴाम रघु रूष ळीत कटु

27
चन्दन भधु य शतक्त रघु रूष ळीत भधु य दौगणन्र्धमशयभ ्

उळीय शतक्त भधु य रघु रूष ळीत कटु

रोध्र शतक्त कटु रघु रूष ळीत कटु स्तन्मजनन

राषा भधु य गुरु जस्न्ध ळीत भधु य दाशिळभन

भजञ्जष्ठा भधु य शतक्त रघु रूष ळीत कटु यक्तिवादनभ ्


कऴाम

ऩद्मक शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु

One tula of खददय is boiled in one घट of water and decoction


reduced to a quarter of this are added the paste ofonekarsha each of the
above drugs and 1 prastha of oil and then cooked.This is used for drinking,
nasal medication, ad holding in the mouth cures all the diseases of the mouth ,
bestows vision of an eagle and voice of a boar.

6.खददयाददगुदडक

खददयवायाद्द्द्रे तुरेऩचेद्द्व्ल्कातुरांचारयभेदव् |
घटचतुष्टकेऩादळेऴेअजस्भन्ऩूतेऩुन्क्लथनाद्घने ||
आजषकंजषऩेत्वुवूक्ष्भंयज्वेव्माम्फुऩतङ्गगगैरयकभ |्
चन्दनद्रम(श्माभा) योध्रऩुण्राह्वमष्टमह्वराषाञ्जनद्रमभ ्||
धातकीक्परदद्रशनळाप्रत्रपराचतुजाणतजोङ्गगकभ ्|
भुस्तभजञ्जष्ठान्मग्रोधिये श(लचा)भांवीमलावकभ ्||
ऩद्मकैरावभङ्गगाश्चळीतेतजस्भंस्तथाऩाशरकंऩृथक् |
जाशतऩप्रत्रकांवजातीपरंवश(नख)रलङ्गगकङ्गकोल्ल्काभ ्||
स्पदटकळुभ्रवुयशबकऩूणयकुडलंचतत्रालऩेत्त्ङत्|
कायमेद्गुदटका्वदाचैताधामाणभख
ु ेतद्गदाऩशा् ||

Two तुरा ofखददयवाय and one तुराof bark of अरयभेद are


boiled in 4 घट of water and decoction reduced to a quarter. If is filtered,
boiled again and when it become thick, fine powder of 1 अष each of above
drugs are added. After it cool powder of one pala each of जातीऩत्र, जातीपर,

28
नख, रलङ्गग, कङ्गकोरand one कुडलकऩूणय which is transparent as a crystal and of
good smell are added and rolled into pills. This should be kept in the mouth
always for the cure of all diseases.

7.अरयभेदाददतैर
क्लाथ्मौऴधव्मत्मममोजनेनतैरंऩचेत्कल्ऩनमाअन्मैल |
वलाणस्मयोगोद्चत
ृ मेतदाशुदणन्तजस्थयत्लेजत्लदभेलभुख्मभ ् ||

By changing the drugs meant for decoction in the above


formula to their opposite proportion.The other drugs meant for paste
remaining the same medicated oil should be cooked. This is able to cure all the
diseases of mouth and is the chief to make the teeth firm.

8. वाभान्मकफर

राषागुडूचीवुभन्िलारदाव्मणलाऴप्रत्रपराकऴाम्|
षौरे णमुक्त्कफरग्रशोअमंवलाणभमन्लक्त्रगताजन्नशजन्त||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

राष भधु य गुरु जस्न्ध ळीत भधु य ज्लयघ्नभ ्

गुडूची कटु शतक्त रघु रूष ळीत भधु य ज्लयघ्नभ ्


कऴाम
वुभन शतक्त कऴाम रघु रूष ळीत भधु य चषु ष्टमभ ्

दाली शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु छे द्यभ ्

मलाऴ भधु य शतक्त रघु ळीत कटु फल्मभ ्


कऴाम

Decoction of the above drugs mixed with honey used


as mouth gargles cures all the diseases of the mouth.

29
9.ऩाठाददघऴणणचूणण

ऩाठादालीत्लक्कुष्ठभुस्तावभङ्गगाशतक्ताऩीतङ्गगीयोध्रतेजोलतीनाभ ्|
चूण्वषौरोदन्तभांवाशतणकण्डु ऩाकस्रालाणांनाळनोघऴणणेन||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ऩाठा शतक्त रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु प्रलऴघ्न ग्रादश

दाली शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु छे द्यभ ्

त्लक् भधु य कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु फल्मभ ्

कुष्ठ कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु श्वाव कावघ्न

भुस्ता कटु शतक्त रघु रूष ळीत कटु ग्रादश दीऩन


कऴाम ऩाचना

वभङ्गगा कऴाम शतक्त रघु रूष उष्टण कटु दीऩन ऩाचना

शतक्ता कऴाम शतक्त रघु रूष उष्टण कटु दीऩन

ऩीतङ्गगी शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु चषु ष्टमभ ग्रादश

योध्र कऴाम शतक्त रघु रूष ळीत कटु चषु ष्टमभ ग्रादश

Indication :-कण्डु , ऩाक, स्राल

Nice powder of these drugs mixed with honey and rubbed to


the gums cures the pain, itching, ulceration and discharges.

10. कारकचूणणमोग

गृशधूभताक्ष्मणऩाठाव्मोऴषाया्न्मोलयातेजोह्वै :|
भुखदन्तगरप्रलकाये वषौर्कारकोप्रलदामणश्चण
ू ण्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ऩाठा शतक्त रघु तीक्ष्ण उष्टण कटु प्रलऴघ्न ग्रादश

30
अ्नी कटु रघु रूष उष्टण कटु दीऩन ऩाचना

तेजोह्व कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु दीऩन ऩाचना

Indication :-भुख, दन्त, गरप्रलकाय

Powdered nicely mixed with honey and applied to the


mouth is ideal in diseases of mouth, teeth, and throat.

11.ऩीतकचूणणमोग

दालीत्लजक्वन्दत्ू बलभनजश्ळरामालळूकशरयतारै:|
धामण्ऩीतकचूणोदन्तास्मगराभमेवभर्धलाज्म्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

दाली शतक्त कऴाम रघु रूष उष्टण कटु


छे द्यभ ्

त्लक् कटु शतक्त भधु य रघु रूष उष्टण कटु फल्मभ ्

Indication :-दन्ताआस्मगराभम

Bark of दाली,शवन्दत्ू बल, भनजश्ळरा, मालळूक,


शरयतार powdered mixed with honey and ghee held in the mouth cures
diseases of the teeth, mouth and throat.

12.वद्ऱच्छदाददकऴाम

वद्ऱच््दोळीयऩटोरभुस्तशयीतकीशतक्तकयोदशजणशब्|
मष्ट्माह्वयाजरभ
ु चन्दनैश्चक्लाथप्र्ं ऩफेत्ऩाकशयं भुखस्म||
31
रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

वद्ऱच््दा शतक्त कऴाम रघु जस्न्ध उष्टण कटु दीऩन

उळीय शतक्त भधु य रघु रूष ळीत कटु यक्तिवादनभ ्

ऩटोर शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु लृष्टम दीऩन

भुस्त कटु शतक्त रघु रूष ळीत कटु ग्रादश दीऩन


कऴाम ऩाचना

शतक्तक शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु


अनुरोभनभ ्

कटु योदशजण शतक्त रघु रूष उष्टण कटु बेदनभ रे


् ख नभ ्
दीऩन

मष्टी भधु य शतक्त रघु रूष उष्टण कटु चषु ष्टमभ ्

याजरभ
ु शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु स्लमण,

चन्दन भधु य शतक्त रघु रूष ळीत कटु

Indication :-भुखऩाक

These drugs made into decoction should be consumed for


cure of mukharoga.

13. वलाणस्मयोगऩानगण्डू ऴकऴाम

ऩटोरळुण्ठीप्रत्रपराप्रलळारात्रामजन्तशतक्तादद्रशनळाभृतानाभ ्|
ऩीत्कऴामोभधुभाजन्नशजन्तभुखेजस्थतश्चास्मगदनळेऴात ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ऩटोर शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु लृष्टम दीऩन

ळुण्ठी कटु रघु रूष उष्टण कटु दीऩन ऩाचना

32
अभृता कटु शतक्त रघु रूष ळीत भधु य ज्लयघ्नभ ्

Decoction of these drugs mixed with honey and consumed cures


all the diseases of mouth.

33
COMMON YOGAS USED IN शळयो यॊगा’s

The important yogas used in the treatment of शळयो योग as follows-

1.काऩाणवाददनस्म

काऩाणवाभज्जात्लङ्मुस्तावुभन्षायकाजणच|
नस्मभुष्टणाम्फुप्रऩष्टाशनवलणभूधणरुजाऩशभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

काऩाणवा शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु

त्लङ् शतक्त कटु भधु य रघु रूष उष्टण कटु छे द्यभ ्

भुस्ता शतक्त कटु कऴाम रघु रूष ळीत कटु ग्रादश दीऩन
ऩाचना

वुभन् कटु शतक्त रघु ळीत कटु

These are macerated in hot water and instilled to the nose


cures headaches of all types.

2. प्रलडङ्गगाददनस्म

प्रलडङ्गगस्लजजणकादन्तीदशङ्गगुगोभूत्रवाशधतभ ्|
कटु शनम्फेङ्गगुदीऩीरुतैरंनस्मंऩथ
ृ क्ऩृथक् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

प्रलडङ्गग कटु कऴाम रूष उष्टण कटु कृ शभघ्न

दन्ती कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु योचन

34
दशङ्गगु शतक्त कटु रघु जस्न्ध उष्टण कटु दीऩन

कटु तैर, शनम्फतैर, दशङ्गगुलदीतैर /ऩीरुतैरंeach separately boiled


with these drugs and गोभूत्र should be used for nasal medication.

3.नील्माददतैर

नीरीशळयीऴकोयण्डबृङ्गगस्लयवबाप्रलतभ ्|
ळेल्लषशतरयाभाणांफीजंकाकाण्डकीवभभ ्||
प्रऩष्ट्लाअजऩमवारोशाजल्रद्ऱादकांळत
ु ाप्रऩतात ्|
तैरंस्रुतंषीयबुजोनालनात्ऩशरतान्तकभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

नीरी शतक्त रघु रूष उष्टण कटु प्रलऴघ्न

शळयीऴ भधु य रघु उष्टण कटु व्रण प्रलऴघ्न


कावघ्न

कोयण्ड भधु य रघु उष्टण कटु ळूरशयभ ्

बृङ्गग कटु शतक्त रघु रूष उष्टण कटु चषु ष्टमभ ्

अष कऴाम रघु रूष उष्टण भधु य चषु ष्टमभ ्

शतर भधु य कटु शतक्त गुरु जस्न्ध उष्टण भधु य व्रण योऩण भेर्धम
कऴाम लेदनास्थाऩनभ ्

याभ कऴाम रूष गुरु ळीत कटु ळोथशयभ ्


लेदनास्थाऩनभ ्

Indication :-ऩशरत, रुज, ळोपकण्ठ


4. िऩौण्डयीकाददतैर

िऩौण्डयीकभधुकप्रऩप्ऩरीरोशवैन्धलै्|
शवद्चं धात्रीयवेतैरंनस्मेनाभ्मञ्जनेनच||
वलाणन्भूधणगदान्शजन्तऩशरताशनचळीशरतभ ्|
35
Indication :-ऩशरत

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

भधुक भधु य शतक्त रघु उष्टण भधु य चषु ष्टमभ ्भेर्धम

प्रऩप्ऩरी कटु गुरु उष्टण भधु य कावघ्न

Medicated oil prepared with िऩौण्डयीक, भधुक,


प्रऩप्ऩरी, चन्दनand juice of उत्ऩर&धाप्रत्र used for nasal medication and
anointing daily cures all the diseases of the head and alsoऩशरत

5. भामूयक घृत

भामूयऩषप्रऩतान्त्रऩादप्रल्तुण्डलजज्जणतभ ्|
दळभूर फरायास्नाभधुकैजस्त्रऩरैमुणतभ ्||
जरे ऩक्त्ला घृतिस्थं तजस्भन ् षीयवभं ऩचेत ्|
कजल्कतैभणधुयरव्मै् वलणजत्रूर्धलणयोगजजत ्||
तदभ्मावीकृतं ऩानलस्त्मभ्मञ्जननालनै्|

The ingredients are - फरा यास्ना भधुक दळभूर भमूय

6.भधुकमष्ट्माददनस्म

भधुकमष्टीकृशभजजजत्लश्वबृङ्गगैळत
ृ ंशप्रल्|
ऴज्फन्दन
ु ाभतंनस्मंवलणभूधाणभमाऩशभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण


36
भधुक भधु य शतक्त रघु उष्टण भधु य भेर्धम

मष्टी भधु य शतक्त रघु उष्टण भधु य चषु ष्टमभ ्भेर्धम

कृशभजजत ् कटु शतक्त रघु उष्टण कटु कृ शभघ्न

प्रलश्व कटु रघु उष्टण कटु कावघ्न दीऩन


रेख नभ ्

बृङ्गग कटु रघु उष्टण कटु केश्मभ ्

Indication :-शळयोयोग

6 drops nasal medication – शळयोयोग cures


7.अरयभेदाददतैर

खददयवायाद्द्द्रे तुरेऩचेद्द्व्ल्कातुरांचारयभेदव् |
घटचतुष्टकेऩादळेऴेअजस्भन्ऩूतेऩुन्क्लथनाद्घने ||
आजषकंजषऩेत्वुवूक्ष्भंयज्वेव्माम्फुऩतङ्गगगैरयकभ |्
चन्दनद्रम(श्माभा) योध्रऩुण्राह्वमष्टमह्वराषाञ्जनद्रमभ ्||
धातकीक्परदद्रशनळाप्रत्रपराचतुजाणतजोङ्गगकभ ्|
भुस्तभजञ्जष्ठान्मग्रोधिये श(लचा)भांवीमलावकभ ्||
ऩद्मकैरावभङ्गगाश्चळीतेतजस्भंस्तथाऩाशरकंऩृथक् |
जाशतऩप्रत्रकांवजातीपरंवश(नख)रलङ्गगकङ्गकोल्ल्काभ ्||
स्पदटकळुभ्रवुयशबकऩूणयकुडलंचतत्रालऩेत्त्ङत्|
कायमेद्गुदटका्वदाचैताधामाणभख
ु ेतद्गदाऩशा् ||

Two तुरा ofखददयवाय and one तुरा of bark of अरयभेद


are boiled in 4 घट of water and decoction reduced to a quarter. If is filtered,
boiled again and when it become thick, fine powder of 1 अष each of above
drugs are added. After it cool powder of one pala each of जातीऩत्र, जातीपर,
नख, रलङ्गग, कङ्गकोर and one कुडलकऩूणय which is transparent as a crystal and

37
of good smell are added and rolled into pills. This should be kept in the mouth
always for the cure of all diseases.

क्लाथ्मौऴधव्मत्मममोजनेनतैरंऩचेत्कल्ऩनमाअन्मैल |
वलाणस्मयोगोद्चत
ृ मेतदाशुदणन्तजस्थयत्लेजत्लदभेलभुख्मभ ्||

By changing the drugs meant for decoction in the above


formula to their opposite proportion.The other drugs meant for paste
remaining the same medicated oil should be cooked. This is able to cure all the
diseases of mouth and is the chief to make the teeth firm.

8.गुडूच्माददतैर

गुडूचीशनम्फकुटजशं वऩादीफराद्द्व्मै् |
वाशधतंऩाममेतैरंवकृष्टणादे लदारुशब् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

गुडूशच शतक्त कटु रघु जस्न्ध उष्टण कटु ज्लयघ्नभ ्

शनम्फ शतक्त रघु जस्न्ध उष्टण कटु कण्डू घ्नभ ्

कुटज शतक्त कऴाम रघु रूष ळीत कटु कण्डू घ्नभ ्

शं वऩादी भधु य रघु जस्न्ध ळीत भधु य कण्डू घ्नभ ्

फराद्द्व्म भधु य जस्न्ध ळीत भधु य लात प्रऩत शयभ ्


फल्मभ लृ
् ष्टम
फृम्शणभ ्

Indications:-गण्डयोग

9. प्रलदामाणददनस्म

ततोप्रलदामणमष्ट्माह्वश्रृङ्गगाडककळेरुशब् |
तैरंदळगुणषीयं शवद्चं मुञ्जीतनालनभ ्||

38
रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

प्रलदायी भधु य गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लात प्रऩत शयभ ्


ळोथशयभ ्

मप्रष्ट भधु य शतक्त गुरु जस्न्ध ळीत भधु य लात प्रऩत शयभ ्

श्रृङ्गगाडक भधु य कऴाम रघु रूष उष्टण कटु लेदनास्थाऩनभ ्

Indications:-दन्तकृशभळूर

10. गोभूत्रशयीतदक

गोभूत्रक्लथनप्रलरीनप्रलग्रशाणाभ ्|
ऩथ्मानांजरशभशवकुष्ठबाप्रलतानाभ ्||
अतायं नयभणलोअप्रऩलक्त्रयोगा:|
श्रोतायं नऩ
ृ शभलनस्ऩृळजन्तअनत्थाण् ||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

शभशव शतक्त रघु रूष उष्टण कटु

कुष्ठ शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु ळोथशयभ ्

Indications:-लक्त्रयोगा

11.भारत्माददतैर

भारतीशचत्रकाअश्वघ्ननक्तभारै्िवाशधतभ ्|
राषाळम्माकऩतत्रैरगजाधात्रीपरैस्तथा||
चाचारूंप्रऴकमोतैरभभ्मङ्गग्षुयघृष्टमो्|

39
रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

भारती कटु शतक्त रघु ळीत कटु

शचत्रका कटु रघु उष्टण कटु दीऩन

नक्तभार भधु य शतक्त गुरु ळीत भधु य स्रंवन

Indications:-चाच, अरूंप्रऴक

Oil medicated with these drugs is beneficial for anointing the head.

12. लरुणाददघृतनस्म

लरुणादौगणेषुण्णेषीयभधोदकंऩचेत ्|
षीयालशळष्टंतच्चीतंभशथत्लावायभाशये त ्||
ततोभधुयकैशवद्चं नस्मेतत्ऩूजजतंशप्रल:|

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ळतालयी भधु य शतक्त गुरु ळीत भधु य कावघ्न

फृशशत कटु शतक्त रघु उष्टण कटु दीऩन रृरोग, खाशरत्म

कयञ्ज कटु शतक्त रघु उष्टण कटु


कऴाम

जम कटु शतक्त रघु उष्टण कटु

Indications:-लातजशळयळूर

Drugs of लरुणाददगणare boiled in milk added with half


its quantity of water, till only milk remains. Then its essence is taken out by
churning and that butter is cooked with drugs of sweet taste.

13. फराशठाददतैर (शचदकत्वाभञ्जरय)


फराशठाभृताभुद्गभाऴक्लाथेशतरोत्बलभ ्|

40
ऩक्लंशळयोरुजंशजन्तचन्दनाभममाप्रष्टशब्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

फरा भधु य गुरु ळीत भधु य

अभृत कटु शतक्त रघु ळीत भधु य कावघ्न


कऴाम

भुद्ग भधु य रघु ळीत कटु चषु ष्टमभ ्

भाऴ भधु य गुरु उष्टण भधु य

To this decoction the स्लयवof आम्रकीadded and kalka of


चन्दन,कुष्ठandमष्ठी oil prepared.

14.ऩथ्माषधात्र्माददक्लाथ(ळा. वं. भ.ख)

ऩथ्माषधात्रीबूशनम्फैशनणळाशनम्फाभृतामुतै् |
कृत्क्लाथ्ऴडङ्गगोअमंवगुड्ळीऴणळूररृत ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

ऩथ्मा ऩञ्चयव रघु उष्टण भधु य चषु ष्टमभ ्

अष कऴाम रघु उष्टण भधु य कावघ्न

धात्री ऩञ्चयव रूष ळीत भधु य चषु ष्टमभ ्

बूशनम्फ शतक्त रघु ळीत कटु कृ शभघ्न

शनळा कटु शतक्त रघु उष्टण कटु चषु ष्टमभ ्

शनम्फा शतक्त रघु उष्टण कटु कृ शभघ्न

अभृता कटु शतक्त कऴाम रघु ळीत भधु य कावघ्न दीऩन

Indications:-ळीऴणळूर, ऊर्धलणजत्रूगतयोग
41
15.अवनप्रलल्लाददतैर

अवनप्रलल्लाफराभृतऩाशचते|
भधूकनागयकप्रत्रपराजन्लते||
ऩमशवतैरशभदं ऩमवाऩचेत ्|
नमनकणणशळयोदशतभुतभभ ्||

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

प्रलल्ला शतक्त कऴाम रघु उष्टण कटु ज्लयघ्नभ ्

फरा भधु य गुरु ळीत भधु य

अभृत कटु शतक्त रघु ळीत भधु य ज्लयघ्नभ ्


कऴाम

Indications:-शळयोयोग, नमनयोग, कणणयोग

16.बृङ्गगयाजतैर (वशस्रमोग)

Kayyoni cittamruth nellipizhinja neeril


Tailam pachet payasaam madhukaanjanaabyaam
Kanninu nannu talanoovinnateeva nannu
Pallinu nannu talayum naraya naraanaam

Indications:- नेत्रयोग, शळयळूर, दन्तयोग, ऩशरत

17.प्रत्रपराददतैर (वह्स्स्रमोग)

प्रत्रपराभृफजल्रंचकेतक्मवनकौफरा|
एयण्डशभन्रलल्रींचजररोणप्रलऩाचमेत ्||
यवेनतेकयाजस्मशठस्मस्लयवेनच|
तैरिस्थंऩचेत्धीभाजन्द्रगुनषीयवंमक्त
ु भ ्||
कल्कञ्चकुष्ठमष्ट्माह्वऩद्मकोळीयचन्दनै्|

42
भुस्तैराऩत्रभंवींचशमगन्धाफराभृता||
ळारयफाभयकाष्ठञ्चरलङ्गगनतचोयका्|
उत्ऩराद्द््ञ्जतेनीरीश्लष्टणप्रऩष्टात्वभालऩेत ्||
शळयोयोगिशतश्मामौप्रलळेऴेणप्रलनाळमेत ्|
खशरत्मंचैलऩाशरत्मंकेळानांबञ्जनंतथा||
प्रत्रपराद्यशभदं तैरभूर्धलणजत्रुगदाऩशभ ्|

रव्मभ ् यव गुण लीमण प्रलऩाक कभण

भंवीं शतक्त कऴाम रघु जस्न्ध ळीत कटु


भधु य
चोयका शतक्त कटु रघु रूष उष्टण कटु

Indication:- शळयोयोग, ऩीनव, ऩशरत, खशरत

18. नीरीबृङ्गगाददतैर (वह्स्स्रमोग)

नीरीबृङ्गगरताळतितुरताधात्रीपरानांयवे|
षीयै याजकनारीकेयभदशऴीधेनूत्बलैवाशधतभ ्||
तैरंतल्ऩमवैलप्रऩष्टडरुशरतैरयष्ट्माह्वगुञ्जाञ्जनै्|
केळान्वञ्जनमेतरेप्रऩकयमोयास्ताभकेळंशळय्||

19.धुद्चण यु ऩत्राददतैर / धुद्चण ूयाददतैर

धुतूयऩत्रस्लयवेतत्फीजै्श्लक्ष्णकजल्कतै्
ऩक्लंतैरंशनशन्त्माळुकण्डू ं केळच्छुतींनण
ृ ाभ ्

20. राषाददतैर

राषायववभंतैरंतर
ै ान्भस्तुचतुगुणणभ ् |

43
अश्वगन्धाशनळादारुकौन्तीकुष्ठाब्दचन्दनै् ||
वभूलाणयोदशणीयास्नाळताह्वाभधुकैस्वभै्|
शवद्चं राषाददकंनाभतैरभभ्मञ्जनादीना ||

21. बृङ्गगाभरकादद तैर

बृङ्गगाभरयविस्थे तैरिस्थं ऩरञ्च भधुकस्म|


षीयाढके प्रलऩक्लं लराकाभप्रऩ कोदकरं कुरुते| |
अन्धभनन्धं कुरुते फशधयभफशधयं तथा चऩरदन्तभ ्|
उऩशचता ऩीनोयस्को बलशत नयोभावभात्रेण||

The ingredients are बृङ्गग आभरक भधुक

44
CONCLUSION

Various formulations are mentioned for the treatment of


ऊर्धलणजत्रुगतप्रलकाया’s.Either external application or internal administration of
the medicines cures the ailments.

The chemical constitution of the preparation acts directly or


indirectly on the vitiated functional factors which produces the diseases.
So the thorough knowledge regarding these important yogas are
beneficial for the medical practitioners of ळाराक्मतन्त्र.

45
BIBLIOGRAPHY

1. Ashtaangahridayam uttara sthaana

2. Susrutha samhita uttara sthaana

3. Shaarangadhara samhita

4. Bhaishajya ratnaavali

5. Yoga ratnaakara

6. Sahasrayoga

7. Cikitsaamanjari

8. Sarva cikitsanool

9. Pharmacopoea - TVM publications

46

You might also like