YENİ

TIP TARİHİ
ARAŞTIRMALARI
THE NEW
HISTORY OF MEDICINE STUDIES

12-13-14-15
İstanbul – 2006/2007/2008/2009
 İÇİNDEKİLER

Ayşegül Demirhan Erdemir, 1 Önsöz

Öztan Öncel, İbrahim Başağaoğlu
Ayşegül Demirhan Erdemir, 5 Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’ı Saygıyla Anıyoruz
Öztan Öncel İbrahim Başağaoğlu
Bayhan Çubukçu 9 Sayın Hocam, Değerli Dost
Mebrure Değer 11 Dürüst, Sevecen, Çalışkan, Bilge Bir Kişi:
Prof. Dr. Ali Haydar Bayat
İbrahim Başağaoğlu 13 Rahmetli Hocamız Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’ın
Ders Alınacak Bir Davranışı
Müjgan Üçer 17 İlim Âleminin ve Türk Tıp Tarihi Câmiasının
Elîm Kaybı: Prof. Dr. Ali Haydar Bayat
Gürsel Ortuğ 23 Prof. Dr. Ali Haydar Bayat
Nüket Büken 27 Sadece Tıp Tarihi Alanına Değil,
Türk Milliyetçiliğine Katkılarından Dolayı da
Hocamı Saygıyla Anıyorum
Ali Haydar Bayat 29 Azerbaycan İlimler Akademisi El Yazmalar
Enstitüsü Tıbbî Yazmalar Koleksiyonu
Zuhal Özaydın 39 Prof. Dr. Ekrem Kadri Unat’ın Tıp Tarihi
Çalışmaları
Ömer Düzbakar 67 Zâim Hacı İbrahim Ağa Vakfiyesinde Yer Alan
İlaç Terkibi Hakkında
Özlem Sarıkaya, Murat Civaner 75 Yirminci Yüzyılın Başlarında Anadolu’ya
Göçler, Oluşan Halk Sağlığı Sorunları ve
Sunulan Sağlık Hizmetleri
Turhan Ada 85 Eleştirel Açıdan “Tarih Boyunca İlim ve Din”
Turhan Ada 91 Eleştirel Açıdan “Osmanlı Türklerinde İlim”
R. Vedat Yıldırım, Adnan Ataç 103 Erken Dönem Bizans Hastaneleri ve Diğer
Sağlık Sosyal Yardım Kurumları
Ahmet Acıduman, Berna Arda, 111 Şanîzâde Mehmed Ataullah Efendi’nin
Uygur Er Eseri Kânûnü’l-Cerrâhîn
(Cerrahların Kanunu)’de Nöroşirürji ile İlgili
Bir Bölüm: Cerâhâtü’r-Re’s (Kafa Yaraları)
Ahmet Acıduman, Uygur Er 125 XVII. Yüzyıl Viyana’sında Kafatası Cerrahisi:
Evliya Çelebi Seyâhatnâmesi’nden Bir Olgu
Mustafa Yavuz 135 Kebîkeç -  ve Düğün çiçeği:
Ranunculus asiaticus L.
Mustafa Yavuz, 151 El Yazması Tıp Kitaplarında Yosunların
Gülşah Çobanoğlu Kullanım Alanları
Mehmet Karayaman 165 İzmir’de Yayınlanan İlk Tıp Dergisi Olan
Hıfzıssıhha Mecmuasının 1906 Yılı Sayıları
Hakkında Bir Değerlendirme

v
 Yavuz M., Çobanoğlu G. (2006/2007/2008/2009). El Yazması Tıp Kitaplarında Yosunların
Kullanım Alanları Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları (The New History of Medicine Studies).
12-13-14-15: 151-163

E L YAZMASI TIP KİTAPLARINDA

YOSUNLARIN KULLANIM ALANLARI

Mustafa Yavuz1 Gülşah Çobanoğlu2

Uses of Algae and Mosses in Medicinal Manuscripts

In this study medicinal uses of Algae and Mosses are investigated in manuscripts of
İbn-i Baytar (Ibn al Baithar), İbn-i Sina (Avicenna), Huneyn bin İshak (Joannitus), Dios-
corides and Plinius. Ulva lactuca and Fucus sp. have been identified according to the
descriptions given in these manuscripts. It is designated that the Arabic term “Tuhlub”
occupies both the meanings of any algal species and Lemna minor of Spermatophyta.
Key words: Algae, Mosses, Fucus, Ulva lactuca, Medicinal manuscripts

GİRİŞ görünmektedir. Bu yüzden önce Türkçe

Taksonomide, gerçek yosunlar dediği-
miz Kara Yosunları (Musci), Ciğer Otları
(Hepaticae) ve Su Yosunları (Algae) birbi-
rinden tamamen ayrı sınıflandırma basa-
maklarındadır. Günümüzde halk arasında,
Likenler, Algler, Kara Yosunları ya da Ciğer
Otları yerine “Yosun, Ağaç Yosunu, Taş
Yosunu” gibi kelimeler kullanılmaktay-
ken1, Arapça ya da Osmanlıca tıp kitapla-
rında hangi organizma için hangi ismin
kullanıldığını tespit etmek, ancak kullanım
alanları ve tasvirleri verilmiş ise mümkün
Yosun kelimesinin etimolojisine ve onun
Arap ça, Fars ça kar şı lık la rı na bak mak
gerekmektedir.
A. YOSUN KELİMESİNİN
ETİMOLOJİSİ
Yosun: “Yoğsun” yoğunlaşmış, sıkışmış,
toplanmış, çoğalmıştan yosun; suların üs-
tünde oluşan, suyun yüzünü kalınca bir kat
gibi kaplayan yeşil bitki. Bu sözcük yoğun-
laşmak eylemiyle bağlantılıdır. Anadolu
halk ağzında yosun çoğunlukla “yoksul,

1 Kaynarca Şevket Sabancı Lisesi, Biyoloji Öğretmeni, Fevzi Çakmak C. No: 36 34899 Pendik; mustafay007@
hotmail.com
2 Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Yrd. Doç. Dr.; gcoban@marmara.edu.tr
151
152 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
yoğsun, yosul”, kimi yerlerde de “yosmuk”
biçiminde söylenilir. Tr: Yoksul> yoğsul>
yoğsun> yosun, Alm: Moos, Germ: Mousa,
Gr: Mosxos, Fars: Hes, Hezeh, Fr: Mouse,
İng: Moss, Lat: Muscus2.
Yosun: Türkiye Türkçesi: Yosun, Tatar
T: Su usim, Baka yifägi, Uygur T: Su
ösümlügi, Başkurt T: Ilımık, Kırgız T: Balır,
Türkmen T: Deniz suvotu, Azerbaycan T:
Yosun, Kazak T: Baldır, Özbek T: Yosin,
Rusça: Vodorosl’3.
 Yosun: Nebatat-ı zevât’ül ilkah-ı
hafiye-i hücreviyeden; damlarda, ağaçlar
ve taşlar üzerinde ve bir arada çıkıp büyü-
yen nazik ve ufak otlar. a) deniz yosunu, ci-
ğer otu b) taş, yer, Korsika, İzlanda yosunu
c) albè âl’arabe ‫ ا‬uchnet (pers ‫)`^\ا‬
Mousse, lichen; d’ou le bas -batin- usnea =
usnêe, lichen des arbres, des pierres etc, et
l’armanien4.
Yosun: Alg Denizkadayıfı, deniz marulu,
ketencik, kızıl su yosunları, laminarya, su
yosunu, üşniye, esmer su yosunları5.
Yukarıdaki alıntılarda yosun kelimesi-
nin Türkçe kökenli bir kelime olduğu anla-
şılmaktadır. Arapça’da bu anlama gelebile-
cek iki kelime vardır: Uşne genellikle
epifitik likenlere verilen bir isimdir. Tuhlub
(farklı okunuşla tahaleb) hem su yosunları-
na hem de kara yosunlarına verilen bir
isimdir. Farsça’ya baktığımızda yosun
karşılığı olarak Devale (Düvale) kelimesini
buluruz:
‫"ا‬# Düvalek: a) Bir kayıştır ki, onunla
kumar oynarlar. b) Ağaç yosunu ki, pala-
mut ve çam ağaçlarında peyda olup onlara
sarmaşır ve güzel kokar, ilaçlarla kokularda
kullanılır, bununla yapılan kokuya ‫ا }|{ا‬
deva-el-misk derler, doğrusu {\} ‫`ا‬
devâle muşk dur6.
‫"ا‬# Duwãlak: A little strap, a leathern
strap used in a game; a species of a fragrant
creeper.
‫ "ا‬Duwãla: A kind of sweet smelling
creeper.
‫"ا‬$ Duwãli: A kind of fragrant creeper7.
B. ESKİ ESERLERDE
YOSUNLARIN KULLANIMI
Tıpla ilgili elyazması eserlere göz atar-
sak birbiri içine geçmiş birkaç farklı yosun
tanımı ile karşılaşırız. Ancak söz konusu
kaynaklarda bitkinin ele alınış şekli, tarifi
ya da özellikleri, botanik sınıflandırmada
onu nereye koyacağımıza dair bir ipucu
vermektedir. Çalışmamız boyunca tarihi bir
seyir içinde aşağıdaki kaynaklar taranmıştır:
1. Kitab-ı Müfredat-ı Kanun (~1635)
2. Kitab el Câmi fi’l Edviyyete el Müf-
rede ve’l Ağdiyye, İbn-i Baytar (ö.
1248)
3. El Kanun fi’t Tıbb, İbn-i Sina (ö. 1037)
4. Kitab’ül Haşaiş, Huneyn bin İshak
(ö. 873)
5. De Naturalis Historiae, Gaius Plinius
(ö. 79)
6. De Materia Medica, Pedanios Dios-
corides (ö. 79)
B. 1. KİTAB-I MÜFREDAT-I KANUN
İbn-i Sina’nın meşhur eseri El Kanun
fi’t Tıbb’ın, basit droglardan bahseden
ikinci kısmıdır. Kitab-ı Müfredat-ı Kanun
adıyla ayrıca yazılarak renkli resimlerle
süslenmiştir. Gerek metin içinde, gerek
sayfa kenarlarında “Müfredat-ı İbn-i Bay-
tar, İhtiyârât-ı Bedii, Kitâb’ül Felâha, Şerh
el-Mûcez, Minhâc’ül Beyan, Minhâc’ül
 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 153

Dükkân ve Kitâb el- Meşcer” gibi eserlerden

alınmış ilâveler de mevcuttur.8 Eser bugün
Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Ki-
taplığı 3748 numarada kayıtlıdır. Kitabın
yazarı bilinmemektedir. Yazım yılı muhte-
melen 1635 civarı olmalıdır. Söz konusu
eserde yosunlardan Arapça Tuhlub ‚†‡
başlığında bahsedilmektedir. Burada İhtiyârât-ı
Bedii, Minhâc’ül Dükkân, Müfredat-ı İbn-i
Baytar ve Müfredat- Kanun’danaa Eserin Şekil 3. Müfredat-ı Baytar Tuhlub
Kanun ile ilgili kısmı ilerleyen bölümlerde
inceleneceğinden bu bölümde yalnızca şekil
olarak yer almıştır (El Kanun fi’t Tıbb II.
Kısım) alıntılar bulunmaktadır9:
İhtiyârât- Bedii: O, kurbağa ………dur
(Şekil 1).

Şekil 4 Müfredat- Kanun Tuhlub

Şekil 1. İhtiyârât- Bedii Tuhlub

Minhac’ül Dükkân: Mahiyeti, Su mer-

cimeği Tuhlubdur (Şekil 2).
Müfredat-ı İbn-i Baytar: Diskurîdus
dördüncü (kitabında der ki) nehir Tuhlubu
yeşildir, şekil olarak mercimeğe benzer.
Suda olanı diktir (Şekil 3).

Şekil 2. Minhac’ül Dükkân Tuhlub Şekil 5 Ades’el Mâ ve Tuhlub

* Eserin Kanun ile ilgili kısmı ilerleyen bölümlerde inceleneceğinden bu bölümde yalnızca şekil olarak yer almıştır.
154 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
Bu kitapta ayrıca Tuhluba atfedilen bir-
kaç çizim vardır (Şekil 5, 6). Bunlardan Şe-
kil 6’daki çizim Ulva lactuca’nın (Deniz
Marulu) genel görünüşüne benzemektedir.
Şekil 6. Tuhlub
B. 2. KİTAB-I MÜFREDAT-I
İBN-İ BAYTAR:
İbn-i Baytar’ın (ö. 1248) kısaca Müfre-
dat-ı İbn-i Baytar diye de bilinen Kitab el
Câmi fi’l Edviyyete el Müfrede ve’l Ağdiy-
ye adlı meşhur eseri Lucien Leclerc tara-
fından Fransızca’ya tercüme edilmiştir.10
Çalışmamızda Müfredat-ı İbn-i Baytar’ın
Arapça baskısı ve Fransızca tercümesi kar-
şılaştırmalı olarak incelenmiştir:
‚†‡ Thohlob - Lentille d’éau
(Su Mercimeği)
Dioscorides (IV. Kitap, 87. ve 97. baş-
lıklar): Su mercimeği yeşildir ve bir merci-
mek tanesine benzer. Durgun suların yü-
zünde rastlanır.
Galen (VIII. Kitap): Su mercimeği so-
ğuk ve üçüncü derecede nemlidir.
Dioscorides: Deniz mercimeğine (%'"+
;'<$) gelince, o bir cins bitkidir ki, taşların ve
deniz kenarındaki kabukların üzerinde bulu-
nur. Hepsi saç gibi örülmüştür ve sapsızdır.
Galen, Dioscorides, İbn-i Sina: Herhan-
gi bir organın kanını tutar, ovmalarda kul-
lanılır, en ziyade etkili olanı deniz merci-
meğidir. Akan su mercimeğine gelince,
eğer yağda haşlanırsa sinirleri yumuşatır.
Leclerc’in Tuhlub’u Lentille d’éau yani
Su Mercimeği (Lemna minor) olarak ele al-
dığı görülmektedir.
B. 3. KİTAB-I EL KANUN Fİ’T
TIBB:
El Kanun fi’t Tıbb, İbn-i Sina’nın (ö.
1037) en meşhur eseridir. Kısaca Kanun di-
ye de bilinir. Kanun’da yosunlardan Tuhlub
ismiyle bahsedilmektedir (Şekil 4). Çalış-
mamızda Süleymaniye Kütüphanesindeki
Ayasofya 3748 ve Şehit Ali Paşa 2077 nüs-
haları incelenmiştir.
Mahiyeti: Nehirde, suda, yerde ve de-
nizde olanı şiddetli kabız edicidir. Amma, ka-
ya Tuhlubu ise, ondan Hazaz el Sahr (Kaya
Likenleri, Lichenes petraeus) kısmında
bahsettik. Tabiatı: Soğuktur. Özellikleri:
Her nereye koyulursa kanı dindirir. Bu

konuda deniz yosunu daha şiddetlidir.
Şişlikler ve Kabarıklar: Yangılı şişlikler ve
karıncalanmalar üzerine uygulanır. Tuhlu-
bun Adesî (Mercimek benzeri) olanı ka-
vurtla birlikte uygulandığı takdirde de bu
etkiyi gösterir. Kas ve Eklemler: Yangılı
gut ve eklem ağrılarına iyi gelir. Eskimiş
zeytinyağıyla kaynatıldığında sinirleri yu-
muşatır. Boşaltan organlar: Onunla yakı
yapılır. Derler ki bağırsakları tutar.
Aynı bilgiler, Kanun’un Prof. Dr. Esin
Kâhya tarafından günümüz Türkçesi’ne
tercüme edilmiş şeklinde şöyle ele alınır11:
Cilt II, Sayfa 293: Tuhlub (Yosun, Lem-
na minor) Genel Nitelikleri: Bu drog bili-
nir. Nehrî olanı sıvıdır, metaliktir (metal
içerir). Denizden elde edilenin şiddetli ka-
biz özelliği vardır. Tuhlubun sahra olan ne-
vini ise biz Hazaz-ı Sahra olarak zikrettik.
Yapısı: Soğuktur. Etkileri: Kötüdür, kanı
hapseder. Eğer dışarıdan uygulanıyorsa,
deniz cinsinin etkisi daha şiddetlidir. Şişler:
Yangılı şişler ve cemre (döküntü) üzerine
uygulanır ve nemle (karıncalanma) ve aynı
zamanda adesi üzerine kavrulmuş unla bir-
likte Tuhlub tatbik edilir. Hareket Organla-
rı: Yangılı gut olan yer üzerine konur ve
yangılı mafsal ağrılarına iyi gelir. Eğer es-
ki zeytinyağı ile uygulanırsa sinirleri yu-
muşatır. Dışarı atan organlar: Onunla yakı
yapılır. Bağırsakları tuttuğu söylenir.
Bu tercümede de Tuhlub’un, Lemna mi-
nor olarak ele alındığını görüyoruz. Ayrıca
aynı kitabın bir başka yerinde de dipnot
olarak şu bilgiler verilmektedir: (Cilt II,
Sayfa 230) “Kurbağa yosununa ‘Carsca ca-
ğız vara’ derler. Su yüzünde, kenarlarda ve
taşların üzerinde oluşan yosunlardır.”
Ancak, Carsca cağız vara ifadesinin hangi
dilde olduğuna dair bir ibare yoktur.
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 155
B. 4. KİTAB’ÜL HAŞAİŞ:
Kitabın tam adı Kitab’ül Haşaiş lî Dis-
kurîdus el Anazarbî’dir. Huneyn bin İshak
(Joannitus, ö. 873) tarafından yazılan eser,
Dioscorides’in Materia Medica’sının Arap-
ça’ya tercüme edilmiş hâlidir. Eserin Aya-
sofya 3702 ve 3703 nüshaları incelenmiş,
bunlardan Ayasofya 3702 nüshası asıl nüs-
ha seçilmiş ve bu nüshada yosunlarla ilgili
iki başlık bulunmuştur.
;>@\‫( <; سو‬Bruun balassiyus): O,
Tuhlub el Bahrî’dir (Deniz yosunudur).
Taşların üzerinde ve kenarlarında olan şey-
dir. Denize yakın olur. Kıl kadar incedir.
Gövdesi yoktur. Oldukça soğutucu olmakla
bilinir. Yangılı şişlikleri ıslah eder. Nikrîsi
soğutmak için ona ihtiyaç duyulur (Şekil
7).
ˆ‫( ‹Šو‬Fukus): Deniz fukusunun birkaç
sınıfı vardır. Yerde olanlar, boyu uzun olan-
lar, rengi kızıl olanlar. Krıtî (Kreta, Girit)
dedikleri adada çokça yetişir. Zehire fayda-
lıdır. Bu sınıfın kuvveti; tamamı kabız edi-
cidir. Yakı yapılırsa, nikrîsi ve sair yangılı
şişlikleri ıslah eder. Bu sınıf suda ıslatılıp
kullanılır (Şekil 8).
Şekil 7 Bruun balassiyus
156 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
Kitab’ül Haşaiş’teki Bruun balassiyus
(Bryon phalassion) ve Fukus (Fucus sp.)
maddeleriyle ilgili bazı bilgiler sonuç ve
yorum bölümünde verilecektir.
Şekil 8. Fukus
B. 5. NATURALIS HISTORIAE:
Gaius Plinius Secundus (ö. 79) tarafın-
dan yazılan bu eser tabiat tarihi ile ilgili
toplam otuz yedi kitaptan oluşan bir ansik-
lopedi şeklindedir. Yirmi altıncı kitabın alt-
mış altıncı başlığında yosunlardan bahsedi-
lir12:
Phycos Thalassion: Praecipue vero libe-
rat eo malo phycos thalassion, id est
Sphagnum marinus, lactucae similis, qui
concyliis substernitur, non podagrae modo,
sed omnibus articulorum morbis inpositus,
priusquam arefiat. Tria autem genera eius:
latum et alterum longius, quadamtenus ru-
bens, tertium crispis foliis, quo in Creta
vestes tingunt, omnia eiusdem usus. Nican-
der ea et adversus serpentes in vino dedit.
Salutare est et semen eius herbae, quam
psyllion appellavimus.
Phycos thalassion ya da Sphagnum ma-
rinus gut hastalığı için mükemmel bir ilaç-
tır. Görünümü marula benzer. Kumaş boya-
mada deniz kabuklarının mor rengiyle bir-
likte kullanılır. Kurumadan önce nemliy-
ken kullanılmalıdır. Yalnız gut için değil,
bütün eklem hastalıkları için etkilidir. Üç
çeşidi vardır. Birisi geniş yapraklı, diğeri
kızıl tonda ve uzun yapraklı, üçüncüsü ise
bükülmüş yapraklıdır ve Girit’te kumaş bo-
yamada kullanılır. Tüm bu çeşitlerin benzer
özellikleri vardır. Nicander, bunları yılan
sokmalarında zehire karşı antidot olarak
şarapla birlikte kullanır. Bu bitkinin tohu-
muna “psyllion” deriz.
B. 6. MATERIA MEDICA:
Anazarbalı Pedanios Dioscorides (ö. 79)
tarafından yazılan eserin asıl adı “Peri
Hyles Iatrikes” tir, İlaçlar Bilgisi anlamına
gelmektedir. Plinius’un çağdaşı olan Dios-
corides kendisinden asırlar sonra gelen
İbn-i Baytar ve İbn-i Sina gibi İslam bota-
nikçi ve tıpçılarını bile etkilemiştir. Dios-
corides’in Materia Medicası’nda yosunlarla
ilgili üç kısım vardır.13 Bunların tümü de
IV. kitaptadır:
Başlık 87 Su Mercimeği
Lemna minor (Lemnaceae)
Bazıları ona “Yabanî Mercimek”, bazı-
ları “Epipetron”, Romalılar ise “Viperalis”
ya da “Iceosmigdonos” derler. O, mercimeğe
benzeyen ve suda dik durabilen bir yosun-
dur. Soğutucudur. Tek başına ya da …… ile
birlikte kullanıldığında yangılı şişlikler için
iyi bir yakı olur. Gül ile birlikte nikrise
faydalıdır. Çocuklardaki gut hastalığını da
tedavi eder.

Başlık 97 βρυον θαλασσιον (Bryon tha-
lassion)
Bryonbb thalassioncc (bazıları ona “Bal-
laris”, bazıları “Irane” ve Romalılar “Gno-
musillon” derler) deniz kıyısındaki kayala-
rın ve midye kabuklarının üzerinde gelişir.
O …… dır, ince ve dardır. Kabız edici kuv-
veti vardır. Biz onu kabızlık gerektiren yan-
gılı şişlikler ve gut hastalığı gibi durumlar-
da kullanırız.
Başlık 98 Φακός ο έπι των πελμάτων
(Fakos epi ton pelmaton)
Deniz yosunlarının bazıları geniş, bazı-
ları kızılca, bazıları beyazdır. Kreta (Girit)
sahilinde yetişenlerin çoğu iyi kokar ve ça-
buk çürümez. Hepsinin kabız edici kuvveti
vardır. İltihaplara ve ayak nikrisine karşı
oldukça etkindirler. Önce kurutulur, sonra
ıslatılıp kullanılır. Nikander der ki, kızıl olanı
zehire karşı şifadır. … Kadınlar kendilerine
makyaj yaparken kullanırlar. Phykos adıyla
satılana benzeyenler kokuludurlar.
C. GÜNÜMÜZ
SINIFLANDIRMASINDA
YOSUNLAR
Günümüz botanik sınıflandırmasına göre
Türkçe’deki Yosun’un karşılığı Musci (Ka-
rayosunları) ya da Algae (Su Yosunları)
olabilir. Bu durumda her iki grubun da
başlıca botanik ve farmasötik özelliklerinin
dikkate alınması gerekmektedir.
b Materia Medica’nın I. kitabında ele alınan Bryon (Lichen arboreus) ile IV. kitabında ele alınan Bryon thalassion
(Algæ) karıştırılmamalıdır.
c Thalassion < Èáëáôôï = Denize hâkim olan
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 157
C. 1. MUSCI (Kara Yosunları)
Çayır ve ormanlarda yumuşak; yeşil
kadife bir örtü meydana getiren tohumsuz
bitkilerdir. Ayrıca, kayalar ve taşlar üzerin-
de, duvar ve ağaç diplerinde, toprakta, her
yerde bulunabilirler (Şekil 9).
Karayosunları rutubetli yerlerde ya-
şarlar. Bunun için neme bağlı olarak tur-
balık, orman altları, ıslak kayalar, nemli
ağaç kabukları üzerinde, bataklık, göl,
nehir kenarlarında bulunurlar. Tatlı suda
yaşayanları olsa bile denizlerde bulun-
mazlar. Karayosunlarının rutubeti az olan
yerlerde, örneğin kentsel alanlarda da ya-
şadığı görülür. Fakat bu gibi yerlerde sa-
dece rutubetli mevsimlerde faaliyet gös-
terirler, diğer zamanlarda dinlenme peri-
yoduna girerler.
Karayosunlarında rastlanan başlıca bile-
şikler terpenoidler ve fenolik bileşiklerdir.
Son yirmi yılda flavonlar, biflavonlar, izof-
lavonlar ve başka birçok madde bulunmuş-
tur. Ancak bu bileşiklerin biyosentez yolla-
rı hakkında hemen hemen hiçbir şey bilin-
memektedir14. Karayosunları, genellikle
sık olarak bulunurlar böylece zemin üze-
rinde yeşil halı gibi bir örtü meydana geti-
rirler. 22.000 kadar türü bulunan karayo-
sunları, üç alt sınıfa ayrılır: Sphagnidae,
Andreaeidae ve Bryidae15.
C. 1. 1. Sphagnidae:
300’den fazla tür ihtiva eden bu altsınıfta
tek cins vardır: Sphagnum. Sphagnum
158 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI

C. 2. ALGAE (Su Yosunları)

Algler sistematik olarak daha farklı ve
çok sayıda gruplara ayrılsa da daha çok
konumuzla ilgili olan Chlorophyta (Yeşil
Algler), Phaeophyta (Esmer Algler) ve
Rhodophyta (Kızıl Algler) bölümleri üzerinde
Şekil 9. Karayosunlarının Genel Görünümü
durulacak, söz konusu alglerin ekonomik,
tıbbî ve farmasötik özellikleri aktarılacaktır.

“Turba Yosunu” adıyla da bilinir. Her yıl C. 2. 1. Chlorophyta (Yeşil Algler):

yan dallardan birisi ana sapın büyüklüğü-
nü alıncaya kadar gelişir. Dipte kalan kı-
sımlar ölür, böylece yavru dallar ayrı birer
bitki oluştururlar. Ölen kısımlar birikerek
kalın yastıklar meydana getirirler. Bu yas-
tıkların oluşturduğu bataklıklara “turba-
lık” veya “turbiyer” denir. Sphagnum,
bahçecilikte bitkileri bir yerden bir yere
nakletme sırasında canlı tutmak için kul-
lanılır. Bileşiminde bulunan Sphagnol an-
tiseptik etki gösterir. Bu yüzden tıpta sal-
gı ve kan emme işleminde kullanılır.
Sphagnum türleri özellikle Uludağ’da ve
Karadeniz Bölgesi’nde Çoruh Havzasında
yaygındır15.
Chlorella türleri kültürü yapılan ve
Chlorellin isimli antibiyotik elde edilen
önemli türlerdir.
Cladophora ve Enteromorpha türleri
ipliksi ve şeritsi türlerdir (Şekil 11).
Ulva (Deniz Marulu) türleri Akdeniz ül-
kelerinde ve Uzak Doğu’da salata olarak
yenir. Ulva lactuca, yurdumuzda İstanbul
Boğazı ve Marmara kıyılarında rastlanan,
tallusu marulu andıran bir algdir. A vitamini
içerir (Şekil 10).

C. 1. 2. Andreaeidae:
Kozmopolit olan Andreaea türleri yük-
sek dağların silisli kayaları üzerinde ve so-
ğuk bölgelerde yetişir.

C. 1. 3. Bryidae:
Yapraklı karayosunlarının büyük ço-
ğunluğu bu alt sınıfta yer alır. Bu gruptan
Polytrichum ilaç sanayinde kullanılır.
Polytrichum commune’den “Herba Adianti
aurei” isimli diyaforetik ve tonik; Polytric-
hum juniperinum’dan da “Herba Polytrichi
juniperinae” isimli diüretik droglar üreti-
lir14. Şekil 10 Ulva lactuca (Chlorophyta)
 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 159

Şekil 12 Fucus sp. (Phaeophyta)

Şekil 11. Enteromorpha sp. (Chlorophyta)

C. 2. 2. Phaeophyta (Esmer Algler):

İçerdikleri fikoksantin pigmenti sebe-
biyle yeşil alglere göre daha koyu renkli
görünürler.
Cystoseira, C vitamini, Provitamin A, İyot
ve aljinik asit içerir. Guatrda ve şişmanlığı
önleme amacıyla kullanılır. Kan şekerini ve
plazma kolesterol seviyesini düşürür. Şekil 13 Sargassum sp. (Phaeophyta)
Fucus, şeritsi bir algdir. İyot ve mineraller
bakımından zengindir. Bu algden hazırlanan
ekstreler kozmetikte cilt ve saç preparatla- Laminaria türlerinin Laminarin ve Mannit
rında kullanılır. Fucus türleri aljinik asit bakımından zengin olanları tıpta, boya ve
içerir. Aljinik asit, sanayi ve eczacılıkta tekstil sanayisinde kullanılırlar15.
önemli bir bileşiktir. Haemostatik (kan din-
dirici) özelliği vardır. Diş macunu, reçel, C. 2. 3. Rhodophyta (Kızıl Algler):
dondurma, kâğıt ve karton yapımında, ayrıca Kırmızı renk maddesi olan fikoeritrin
boya elde etmede kullanılır. Aljinik asitin içerirler.
farklı metal tuzları farklı renkler verir14 Chondrus türlerinden Carrageen (Kar-
(Şekil 12, 13). ragen, Deniz Kadayıfı) isimli bir drog elde
160 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
edilir. Bu drog, emoliyan (deri yumuşatıcı),
ekspektoran (balgam sökücü) ve anti – ko-
agülan (pıhtılaşma önleyici) olarak kullanılır.
Gelidium türleri çok dallanmıştır. Agar
agar elde edilir. Agar agar, tablet yapımında,
emoliyan (deri yumuşatıcı) ve mekanik
müshil olarak, kozmetik ve diş hekimliğin-
de kullanılır14 (Şekil 14).
Porphyra türleri şekil olarak Ulva türle-
rine benzeyen yapraksı alglerdir (Şekil 15).
Şekil 14 Gelidium sp. (Rhodophyta)
Şekil 15 Porphyra sp. (Rhodophyta)
D. SONUÇ VE YORUM
İbn-i Baytar’dan Dioscorides’e kadar
her bir yazarımızın yosunları ele alışını (ta-
nımlayıcı özellikler bazında) teker teker in-
celersek bazı türleri teşhis etmek mümkün-
dür. İlk olarak İbn-i Baytar’a göz atalım:
1. Diskurîdus dördüncü kitabında der
ki, nehir Tuhlubu yeşildir, şekil olarak mer-
cimeğe benzer. Suda olanı diktir. (Kitab-ı
Müfredat’tan)
2. Dioscorides IV, 87, 97: Su mercimeği
yeşildir ve bir mercimek tanesine benzer.
Durgun suların yüzünde rastlanır (Lucien
Leclerc’ten).
İbn-i Baytar’ın Dioscorides’ten alıntıla-
dığı bu cümlede Kara Yosunu ya da Alg ol-
mayan bir bitkiden Lemna minor’dan bah-
sedilmektedir. Bu bitkinin farklı dillerdeki
isimleri şöyledir: Türkçe Su Mercimeği,
İngilizce Water lens, Almanca Wasser lin-
se, Fransızca Lentille d’éau ve Arapça
Ades el Mâ. Hadiye Tuncer, Yabanî Bitki-
ler Sözlüğü adlı kitabında Tuhlub kelimesi-
ne karşılık olarak şu bilgileri vermekte-
dir16: “Tuhlub: Ades el Mâ, Su mercimeği,
Lemna minor (Lemnaceae), Kurbağa yosu-
nu da denir. Kurbağa olan göllerde suyun
üstünde görülür.” Bunun sonucu olarak,
Tuhlub kelimesinin hem Lemna minor için
hem de algler için kullanılan bir kelime ol-
duğu anlaşılmaktadır.
İbn-i Baytar, Dioscorides’ten alıntısına
devam eder:
3. Deniz Mercimeği (Lentille de mer,
%'"+ ;'<$ - Tuhlub-u Bahrî)’ne gelince, o
bir cins bitkidir ki, taşların ve deniz kena-
rındaki kabukların üzerinde bulunur. Hepsi
saç gibi örülmüştür ve sapsızdır.

İbn-i Baytar, Galen, Dioscorides ve İbn-i
Sina’dan ortak yapılan bir alıntıyla da;
4. Herhangi bir organın kanını tutar, ov-
malarda kullanılır, en ziyade etkili olanı de-
niz mercimeğidir, şeklinde bir ifadeye yer
vermiştir.
İbn-i Sina Kanun’da Tuhlub maddesin-
de tanımlayıcı özellik olarak yalnızca “Her
nereye koyulursa kanı dindirir” cümlesine
yer vermiştir. Bunun dışında, Tuhlub’un ne
olduğunu anlamamıza yarayacak herhangi
bir kaydı yoktur.
Huneyn bin İshak, İbn-i Baytar ve İbn-i
Sina’dan farklı olarak konuyla ilgili iki
başlık işlemiştir.
;>@\‫( <; سو‬Bruun balassiyus):
O, Tuhlub el Bahrî’dir, (Deniz yosunudur).
Taşların üzerinde ve kenarlarında olan şey-
dir. Denize yakın olur. Kıl kadar incedir.
Gövdesi yoktur…
ˆ‫( ‹Šو‬Fukus): Deniz fukusunun birkaç
sınıfı vardır. Yerde olanlar, boyu uzun olan-
lar, rengi kızıl olanlar. Krıtî (Kreta, Girit)
dedikleri adada çokça yetişir…
Plinius, Phycos thalassion adlı drogdan
bahsederken şunları kaydeder: “Görünümü
marula benzer. Kumaş boyamada deniz ka-
buklarının mor rengiyle birlikte kullanı-
lır.... Üç çeşidi vardır. Birisi geniş yapraklı,
diğeri kızıl tonda ve uzun yapraklı, üçüncü-
sü ise bükülmüş yapraklıdır ve Girit’te ku-
maş boyamada kullanılır. … Nicander,
bunları yılan sokmalarında zehire karşı an-
tidot olarak şarapla birlikte kullanır.
Son olarak Dioscorides,
Başlık 87’de Lemna minor’dan (Su
Mercimeği) bahseder ki bu drog konumuz-
la doğrudan ilgili değildir.
Başlık 97’de βρυον θαλασσιον (Bryon
thalassion) adlı bir drogdan bahseder ve bu
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 161
drogla ilgili olarak şunları kaydeder: “De-
niz kıyısındaki kayaların ve midye kabuk-
larının üzerinde gelişir. O ince ve dardır.
Kabız edici kuvveti vardır”.
Başlık 98’de Φακός ο έπι των πελμάτων
(Fakos epi ton pelmaton) adlı bir drogdan
bahseder ve bu drogla ilgili olarak da şun-
ları kaydeder: “Deniz yosunlarının bazıları
geniş, bazıları kızılca, bazıları beyazdır.
Kreta (Girit) sahilinde yetişenlerin çoğu iyi
kokar. Hepsinin kabız edici kuvveti vardır.
… Nikander der ki, kızıl olanı zehire karşı
şifadır. … Kadınlar kendilerine makyaj ya-
parken kullanırlar. Phykos adıyla satılana
benzeyenler kokuludurlar”.
Bu durumda, İbn-i Baytar’ın verdiği
üçüncü özellik ve Huneyn bin İshak’ın
Bruun balassiyus adlı drogu bizi doğruca
Dioscorides’in βρυον θαλασσιον (Bryon
thalassion) adlı droguna götürür. Ne yazık
ki bu drogun ne olduğunu bulmamıza yete-
cek kadar bilgi verilmemiştir. Ancak yine
de ‘O ince ve dardır’ ifadesinden bu drogun
Şekil 11’deki Enteromorpha benzeri şeritsi
bir alg olduğu anlaşılmaktadır.
Huneyn bin İshak Fukus’u, Plinius
Phycos’u ve Dioscorides Fakos’u anlatırken
aslında aynı drog(lar)dan bahsetmektedirler.
Temel olarak Dioscorides ve Plinius birbiri-
ne benzer ya da birbirini tamamlayan bilgi-
ler vermektedirler (Tablo 1). Bu onların ay-
nı yüzyılda yaşamalarından ve / veya aynı
kaynaktan beslenmiş olmalarından kaynak-
lanıyor olabilir. Dioscorides ve Plinius’un
verdikleri bilgiler ışığında birbirinden farklı
üç alg çeşidini (Ulva lactuca, Porphyra sp,
Fucus sp.) teşhis etmek mümkündür. Her
üçünün de Arapça karşılığı Tuhlub’dur:
Geniş yapraklı olan veya marula benzeyen
drog Ulva lactuca (Deniz Marulu) türüdür.
162 YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI
Kızıl tonda olanlar ise Porphyra sp. gibi
muhtemel Rhodophyta (Kızıl Algler) türle-
ridir.
Kumaş boyamada ya da makyaj yapı-
mında kullanılan tür ise Fucus türleri olma-
lıdır. Çünkü Yunanca Φυχοσ – Phykos keli-
mesi “Kırmızı, Yosun’ anlamlarına, Latince
Fucus kelimesi de “Kırmızı boya, kırmızı
ya da kızıl renk (Fucare, boyamak kökün-
den) anlamlarına gelmektedir17,18. Fucus
(Phucos) Yunan ve Romalı hanımların göz-
lerini, yanaklarını ve yüzlerinin çeşitli yer-
lerini renklendirmekte kullandıkları bir bo-
yayı tanımlayan genel bir terimdir. Asyalı
İonlar tarafından Batı’ya aktarıldığı bilin-
mektedir. Yunanca “Phucos” ve İbranice
“Pûch” kelimelerinin etimolojik ilişkili
olduğu sanılmaktadır. Her iki kelime de
“boya elde edilen bir su yosunu” anlamına
gelmektedir19.

Kara yosunlarına gelince, İbn-i Sina
“Kaya Tuhlubu’ndan Hazaz el Sahr kısmın-
da bahsettik” demektedir. Kara yosunları
hem ağaçların hem de taşların üzerinde
gelişebildiğinden, sıklıkla likenlerle karış-
tırılır. İbn-i Sina da Dioscorides gibi kara
yosunlarından liken başlığında bahsetmiştir.
Ancak hangi tür yosunun ele alındığını teş-
his etmek imkânsızdır. Bununla birlikte, tüm
yazarlarımızın bahsettiği gut hastalığının
tedavisi, kabızlık özelliği vb. özelliklere
yosunlarda (günümüz bilgilerine göre)
rastlanmamıştır.
KAYNAKLAR
1. Çobanoğlu G., Yavuz M., “Tıp Tarihinde
Likenlerle Tedavi” Yeni Tıp Tarihi Araştır-
maları 9, 37-90, 2003.
2. Eyüboğlu İ. Z., “Türk Dilinin Etimolojik
Sözlüğü” Sosyal Yay. İstanbul. 1991.
3. KTLS: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Söz-
lüğü I, Kültür Bak. 1371 Kaynak Eserleri
54. Komisyon. Ankara. 1991.
4. Kadri H. K., “Türk Lügatı.” T.T.K. Cumhu-
riyet Matbaası. İstanbul. 1945.
5. Yalın Ö., “Türkçe’de Yakın ve Karşıt An-
lamlılar Sözlüğü” İmge Kitabevi. Ankara.
1998.
6. Şükün Z., “Farsça - Türkçe Lügat. (Gencine-i
YENİ TIP TARİHİ ARAŞTIRMALARI 163
Güftâr, Ferhengi Ziya)” MEB Yayınları İs-
tanbul. 1967.
7. Steingass F., “Persian - English Dictionary”
Iran University Press. Tahran. Iran. 1998.
8. BFTÜ: Büyük Filozof ve Tıp Üstadı İbn Si-
na Seri: 7, No: 1, TTK., Muallim Ahmet Ha-
lit Kitabevi, İstanbul, 1937.
9. İSMK: İbn-i Sina, “Müfredat-ı Kanun” Sü-
leymaniye Kütüphanesi, Ayasofya 3748.
10. Leclerc L., “Traité des Simples Ibn el Beit-
har” Paris, 1877.
11. Kâhyâ E., “El Kànun fî’t-Tıbb İbn-i Sina
İkinci Kitap”, Atatürk Kültür Merkezi Baş-
kanlığı Yayınları, Ankara, 2003.
12. WEB01:http://pe ne lo pe.uc hi ca go.edu/
Tha yer/L/Ro man/Texts/Pliny_the_El -
der/26*.html
13. WEB03:http://www.tis ca li net.ch/ma te ri -
amedica/Volltext/Buch4.htm
14. Tanker N., Koyuncu M., Coşkun M. “Far-
masötik Botanik” Ankara Üniversitesi Ec-
zacılık Fak. Yay., Ankara 2004
15. Altuner Z. “Tohumsuz Bitkiler Sistematiği”
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat 1997.
16. Tuncer H., “Yabanî Bitkiler Sözlüğü” Gıda
Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Atak Mat-
baası, Ankara, 1978.
17. Sinanoğlu S., “Yunanca - Türkçe Sözlük”
T.T.K., Ankara, 1953.
18. Karaağaç S., Alova E., “Latince – Türkçe
Sözlük” Sosyal Yayınları, İstanbul, 1995.
19. WEB02:http://www.perseus.tufts.edu/cgi-
bin/ptext?doc.