Ortografía tradicional. La ortografía tradicional del náhuatl se basa en el castellano
, por ejemplo /k/ se escribe c ante a, o y en posición final, mientras que se escr ibe qu ante i, e. /tš/ se escribe ch, /š/ se escribe x, /s/ se escribe c ante i, e y se escribe z en otras posiciones. La notación del fonema /w/ es muy variable: hu o uh según /w/ anteceda o siga a la vocal. El fonema /j/ se escribe y cuando antec ede a la vocal. Con respecto, a los otros sonidos que no existen en castellano t enemos que el sonido africado [t ] se escribe tl y la oclusiva glotal [Y] se esc ribe h. Mientras que la labiovelar [kw] se detona simplemente cu o bien uc. Con respecto a las vocales la ortografía tradicional no suele marcar la cantidad vocálic a (a veces se marcan las largas con ¨ ). Ortografía fonológica. La ortografía fonológica ( adyacente a la tradicional en el glosario) es: oclusivas simples: / p, t, k, Y / ; oclusiva labiovelar: / kw /; sonorantes: / m, n, l /; sibilantes / s, š /; afric adas: / ts, tš, tl /; semivocales / y, w /. Vocales breves: / a, e, i, o /, vocale s largas: / , ¥, ‾, ¿ /. (Los sonidos africados y de articulación doble se representan me diante dos letras) 0_ Contenido: 1. 2. 3. 4. Vocabulario básico Préstamos léxicos (del castellano) Prefijos Sufijos acachacalin acah acatl acauhtia acautilia katš.tšakal.in ak.aY ka.tl kaw.ti kaw.ti.li ‘insecto acuático’ ‘alguien, alguno’ ‘carrizo’ ‘aligerar, adelgazarse’ ‘apresurarse; saltar Vocabulario básico Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica1 acachacali acah acatl acauhtia acautilia 1 katš.tšakal.in ak.aY ka.tl kaw.ti. kaw.ti.li. ‘insecto acuático’ ‘alguien, alguno’ ‘carrizo’ ‘aligerar, adelgazarse’ ‘apresurarse; saltar Los puntos separan los diferentes morfemas de la palabra. El asterisco significa que la descomposición morfológica está hipotéticamente reconstruida (y por tanto puede no ser exacta). Los elementos entre paréntesis ( ) a elementos opcionales que apar ecen sólo en algunos compuestos con ese morfema. Los corchetes [ ] encierran la pa rte de un morfema que ha sufrido reduplicación. Las vocales [i] epentéticas (y por t anto no fonológicas) se escriben como superíndices i. Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica acauhtic acauhtli achi achiyo c achtli achto / axto acua ah- / ax ah ahcaman ahchuel ahci ahxitia ahcicamati a hco ahco ahcocui ahhua ahmacah ahmitlah ahmo ahmocualli ahmono ahnozo ahquetza a hquetzteca ahua ahuacatl ahuacuahuitl ahuatl ahuaxtamalli *ahuaztli ahuitl ahui( y)ac ahuialia ahuiayotl ahuilmati ahxiltitia ahxi(l)tia kaw.ti.k kaw.tli a.tši a.tši.( y)ok tš.tli *atšt¿ .kwa aY Y aY.kaman aY.wel aYsi aYsi + ti.a aYsi.k .mati aY.ko aY.ko aY .kwi aYwa aYm(o).ak.aY aYm(o).itlaY aYm(o) aYm(o).kwal.tli aYmo.n¿ aY.noso aY.kets a aY.ketsa.t¥ka awa waka.tl wa.kwaw.itl wa.tl awas.tamal.tli awas.tli awi.tl awi(y) .k awi .li. awi .y¿.tl wil.mati aYs‾.l.ti.ti. aYsi + :(l)ti aYs‾ iwi 2 aic alachihui ‘liviano, ligero’ ‘maleza, matorrales’ ‘poco, un poco, algo’ ‘un poco más’ ‘hermano mayor d er’ ‘primero, ante’ ‘filtrar el agua, dejar pasar algua a través’ ‘(negación) no’ ‘ir’ ‘nun egar aquí; alcanzar un objeto’ ‘coger, caputar, tener suficiente’ ‘llegar a saber, aprende r’ ‘ya no’ ‘hacia arriba’ ‘levantarse, estirarse’ ‘¿quién sabe?’ ‘nadie’ ‘nada’ ‘no’ ‘algo a arriba’ ‘acostar bocarriba; poner en pie una cosa con abertura superior’ ‘regañar’ ‘aguac eña de encina’ ‘espinas, aguates’ ‘tamal de haba’ ‘haba’ ‘tía’ ‘fragante; que huele o sabe pecias; perfumar’ ‘sabor, buen olor’ ‘no tomar en consideración’ ‘completarle algo a alguie pagarle las diferencias’ ‘completar una tarea o cargo; hacer que algo llegue a su de stino; coger, caputar, tener suficiente’ ‘nunca’ ‘baboso, viscoso’ Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica alaxtic altepetl altia amacam analli amaixmatqui aman amana amana amancahui amancahuitita amantli amatl amatzi ntli amatlalia amechamehhuan amicamiqui amoxcuitlatl ana anahuac anelohua apachi hui apitztli aquetzpalin aquia aquin aquinon aquinonomeh aquia aseseya atemitl a tia atl atlacuani atlauhtli atolli atoma atonahui atonanilhuia atzotl auhyani ax caitl axcan axman latš.ti.k altepe.tl .l.tia ma.kama.nal.tli ma.‾š.mat.ki aman .man.a a aman.k .wi aman.k .wi.:ti.a aman.tli ma.tl ma.ts‾n.tli ma.tl l.ia. am.¥tšam¥Y.w n *ami witla.tl na .n wa.ko .n¥lo.wa .patši.wi apits.tli .ketspal.in aki ak.in ak.in.on ak.i eY *aki.a .[se]s¥.ya at¥m.itl .tia .tl .tla.kw .ni .tlaw.tli t¿l.tli * t¿m.a .t¿n.a. l *awya.:ni aška.itl atš.k n atš.man ‘(ser) viscoso, resbaladizo’ ‘pueblo, aldea’ ‘bañar, l palabras escritas’ ‘saber leer, no ser analfabeto’ ‘ahora’ ‘colocar en el agua’ ‘molestar, dar’ ‘hartarse de algo, enfadarse un poco’ ‘encolerizar a a alguien’ ‘enfado, cólera, ira’ apel’ ‘documento’ ‘anotar, poner en papel’ ‘(v)os (obj)’ ‘vosotros’ ‘encontrarse’ ‘estar se se de sed’ ‘algas’ ‘tomar, coger, casarse con’ ‘continente’ ‘nadar’ ‘inundarse, sumergirse’ o (de agua)’ ‘meter o colocar dentro de algú sitio’ ‘el que, quién’ ‘aquellos que’ ‘¿quién? rse (por el agua), podrirse’ ‘piojo’ ‘licuarse, volverse líquido’ ‘agua’ ‘el que toma mucha ara comer’ ‘barranco’ ‘atole(bebida)’ ‘expandir, desenroscarse’ ‘tener calentura o fiebre’ ua caliente a algo o alguien’ ‘sucio’ ‘prostituta’ ‘pertenecia, posesión’ ‘ahora’ 3 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica axix-citlalin axixa axixcualo axixtli axnohtic axtle axtopa ayac ayahmo ayahui ayatoc ayauhtitlan ayoc ayohta malli ayohtamaltzintli ayohtli ayohuatza azcatl azcameh azcatlan -ca -ca cacahua tl cacamotzintli cah cahua [t / r] cahualtia cahuayoh cahua.tin cahuilia calachi n calacoa calaqui calantetl calli callihtic caltenoch caltia camactli camachaleh camachaloa camanalli camanaloa camanlohqui camanian camanon * .š‾š s‾tlal.in .š‾š.a .š‾š k *ah.tle atšt¿.pa ayak *ay.aYmo .ya.wi .ya.tok .ya.w.titlan aY.ok yoY.tamal.tli yoY.t l.ts‾n.tli yoY.tli .y¿w ts.a a(:)ska.tl ska.meY aska.tlan -ka -ka *kakawa.tl kakamo.ts‾n i *kaY k w.a k w.a.l.ti. kawa(yoY) k w.ilia kal tš.in kalak.oa kalak.i *kal n.te.tl kal.tl al.iY.ti.k kal.tenotš kal.ti kama(k).tli kama.tšal.eY kama.tšal.oa kama.nal.tli kama.na l.oa *kama.nal.oY.ki *ka.man.i n *ka.man.on ‘estrella fugaz’ ‘orinar’ ‘sentir dolor al orin r’ ‘orina’ ‘tonto, mudo’ ‘no; nada (negación)’ ‘en primer lugar’ ‘nadie / (estar) ausente, ntarse niebla o neblina’ ‘agua que está fluyendo o cayendo’ ‘donde borroso, o desenfocado’ más, ya no’ ‘tamal de calabaza’ ‘color amarillo café, beige’ ‘calabaza’ ‘deshidratarse’ ‘h ormiguero’ ‘no’ ‘para’ ‘cacahuete’ ‘lila, morado’ ‘haber, estar presente’ ‘abandonar, cesar hibir’ ‘caballo(s)’ ‘terminar’ ‘cucaracha’ ‘entar’ ‘testículo(s)’ ‘casa’ ‘dentro de casa’ ‘ rior boca’ ‘bocazas’ ‘abrir la boca’ ‘palabra’ ‘hablar; pronunciaciar’ ‘hablante’ ‘de vez e 4 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica camantica camatl camohtli cam pa can canah canahuac canic canin caqui catl(i) catlehua (tla)catoca caxani caxt ilancopa caxtitelcacamanalli caxtolli cayahua [t / r] cayotl ce(m) ceccan cehcen cehcentetl cehui cehuia [r] cemi cemmantihue cempoalli cempohualli cenca cencah ua cen(tetl) ce ome cequi(n) centehuatl centlalilia ceyoc chachal(a)ca chachalac tli chahcha chalani chanhuia chantia [r] chantlacatl chantlamati *ka.man.(ti)ka kama.tl *kamoY.tli k n.pa k n k n.aY kan wa.k k n.ik k n.in kak.i *katli katl.ewa (tla.)kat ka *kašani kastilan.ko.pa kastilan.tel.ka.kast¿l.tli *kay wa kay¿.tl s¥m s¥m.k n *s¥(m).Y.s .Y.s¥m.te.tl *sewi *sewi.a s¥m.i *sempoal.tli s¥m.powal.tli ‘De vez en cuando’ ‘mordisco, trago’ ‘camote = patata dulce’ ‘donde, si’ ‘donde, lugar’ ‘en te; cerca’ ‘delgado’ ‘hacia dónde’ ‘por donde’ ‘oír’ ‘¿Dónde está?’ ‘¿cuál?’ ‘obedecer’ ‘ca ano’ ‘lengua castellana’ ‘15’ ‘volver loco / equivocarse’ ‘hace tiempo, en esa época’ ‘1, u a’ ‘de uno en uno’ ‘apagar’ ‘descansar’ ‘mucho’ ‘arrojar’ ‘clavelón’ ‘20’ ‘muy, mucho’ ‘ter ija única’ ‘juntar, agrupar’ ‘otros’ ‘ir resonando hueco’ ‘faisán’ ‘escupir’ ‘sonar hueco’ alguien’ ‘residir’ ‘paisano’ ‘sentirse como en casa’ s¥m.ka s¥m.k w.a s¥m(.te.tl) s¥m/ ¿me s¥.ki(n) s¥m.te.ewa.tl s¥m.tl l.ilia s¥m/.yok [tša]tš i *tšaYtša tšal(a) + :ni tš n.wi.a tš n.tia tš n.tl ka.tl tš n.tla.mati 5 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica chantli chapania chapolin cha ya(hua) chia tlachia chialtia 1 chica 2 chica(huac) chicahcanotza chicahuac chic hicauhtli chichilohua chichinaka chichinohua chichihualtecon chichiti chichitl c hichitl chichitlayelli chicome chicoquiza chicoyactic chicuacen chicuei chiucnah ui chihua [t/r] chilpan chilatl chilli chipahua chipahuac chipatlahua chipohtli chiquihuitl chiyahua choca chocani choquiztlahtoa cihtli cihtochtli cihtli cicih tin tš n.tli tšap .ni.a tšapol.in tšay (.wa) tšia tla.tšia tšia.l.ti tšika tšik (.wa.k) tš tšitš‾.kaw.tli [tš‾]tš‾.l.owa [tš‾]tš‾.naka *[tš‾]tš‾no.wa tšitš‾.wal.te.kom tšitš‾.ti tšit a tš‾.koya.k.ti.k tšikw.a.s¥m tšikw.¥i tšikw.n wi tš‾w.a tš‾l.pan tš‾l.a.tl tš‾l.tli tš(i)p tli tšikiw.itl tšiya.wa tš¿ka tš¿ka.ni tš¿k.is.tla.Yt.oa siY.tli siY.t¿tš.tli siY.tli [s‾]s rrojar objetos al suelo’ ‘saltamontes’ ‘distribuir, dispersar, desparramar’ ‘esperar; mirar expectante’ ‘echar un vistazo’ ‘guardar algo para alguien’ ‘de verdad’ ‘(ser) fuerte, recio fuerte, en voz alta’ ‘fuerte; atronador’ ‘hiel’ ‘pintar una cosa de rojo’ ‘escocer, picar, r escozor’ ‘chamuscar, tiznar, poner al fuego’ ‘ubre; pecho lleno de leche’ ‘amamantar’ ‘pe tetas’ ‘perro’ ‘Latoso y juguetón como un perro’ ‘7’ ‘salir con ángulo, de soslayo’ ‘abiert o, generalmente en forma circular’ ‘6’ ‘8’ ‘9’ ‘[trans] hacer, ocurrir; [refl] hacerse el t o fingirlo’ ‘avispa; bicho que pica enrojeciendo’ ‘mole’ ‘chile, algo picante o que escuece mpiar algo’ ‘limpio, blanco’ ‘hacer una larga y anchar rasgadura; limpiar un claro del b osque’ ‘garrapata’ ‘canasta’ ‘engrasar o hacer grasoso’ ‘llorar; mugir, balar, rugir (un mo orón’ ‘hablar estando a punto de llorar’ ‘abuela’ ‘liebre’ ‘liebre’ ‘liebres’ 6 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica cihuatl (pl.) cihuah cihuachi chitl cihuaconetl cihuapilli cintli cinxinactli cipactli -co coatl (pl.) cocoah cochi cocoa cocoliztli cocoxcahuia cocoxqui cocoxquitzin cocoyaya cohtli cohchim alli cohchimaltic cohmitl cohua colotl coltzitzitli comitl coneatzintli conehuah conehuati conehuatia conetl (pl.) coconeh conetontli contli copatl cototzin cot ztli cox coyametl (pl.) cocoyameh coyonia coyotl cocoyoh coza coztic siw .tl siw .Y siw .tšitši.tl siw .kon¥.tl siw .pil.tl(i) sin.tli sin.šinak.tli sipak.tli -ko koa.tl [k¿]k kotši [ko]ko(y).a [ko]ko(y).lis.tli [ko]ko(y).ka.wi.a [ko]ko(y).ki [ko]ko(y).ki.ts‾n *[ko]ko(y). ya koY.tli koY.tšimal.tli koY.tšimal.ti.k koY.m‾.tl kowa k¿l¿.tl *k¿l.tsitsi.t komi.tl kon¥(a).ts‾n.tli kon¥.waY kon¥.wa.ti kon¥.wa.ti kon¥.tl [k¿]kon¥.Y kon¥.ton.tli k¿ tl k¿ts.tli koš *koyame.tl [k¿]koyame.Y koy¿nia koyo.tl [k¿]koyo.Y *kosa kos.ti.k ‘mujer, e posa’ ‘perra’ ‘niña’ ‘mujer noble’ ‘mazorca de maíz’ ‘semilla de maíz’ ‘caimán’ ‘lugar de . se’ ‘enfermar, tener dolores’ ‘enfermedad’ ‘dar a luz (a una criatura)’ ‘enfermo/a; embaraz gado, famélico’ ‘tomar olor de ...’ ‘árbol, palo, pene’ ‘glande (pene)’ ‘tener el pene gran rar’ ‘escorpión’ ‘abuelo/a’ ‘cuenco’ ‘bebé’ ‘emabarazada; alguien con hijos’ ‘quedarse emba ada a alguien’ ‘niño’ ‘pequeñín, niño pequeño’ ‘olla’ ‘mentiroso’ ‘corto’ ‘pierna, pantorri oyote’ ‘mucho’ ‘amarillo’ 7 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica coztlaquemitl costli -cpac cu a cua cuac cuaconcayotl cuacuahtli cuacuahuitl cuacualatza cuahcualli cuahcualo cuahuitl cuaitl cualactli cualani cualanton cualania cualcan cuahlateteccualica cualli cualli / cuatl cualtlalia cualtzin(tli) cuatipan cuatlan cuatlapana [t/r] cuauhtla(n) cuacuauhtontli cuauhmameh cuauhtli cuaxilotl cuecihui cuecuetzin cu ecuetzoa cuentla cuepa [t/r] cuepa cuetl / cueyitl cuetlaxcolli cueyatl kos.tlak¥m .itl k¿s.tli -k.pa.k kwa kwa kw k kw k.on. kay¿.tl *kwakwaY.tli *kwakw w.itl *kwakwalatsa kwaY.kwal.tli kwaY.kwa.l¿ ‘capote, colcha de lana’ ‘rodilla’ ‘encima, en la parte superior’ ‘dejar pasar a través’ ‘c er, picar’ ‘cuando’ ‘de la misma época/ tiempo’ ‘garra’ ‘buey, toro; cuerno’ ‘hervir’ ‘buen mezón, estar comido’ ‘árbol, leña, bosque’ ‘cabeza, parte superior’ ‘saliva’ ‘enojar’ ‘enoj mañana) por la mañana, temprano’ ‘hacha’ ‘acarrear’ ‘bueno, bien’ ‘cabello’ ‘poner algo bie ito’ ‘sobre algo, por encima de’ ‘más arriba de’ ‘descalabrar / preocuparse’ ‘en el bosque, monte’ ‘arbusto, arbolito’ ‘ramas’ ‘águila’ ‘plátano (fruta)’ kwaw.itl kw .itl kwal(ak).tli kwal. n.i kwal. n.tok kwal. n.ia kwal.k n *kwali.ka kwal.tli kw (l).tli kwal.tl l.ia kwal.ts‾n kw .ti.pan kw .tla.n kw .tla.p na kwaw a(.n) [kwa]kwaw. ton.tli kwaw.m .meY *kwaw.tli *kwašilo.tl kwesi.wi *[kwe]kwe.ts‾n *[kwe]kwets.oa kwen.tla kwep.a kwep.a kwe(yi).tl *kwetlaškol.tli kweya.tl ‘fastidiar(se)’ ‘pequeñito’ ‘retorcer’ ‘campo’ ‘girar, darse la vuelta, volver’ ‘echarse a stinos’ ‘rana’ 8 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica (pl.) cuecueyah cuezoa [r] cu ezolli cui cuica cuicapihqueh cuicatl cuitlahuia [r] cuitlapan cuitlati cuitlatl ehco ehecatl ehua e(y)i / yeyi elli elotl / yelotl eltapachtli epatl estli / ye stli etic / yetic etl / yetl pipiticyetl huactoc huahlauh / -hua hual huampo(yoh ua)tl huan huapali huaqui(a) huatzinco huecahui huehca huehcapantic huehcatlan h uehuetl huehueyac huehxolotl (pl.) huehuexaloh huei / hueyi huel hueli huelita h ueliz huetza huetza [kw¥]kweya.Y kweso.a kweso.l.tli kwi kw‾ka kw‾ka.pi.Y.keY kw‾ka.tl * kwi.tla.wia kwi.tla.pa.n kwitla.ti kwitla.tl eYko *eYeka.tl ewa ¥i el.tli (y)¥l¿.tl el .tapatš.tli epa.tl (y)es.tli (y)e.ti.k (y)e.tl p‾pi.ti.k.(y)e.tl w k.tok w Ylaw(a) w l *wa mpo(.yowa)tl w n *wapal.tli w k.i(.a) wa.ts‾n.ko weka.wi weY.ka weY.ka.pa.n.ti.k weY.k a.tlan [w¥]w¥.tl [w¥]w¥.ya.k weY.š¿l¿.tl w¥i / *w¥y wel wel(.i) wel.ita wel.i.z wets.a wets ‘estar triste’ ‘tristeza’ ‘coger, agarrar’ ‘cantar’ ‘compositores’ ‘canción’ ‘cuidadar de’ de’ ‘podrirse’ ‘mierda’ ‘llegar allí’ ‘viento’ ‘nacer, ser nativo de’ ‘3’ ‘hígado’ ‘mazorca blanco pardusco’ ‘sangre’ ‘pesado’ ‘judía’ ‘judía negra’ ‘seco, árido’ ‘venir’ ‘a lo lejos’ se’ ‘por la mañana’ ‘tardar, demorarse’ ‘lejos; produnfo’ ‘alto’ ‘profundidades, profundo’ argo’ ‘pavo; guajolote’ ‘grande’ ‘muy, bien’ ‘poder, ser posible’ ‘gustar’ ‘quizás, puede s 9 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica hueya huica huicia huihuitic huihuiyoca huiloa *huipitlan *huipitlanya huitz i iahcolli iazcatlapalli ic(a) i cal-chilpan ican icatoc icci ichcatli ichcameh ichcapixqui ichhua ichpana ichpoc hcahualli ichpacahuatl ichpochcuanaca ichpoclamatzin(tli) ichpochlamatzintia ich pochtli ichpocatl ichtecqueh ichteca / ixteca ichtequi icnetl icnehuatl icnotlac ameh icoa icpactli icpatl icuitlapan icxihuiloh icxinepaniuhtoc icxipan i w¥y.a w‾k.a wik.ia wiwi.ti.k *wiwi.y¿ka wil.oa *wipi.tla.n *wipi.tla.n.ya w‾ts i(:) iaYk ol.tli iaska.tlapal.tli ‾.ka ‾.kal tš‾l.pan ‾.k n ika.tok *iksi i tška.tli i tška.meY i tšk *itš.wa i tš(i)p .na i tš.p¿tš.k wa.l.tli i *itš.p¿tš.ka.wa.tl tš.p¿tš.kwa.naka i tš.p¿tš.lama.ts‾n tš.p¿tš.lama.ts‾n.tia i tš.p¿tš.tli i tš.p¿(tš).ka.tl i tštek.keY i tštek .wa.tl ikno.tlakaik.oa i kpa.k.tli i kpa.tl ‾.kwi.tla.pan *ikši.wil¿Y i kši.ne.pan.iw.to k i kši.pan i i ‘crecer’ ‘llevar’ ‘cocerse’ ‘tonto’ ‘temblar’ ‘ir’ ‘pasado mañana’ ‘antes de ayer’ ‘venir’ esa razón’ ‘diseño en forma de panal de abeja’ ‘hace mucho tiempo (adv.)’ ‘erecto, ergido, colocado’ ‘madurar’ ‘algodón’ ‘ovejas’ ‘pastor’ ‘excavar’ ‘barrer’ ‘una joven que ha tenido hombre que ya la dejó’ ‘jovencita, niña, doncella’ ‘una gallina joven que todavía no pone h os’ ‘solterona’ ‘convertirse en una solterona’ ‘joven (fem.), muchacha’ ‘ladrones’ ‘a escon silencio’ ‘robar’ ‘hermano/a, hermano/a menor’ ‘hermana, hermana menor’ ‘gente pobre’ ‘reu bajo de él’ ‘cojo’ ‘estar con las piernas cruzadas’ ‘a pie’ 10 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica icxipilli / icxocpilli icxiqu extlan icxitl icxitlan icxopalli iczan iczantlacatl ihcih ihôn ihcuac ihiya [t / r ] ihnaloc ihnaltzin ihtetl / ihtic ihtic ihzotla [r] ilhuicatl ihlia ihtoa ilaca tzihui ilhuitl ilnami ilpotzaltia immanon imoztlatica inin inon itequi intla ita catl itlah itlahcualli itta itzcuin iuhqui ixca ixhua ixmahui ixmahuitl ixmatzah tic ixotia ixpantzinco ixpoloa ixtetotl, ixtelolohtli kši.pil.tli i kši.keš.tlan i kši.t l i kši.tlan i kš(i).opal.tli *‾k.san ‾k.san.tl ka.tl *iYsiY *iY.k.on iY.kw k *‾Y.iya * iYn (o).k * iYnal.ts‾n i i Yte.tl / Yti.tl i Yti.k i Ysotla ilwi.ka.tl i Y.lia i Y.t.o a ilakatsi.wi ilwi.tl *ilnami il.p¿tsa.l.tia *imma.non ‾.m¿s.tla.tika in.in in.on *ite .ki in.tl itaka.tl i.tlaY i.tlaY.kwal.tl(i) itta *itskw.in *iwYki i ška i š.wa i š.m wi i š.m wi.tl i * š.matsaY.ti.k i šo.tia i ‾. š.pan.ts‾n.ko i š.pol.oa * ‾.š.tet¿.tl *‾.š.telo i ‘dedo del pie’ ‘tobillo: donde se unen pierna y pie’ ‘pie, pierna’ ‘a los pies de alguien’ del pie’ ‘hace mucho tiempo, antiguamente’ ‘antepasado, ancestro’ ‘temprano’ ‘así, de esa ando’ ‘odiar / to be grouchy’ ‘por/durante la mañana’ ‘de buena mañana’ ‘barriga, tripa, es interior de, en la barriga de’ ‘vomitar’ ‘cielo’ ‘decir’ ‘decir’ ‘torcerse’ ‘día; víspera f ir’ ‘luego, entonces’ ‘al día siguiente’ ‘este, esta’ ‘ese, aquel’ ‘fecha’ ‘si’ ‘comida’ ‘a (?)’ ‘así, de esa manera’ ‘calentar, cocinar’ ‘nacer (una planta), germinar’ ‘(estar) asust ado’ ‘color rosa’ ‘cuidar’ ‘en frente de’ ‘echar a perder’ ‘ojo, globo del ojo’ 11 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica ixtlahuatl ixtli ixiyolic iza izocapan iztac / ixtac iztaccihuatl iztatl / ixtatl iztlaca-huia/-ti lalaxtli m a maca maca macehual-tlahtol / -copa machizti machiztia machtia [t / r] machtli macuilli mahcaliztli mahmana mahti mahtlactli mahua mahuiliztli mahuiltia mahuiz tic maitl malacachoa mamaltia mamictli mapachin mapelli mapilli mapilhuia mapilx ocoitl mati matitl matlatl matlahuia matlaxcaloa matoca *iš.tla.wa.tl i š.tli i š*iyol .ik isa *isoka.pa.n i sta.k i sta.k.siw .tl i sta.tl istlaka(.wi /.ti) lalaš.tli m m .ka maka *masewal*matš.is.ti <*mati + (?) *matš.is.ti mat\i + ti matš.tli m .kw‾l.tli maY.k tli * maYmana maY.ti maY.tlak.tli *m wa mawi.lis.tli mawi.l.tia *m wi.s.ti.k m .itl *m alakatš.oa m ma.l.tia mamik.tli m patš.in m .pel.tli m .pil.tli m .pi(:)l.wi.a m .pil.šoko. i m ti.tl m tla.tl m tla.wi.a m .tlaškal.oa m .t¿ka ‘llano, plano’ ‘cara’ ‘en frente de’ ‘d ido’ ‘(ponerse) blanco’ ‘mujer blanca’ ‘sal; algo blanco’ ‘mentir’ ‘naranja’ marca optativo tivo ‘dar, entregar’ ‘náhuatl, lengua propia’ ‘llegar a ser sabido’ ‘hacer saber’ ‘aprender ar’ ‘sobrino/a’ ‘5’ ‘miedo’ ‘esparcir’ ‘asustarse’ ‘10’ ‘contagiar, propagar’ ‘cuidado, del razo, mano; rama’ ‘rodear’ ‘acusar de’ ‘cónyuge’ ‘mapache’ ‘brazada’ ‘dedo’ ‘señalar con el , conocer’ ‘prostituta’ ‘red’ ‘atrapar’ ‘aplaudir’ ‘sembrar’ 12 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica matoca matzahtli maxtia maxtl i mayana mazatl (pl.) mamazah mazqui mecatl mecauhtli melahuac melac me(meh). pixqui m .toka matsaY.tli mat\i.ti maš.tli mayana mas .tl [m ]mas .Y *m s.ki meka.tl mekaw.tli me .k mel .k me.pi.ški [me]m¥ya. me.pi.lia me.popo.wi me.to.tl mets.a m¥šiY.ka.tl .m¥ya.l.tli .tli * m¥ts.tli.ya m¥š.ko mia.k mia.k.eY mik.tia mik.tl n mik.ka.ts‾n *miYmi.yo.tia m‾l.tli m‾l.pa(.n) m‾l.teki.tl m‾l.ti.tla.n [mi]miY.keY m‾.na mik.i miston mits*mišiw.ki miš.tli *m lina.l.tia moh.m¿stla moš.tli moyo.tl [m¿]moyo.Y ‘tocar, acariciar’ ‘piña’ ‘domesticar, enseñar’ ‘pelo púbico’ ‘tener hambre’ ‘ciervo, venad el’ ‘amante’ ‘verdad’ ‘de veras’ ‘pastores’ ‘manar, brotar’ ‘cuidar ovejas’ ‘limpiar’ ‘ovej l’ ‘luna; mes’ ‘hace un mes’ ‘México’ ‘mucho’ ‘muchos’ ‘matar, causar la muerte’ ‘infierno; ertos’ ‘difunto’ ‘respirar’ ‘campo’ ‘en el campo’ ‘campesino; trabajo del campo’ ‘huerta, l s de cultivo’ ‘difuntos’ ‘saltar’ ‘morir’ ‘gato’ ‘tú (obj)’ ‘parturienta’ ‘nube’ ‘escoger’ memeya mepilia mepopohui metotl metza mexihcatl (a)meyalli metztli metztliya Mex co miac miaqueh mictia mictlan mihcatzin mihmiyotia milli milpa(n) miltequitl mi ltitlan mimihqueh mina miqui miston mitzmixiuhqui mixtli mixtlinaltia mohmoztla moxtli moyotl (pl.) momoyoh 13 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica moztla *mononochilia nacastli nacatl -nahuac nahui (ma)namaca namic nana nane nanka nanhuameh nantli nanquili a nechnechcan neci necia nehhuatl nelnelhuayotl neltoca nemi nemilia nemitl nene pilli nepantlan neuhtli neneuhtli nequi nexcoyotl nextli nian noihqui nic nican niman nin no nocentlalia nochi nochipa noiuhqui nohhuiya(-n / -pan) non m¿stla nak as.tli naka.tl *-n wa.k n wi (m )n .maka *nami.k [n ]n n [n].e n nka nanwa.meY n n.tli *na n.¥tšn.¥tš.k n n¥si n¥si.a n.eY.watl nel*nelwa.yo.tl nel.toka nemi nemi.lia nemi.tl nene.p tli ne.pan.tlan new.tli [n¥]new.tli neki neš.koyo.tl neš.tli nian n¿.iwki *ni.k *ni.k n *n i.man nin n¿ nosen.tl l.ia notš.i notši.pa *no.iwYki / *no.yoYki *noYwiyanon ‘mañana, el dí iguiente’ ‘narrar’ ‘oreja’ ‘carne’ ‘cerca de ...’ ‘4’ ‘vender’ ‘espeso’ ‘mamá’ ‘señora’ ‘el sponder’ ‘yo (obj)’ ‘cerca (del hablante)’ ‘aparecer’ ‘parecer’ ‘yo’ ‘muy’ ‘raíz’ ‘creer’ ‘ oca)’ ‘en medio’ ‘bebida alcohólica’ ‘querer, necesitar’ ‘lobo’ ‘harina, ceniza, polvo (?)’ para’ ‘aquí’ ‘luego’ ‘este, esta’ ‘también’ ‘cosechar’ ‘todo (adjetivo y adverbio)’ ‘siemp artes’ ‘ese, esa, eso’ 14 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica notza nozo oc ocachi occe occ ecan occehpa ocelotl (pl.) ooceloh ocotl octli ocuel ocuilin ohtli ohuatl ohui / ohuihtic ollin ome omicetl omi(yo)tl ompa oquichtli otoncamanalli otonlalaxtli oztotl paca pachihui pachoca [r] pactia pahpaqui pahti pahtia / pahtitia pahtli pahuaci pahuaxilia palehui pamitl pampa -pampa(co) -pan pano / panoa panoltia pa ntia papachca notsa noso ok ok.atši ok.s¥(m) ok.s¥.k n ok.s¥Y.pa os¥l¿.tl ¿.os¥l¿.Y oko.tl .wel okwil.in oY.tli owa.tl owiY.ti.k ¿me *o.m‾.se.tl omi.yo.tl on.pa *okitš.tli otom. kama(k).na.lotom.lalaš.tli osto.tl *paka patši.wi *patšoka p k.tia [paY]p ki paY.ti paY(ti ).tia paY.ti.tia paY.tli p wak.i p wak.ilia *pale.wi pam.itl pa.n.pa -pa.n.pa(.ko) - pa.n pan.o / pan.oa pan.o.l.tia pan.tia [pa]patš.ka ‘enseñar, explicar, llamar’ ‘o’ ‘más’ ‘un poco más’ ‘otro = uno más’ ‘otro lugar’ ‘otra vez’ ‘jaguar’ ‘ocote (abietácea ez’ ‘gusano’ ‘camino’ ‘caña de azúzar’ ‘difícil’ ‘movimiento’ ‘2’ ‘semen’ ‘hueso’ ‘allí, al nja otomí’ ‘hoyo, agujero’ ‘lavar’ ‘cubrise, taparse, quedar oculto’ ‘acercar(se)’ ‘gustar’ ar sano’ ‘sanar, curar’ ‘medicina’ ‘cocinar’ ‘cocinar para’ ‘ayudar’ ‘surco’ ‘porque’ ‘por cer pasar’ ‘encontrar, hallar’ ‘sudar’ 15 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica paqui paquitl patiyo patla pa tlaca patlahuac pechtli pehua pesohtli petatl peyaztic pia pialli pilca pilli pi piltin pilli pipiltin piotl / piyotl pipinahui pitzatl pitzactli pitzotl pitzoyo tl pixqui pochini pochtecatl poctli pohua [t / r] (cem)pohualli polihui poloa po poa popoca popochtli quech quechpa quechcoxtitlan quechpan quechtli quel quelcah ua quemah / quenah quen quencah p k.i p ki.tl *patiyo patla *pa.tla.ka *pa.tla.wa.k petš.tli *p¥.wa pesoY.tli peta.tl pey s.ti.k pi.a *pia.l.tli pilka pil.tli [p‾]pil.tin p il.tli [p‾]pil.tin pio.tl [pi]p‾n .wi p‾tsa.tl pitsak.tli p‾tso.tl p‾tso.y¿.tl pi.ški *p¿tš a.tl pok.tli powa p¿wal.tli pol.i.wi pol.oa *popo.a [po]po.ka *popo.tš.tli k¥tš k¥tš.pa ket oš.titlan ketš.pan ketš.tli k¥l kel.k w.a k¥m.aY k¥m k¥m.kaY ‘ser feliz, estar bien’ ‘feliz ) caro’ ‘cambiar’ ‘ancho’ ‘ancho’ ‘mesa’ ‘empezar’ ‘tejón (animal)’ ‘tapete’ ‘recto’ ‘tener iños’ ‘(hombre) noble’ ‘nobles’ ‘pollo’ ‘avergonzar, dejar en ridículo’ ‘excremento’ ‘palo’ ad’ ‘encargado de’ ‘ablandar’ ‘mercader’ ‘humo’ ‘leer, contar / fanfarronear’ ‘20’ ‘faltar’ ienso’ ‘cuánto’ ‘¿cuántas veces?’ ‘nuca’ ‘sobre los hombros’ ‘cuello; racimo’ ‘como si’ ‘ol 16 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica quepaltic quesqui quetza qui- / cquiahui quiauhtli quim- / quin quimichcayotl quixtiano(tl) quixtia quiza tah tli tahtzintli tamalli tahtzintzimeh tata tate teca tecactli techtechichictli te cihuitl tecolli tecohlotl (pl.) tetecohloh tecohtli (pl.) tetecoh tecomatl tecoz antli tectli tehhuatl tehhuan tehuan teicoihtli teihtitia teixpantilia telpochtl i telpocatl telpochcalli temacaliztli temachticatl temachtitlan temi temitoc met ztli tene tenextli *kepa.l.ti.k *keski kets.a k(i)kiaw.i kiaw.tli kimkimitš.kay¿.tl kisti no(.tl) k‾s.tia k‾s.a taY.tli taY.ts‾n.tli tamal.tli taY.ts‾n.tsi.meY [ta]ta(Y) ta(Y )[t].e t¥ka tekak.tli t.¥tš*tetšitšik.tli *tesiwi.tl tekol.tli tekoY.lo.tl [t¥]tekoY.lo.Y t koY.tli [t¥]tekoY.Y tek.oma.tl *tekosan.tli tek.tli t.eY.wa.tl t.eY.w n t¥.w n *t¥.iko.iY. tli t¥.iYti.tia t¥.‾š.pan.ti.lia t¥l.p¿(tš).tli t¥l.p¿.ka.tl t¥l.p¿tš.kalt¥.maka.lis.tli t¥ titlan tem.i tem.i.tok m¥ts.tli te.ne *te.neš.tli ‘torcido’ ‘cuanto’ ‘tener relaciones’ ‘él j)’ ‘llover’ ‘lluvia’ ‘ellos/as (obj)’ ‘algo reciente’ ‘cristiano’ ‘sacar, hacer salir’ ‘sa .)’ ‘tamal (pastel de maíz)’ ‘padres’ ‘papá’ ‘señor’ ‘acostarse, echarse’ ‘huarache, sandal ohólica’ ‘granizo’ ‘carbón’ ‘búho’ ‘dueño, jefe’ ‘jarrón’ ‘tejón’ ‘jarrón’ ‘tú’ ‘nosotros’ poner ante los ojos ...’ ‘muchacho’ ‘escuela’ ‘regalo’ ‘profesor’ ‘congreso’ ‘estar lleno’ f.)’ ‘cal’ 17 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica tentli tenxipalli teotl (pl.) teteomeh teocalli teochihua [t / r] teopixqui teotlahtolli *teotlaquilti teoyoh tica tepachtli tepahtiqui tepalcatl tepamitl tepancuatl tepapaxihua tepatlachtli tepetl (pl.) tetepemeh tepi(tzin)tli tepilli tepoztli tepozcaxtli tepozmilolli tequi(tia) tequipachohua [r] tequitiqui tequitl teta tetequipanohua tetl tetl te tocoyan texocotl textli teyacapan teyotl tianquitl tici ticitl (pl.) titicih til ani tilin -titlan t¥n.tli *t¥n.šipal.tli te¿.tl [t¥]te¿.meY te¿.kal.tli te¿.tšiw.a te¿.pi.š .(y)¿lt¥o.tlak.il.ti te¿.y¿Y.(ti)ka *tepatš.tli t¥.paY.ti.ki tepal.ka.tl te.pam.itl te.pam. wa.tl *te.[pa]pašiw.a te.patlatš.tli tep¥.tl [t¥]tep¥.meY tepi.(ts‾n.)tli *tepil.tli tepos. li tepos.kaš.tli *tepos.mil¿l.tli teki(.tia) teki.patšo.wa teki.ti.ki teki.tl *[te]ta t¥.teki.pano.wa te.tl t¥.tl *teto.koya.n *tešoko.tl t¥š.tli *teyaka.pa.n te.y¿.tl *tianki.t tis.i tis.i.tl [t‾]tis.i.Y til .ni tilin titlan < -ti.tla.n ‘boca; labio, borde, oril la’ ‘labio’ ‘dios’ ‘iglesia’ ‘bendecir / purificarse’ ‘sacerdote’ ‘oración’ ‘buenas tardes’ o, curandero’ ‘recipiente’ ‘cerca, valla’ ‘pared’ ‘aplastarse’ ‘piedra plana’ ‘monte, cerro gina’ ‘metal; artilugio o intrum.de metal’ ‘bote’ ‘espalda’ ‘trabajar; cortar’ ‘preocuparse rabajo’ ‘padres (inf.)’ ‘servir, trabajar para’ ‘piedra’ ‘alguien, gente’ ‘cementerio’ ‘tej e la esposa’ ‘primogénita’ ‘pedregal’ ‘mercado’ ‘moler’ ‘médico’ ‘estirar de’ ‘apretarse’ ‘ 18 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica titlania ti.tlan.ia tixtli ti s.tli tla tl tlacatecohlotl tlaka.tekoY.lo.tl (pl.) tlatlacatecohloh [tl ]tlaka.tek oY.lo.Y tlacati tlaka.ti tlacatian tlaka.tia.n tlacatl tlaka.tl (pl.) tlacah tla calaquilli *tla.kalakil.tli tlacatzintli tlaka.ts‾n.tli tlacayotl tlaka.y¿.tl tlacec eya tla.[se]se(n).ya tlacenhuetzca tla.sen.wets.ka tlachia tla.tšia tlachtli tlatš.t li tlachtopa *tla.atšt¿.pa *tla.tšt¿.pa.Yt.oa.ni tlachtopahtoani tlaco(ehua) tlako.ewa t lacoa tlak.oa tlacomolli *tlakomol.tli tlacotli tlako.tli (pl.) tlatlacomeh [tl ]t lako.meY tlacpayotl tla.k.pa.k.y¿.tl tlacuauhtoqui *tla.kwaw.to.ki tlacualli *tla. kwa.l.tli *tlahcaitl tlaYk .itl tlahco * tlaYko tlahcotonatl * tlaYko.t¿na.tl tlahco yohualli * tlaYko.yowa.l.tli tlahcuilo tlaY.kwi.l¿ tlahcuilolli tlaY.kwi.l¿.l.tli tl ahquilli tlaYkil.tli tlahtic tla.Yti.k tlahtlachia *tlaY.tla.tšia tlahlania *tla.Y l.ani.a tlahtoa tlaYt.oa < *tla + iY.t.oa tlahtoani tlaYt.oa.ni tlahtolcamanali tlaYt.(y)¿l.kama(k)tlahtolli tlaYt.(y)¿l.tli tlahtoltzin tlahtoqui tlaYt.o.ki tlahui lo *tla.wi.l¿ tlahuiquilia *tla.wi.ki.lia tlalia tl l.ia ‘enviar’ ‘masa; lo que se muele’ ‘ monio’ ‘nacer = hacerse persona’ ´lugar de nacimiento’ ‘persona’ ‘impuesto’ ‘señor, respeta persona)’ ‘hacer frío’ ‘helar’ ‘echar un vistazo; consultar’ ‘juego de pelota’ ‘lejano (?)’ ue habla de lo lejano)’ ‘hijo mediano’ ‘comprar’ ‘barranco’ ‘esclavo’ ‘parte superior’ ‘muy nto; lo que se come’ ‘fruto’ ‘la mitad’ ‘mediodía’ ‘medianoche’ ‘escribir’ ‘escritura’ ‘tum ntar’ ‘hablar’ ‘jefe, el que da las órdenes’ ‘cuento’ ‘lengua, palabra’ ‘subalterno’ ‘claro deuda’ ‘colocar, poner / situarse’ 19 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica [t / r] tlalli tlaloa [r] tla lolinastli tlaltepoztli tlatia / *tletia tlama tlamachticalli tlamachtiqui tlama tqui tlamatcatli tlamanalli tlamanitiztli tlami tlamia tlamo -tlan tlanahuatia t lanahuatihqui tlanamaca tlancuaitl tlancuaquetza *tlancua(yo)tl tlaneci tlanemih ya tlani tlantli tlanixtelotl tlapalli tlapanqui tlapechtli tlapohuia tlaquentl / tlaquemitl tlaquichilia tlatlacah tlatlahtia tlatlacoyoctli tlatzacacuahuitl t latzihuiztli tlatzitzilini tlatzitzilitz-tepoztli tlauhcopa tlaxcalli tl l.tli tla l.oa tl l.ol‾nas.tli tl l.tepos.tli tla.tia / tle.tia tla.m tla.matš.ti.kaltla.matš.ti.ki la.mat.ki tla.mat.ka.tli tla.man.al.tli tla.man.iti.lis.tl i ‘tierra, suelo’ ‘huir, correr’ ‘terremoto’ ‘azadón’ ‘quemar; hacer arder’ ‘cazar’ ‘escuela’ tumbre’ ‘acabarse’ ‘terminar’ ‘si no’ (locativo) ‘mandar’ ‘jefe, gobernador’ ‘vender algo’ se’ ‘muela’ ‘amanecer’ ‘estar abierto’ ‘ganar’ ‘diente’ ‘luz’ ‘pintura’ ‘estar roto’ ‘cama’ e’ ‘rogar’ ‘agujero’ ‘ciprés’ ‘cansancio, debilidad’ ‘resonar’ ‘campana’ ‘hacia oriente’ ‘t tlam.i tlam.i.a tl .mo -tla.n *tla.nawa.tia *tla.nawa.ti.Y.ki tla.na.maka tlankwa. itl tlankwa.kets.a tlan.kwa(yo).tl tla.nes.i *tla.nemi.Y.ya tlan.tli tlan.iš.tel¿.tl *tlapal.tli *tla.p nki tlapetš.tli *tla.po.wia tlak¥m.tli tlakitši.lia [tl ]tlaka.h tla.t laYt.ia *tlatlakoyoktlatsa. kwawi.tl *tla.tsiwis.tli *tla.tsitsi.lini tla.tsitsi .lits. tepos.tli tlaw.ko.pa tlaškal.tli 20 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica tlaxcaloa tlaxtlahui tlayitl tlayohua tlayolli tlazazanaca tlaz(oh)camati tlazohtia tlazohtla tlazohtli tlazo tli tlayotli tleca tlecui tlehcoca tle(i)n tletl tlilectic tlilli tlinon -tloc t oca toca toca tocayamatl tocaitl tochtli / tochin (to)tochtin tocontzin tomahua [r] tomahuac tomin -ton tona tonalli tonalamatl tonaltzin(tli) tonal-meyotzitzit l toquistli totonia totoltetl tototl tzacua tzahtzi tzapotl tzayani *tlaškal.oa *t la.štla.wi tlayi.tl tla.y¿wa tlay¿l.tli *tla.sasana.ka *tlas(oY.)ka.mati tlasoY.tia tl asoY.tla tlasoY.tli tlaso.tli tlayo.tli *tl¥.ka tle.kwi *tleYkoka tlein tle.tl tl‾l. ek.ti.k tl‾l.tli tl‾.non *-tlok t¿k.a 1 toka 2 toka 1 toka.yama.tl 1 toka.itl t¿tš.tli / t¿ in (pl.) [t¿]t¿tš.tin tokon.ts‾n toma.wa toma.wa.k t¿m.in -ton t¿n.a t¿n.al.tli t¿n.al. ma. .ts‾n.(tli) t¿nal. meyo.tsitsi.tl t¿k.\lis.tli [to]t¿n.ia t¿t¿.l.te.tl t¿t¿.tl tsakw.a *tsa tsapo.tl tsaya.ni ‘hacer tortillas’ ‘pagar’ ‘tío’ ‘oscurecer’ ‘maíz’ ‘susurrar’ ‘dar gracia ilidad’ ‘basura’ ‘¿por qué?’ ‘arder’ ‘subir’ ‘qué, el que’ ‘fuego’ ‘osucuro’ ‘algo negro’ ‘ amar’ ‘registro de nombres ‘nombre’ ‘conejo’ ‘ardilla’ ‘engordarse’ ‘gordo’ ‘dinero, moneda ) caliente’ ‘día; destino’ ‘calendario’ ‘sol’ ‘rayos de luz’ ‘siembra’ ‘calentarse’ ‘huevo’ ritar’ ‘zapote’ ‘romper’ 21 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica tzicoa tzicui -tzin tzimpezte tl tzompilli tzonacahuili tzoncalli tzoncoyoti tzontecontl tzontli (cen)tzontli tzopelatl tzopelic tzotzomahtli tzotzotl xalli xalxocotl xexeloa xictli xihuitl xihuitl / xiuhtli xinachtli (cen)xiquipilli xiuhsayolin xochicualli xochitl xoct li xoco(yotl) xocoitl xocotl xolotl xolontoc xoxohuic yah(hu-) yahuatl yacatl / yacatzolli yamancayamania yancuic yaotl yayahuic yehhuatl yehhuan yelohualiztli yelotl tsik.oa *tsi.kwi -ts‾n tson.pil.tli *tsonaka.wili tson.kal.tli tson.coyo.ti tson.tek.om.tl tson.tli s¥m.tson.tli tsop¥l.atl tsop¥l.ik *tsotsomaY.tli *ts¿ts¿.tl šal.tl *šal.šoko.tl *[še]š¥l.oa šik.tli šiwi.tl šiwi.tl / šiw.tli *šinatš.tli (s¥m.)šikipil.tli * li š¿tši.tl šok.tli šoko(.y¿.tl) šokoi.tl šoko.tl šolo.tl *šolon.tok šošo.wi.k yaY(.w-) y w .)tl(i) yaman.ka yaman.ia *yankwi.k yao.tl yaya.wi.k y.eY.watl y.eY.w n yelowa.lis .tli > elotl ‘adherirse, pegarse’ ‘correr’ ‘(suf. dim.)’ ‘pañal’ ‘tos’ ‘sombrero’ ‘cabello’ se con frecuencia’ ‘cabeza’ ‘mata, arbusto’ ‘400’ ‘refresco; algo dulce’ ‘dulce’ ‘ropa’ ‘gr aba’ ‘separar, romper’ ‘ombligo’ ‘año’ ‘hoja, planta’ ‘semilla’ ‘8000’ ‘mosca’ ‘fruta’ ‘flo ruelo/a’ ‘ajolote (animal)’ ‘mojado’ ‘verde; crudo’ ‘ir’ ‘ayer’ ‘nariz’ ‘suave’ ‘suavizarse egro’ ‘él/ella’ ‘ellos/as’ ‘caserío, aldea’ ‘elote’ 22 Náhuatl Clásico Ortografía Ortografía tradicional Fonológica yetic yetl yehyectzin yeyi yo catl yohqui yohualli yolchicahtoc yoli yolic yollotl yolmelahua yoyomitl zaca za camanalli zacatl zan zan cehco zapotl zatepan zozoltic zopilotl zoquitl zoquitla n zotlahuia > etic > etl yeYyek.ts‾n > eyi yoka.tl yoYki / iwYki *y¿wa.l.tli y¿l.tšik [Y]. tok y¿l.i y¿l.i.:k y¿l.y¿.tl y¿l.mel .wa yoyom.itl saka saka.mana.l.tli saka.tl s n *san s¥m.ko sapo.tl sate.pa.n [so]sol.ti.k *sopilo.tl soki.tl soki.tla.n *so.tla.wi.a ‘pesado’ ‘judía’ ‘bonito’ ‘tres’ ‘animal’ ‘así’ ‘noche’ ‘saludable; rico’ ‘vivir’ ‘lento; d opa, tela’ ‘traer’ ‘llano, sabana’ ‘hierba’ ‘sólo’ ‘juntos’ ‘zapote (árbol/fruto)’ ‘después mucho lodo; barrizal’ ‘estar sin fuerza’ 23 Préstamos léxicos Préstamo abion adelfah adobe.tzin ailah albacah albestoh alégriah anjóli n arabansoh arabatoh arajoh arsah (c)asta belah bidah brutah bürroh/ah bwenhorah b weyeh cabayoh / cahua(yoh) calson coton de deque jenteh lechon luz margaritah no biah para pero quixtiano sombreroh tonz ye / yzorrah Forma equivalente *tepoztot otl — ? cuauhtli — — — — — ? ? aztatl ? ? *mihcatzinyoliliztli xochicualli — cualcan / ihci uacuahuetin — maxtlatl (?) — tla (?) tlatlacah pitzotzintli tonalli (?) cempoalxochi tl (?) mahuiztli ma mazqui (?) — cua.tla.ce.cahuillotl tzona.ca.huili ? o? ‘avión’ ‘adelfa’ ‘beige (color del adobe)’ ‘águila’ ‘albahaca’ ‘asbesto’ ‘tipo de dulce’ ‘a arza’ ‘hasta’ ‘vela de cera’ ‘vida después de la muerte’ ‘fruta’ ‘burro/a’ ‘temprano’ ‘buey alón)’ ‘camisa’ ‘de’ ‘si’ ‘gente’ ‘cerdito’ ‘luz’ ‘margarita’ ‘novia’ ‘para’ ‘pero’ ‘cristi Formas equivalentes: (i) Las marcadas con * son términos formados por raíces nativas : tepoz.toto.tl ‘aparto-pájaro’ o ‘pájaro artificial’, mihcatzinyoliliztli ‘vida de los dif os’. (ii) Las formas con (?) son palabras náhuatl que podrían servir de equivalentes. (iii) Las casillas con ? corresponden a los casos para los que no me consta equi valente, bien porque no exista, bien por desconocimiento mío. 24 En los préstamos se observa: (1) castellano [θ] > náhuatl [s] (2) castellano /gV/, /Vg V/ > náhuatl ∅ (3) Vocal tónica /V/ > Vocal larga /V:/ (con posible cambio de acento s i la palabra castellana no es llana) En préstamos modernos cabe destacar: (4) la a parición del fonema /r/ inexistente en náhuatl clásico. (5) la aparición de grupos /Cr/ y /Cl/ inexistentes en náhuatl clásico. En préstamos antiguos la lí uida no aparecía: cast ellano cristiano > náhuatl uixtiano. (6) la aparición de fonemas oclusivos sonoros: /b/ y /d/. [/g/ no aprece como se explica en (2)]. Y también del fonema castellan o /j/ [χ] (7) la admisión al final de sílaba de /l/ y /r/. El náhuatl lási o sólo admite e esa posi ión sonorantes omo /m/, /n/, /y/, /w/ y estridentes omo /s/, /š/, /ts/, /tš/ además de /tl/, /h/ y /k/. Prefijos Náhuatl lási o Ortografía Fonología traditional2 refijo de nega ión verbal, ‘no’ Prefijo sujeto para 2ª persona del plural ‘vosotros’ Prefij objeto para 2ª persona del plural ‘a vosotros, para vosotros’ Prefijo posesivo para l a 2ª persona del pl. ‘de vosotros, vuestro’ Prefijo objeto para 3ª persona sing. ‘lo, le’ D re ional: ‘por ahí, a lo lejos’ Prefijo posesivo para la 3ª persona sing. ‘de él/de ella, uyo’ Prefijo posesivo para la 3ª persona plu. ‘de ellos, suyo’ Prefijo reflexivo de 2ª y 3ª persona sing./pl. ‘te, os, se’ Prefijo posesivo para la 2ª persona sing. ‘tuyo’ Mar a verb al de optativo, ‘si’ Prefijo de nega ión verbal del optativo Prefijo objeto de 2ª person a singular ‘te, a ti, para ti’ 2 ahahmo- / ahmo amaname ham(o)an- → am quihualiiminm(o)m(o)ma- / ma ma a- /ma a ma amo mitz- aYaY.moam(o)- + [P, M, V] am(o)- + [T, K ...] am.¥tšam.(o)- k(i)k(i)w l‾‾m- + [P, M, V] ‾m- + [T, K, ...] m.(o)m.(o)m m .ka m .ka.mo m.its- Las letras entre paréntesis se omiten si el prefijo se añade a una palabra que empie za por vo al. 25 Prefijo sujeto de 1ª persona singular ‘yo’ Prefijo posesivo de 1ª persona singular ‘mío’ Pr jo reflexivo de 1ª persona singular ‘me’ ‘re ípro amente’ Prefijo posesivo indeterminado ‘d lguien’ Prefijo objeto para 1ª persona singular ‘me, a mí, para mi’ ‘Muy (aumentativo, inte sifi ador)’ Mar a del pretérito Dire ional: ‘por aquí, er a’ Prefijo objeto para 3ª perso a plural ‘los, les’ Prefijo posesivo indefinido para humanos Prefijo sujeto de 2ª pers ona singular ‘tú’ Prefijo sujeto de 1ª persona plural ‘nosotros’ Prefijo posesivo de 1ª per a plural ‘nuestro’ Prefijo reflexivo de 1ª persona singular ‘nos’ Prefijo objeto para 1ª pe sona plural ‘nos, a nosotros, para nosotros’ Prefijo posesivo indefinido para no hum anos Mar a verbal de optativo, ‘si’ Prefijo sujeto de 1ª persona sing/plural ‘él, ella, es a osa, ellos, ...’ n(i)n(o)n(o)nanene hneloonqui, < ki quim quin tet(i)t(i)t(o)t(o)te htlatla- / tla tla a- / tla a - n.(i)n.(o)n.(o)nanen.¥tšnel¿onkim- + [P, M, V] kim- + [T, K, ...] t¥t.(i)t.(i)t.(o)t.(o) t.¥tš- tl tl .ka 26 Sufijos Classi al Náhuatl Ortografía Fonología traditional3 Sufijo transitivizador no produ tivo [verbos en -i#] Sufijo transitivizador no produ tivo Sufijo de apl au sativo [verbos en -a#] Mar a de pretérito [verbos V1] Sufijo agentivo (sg.) [verbo s en -V#] Interpartí ula de ligadura uando la segunda partí ula es negativa Posposi ión: ‘en, al lado, entre’ Mar a de plus uamperfe to Posposi ión: ‘a través de, por, on, p ra’ Posposi ión: ‘detrás de’ Mar a de optativo en las personas del plural Posposi ión: ‘el ar en donde ...’ Forma del sufijo -hua [ on verbos -V1tzV2#] [la primera vo al V1 se mantiene ante la h] Sufijo inten ional [sg., pres./pas. : ‘venir’] Forma del suf ijo -hua [ on verbos - V#] Sufijo inten ional (plural) pres./pas. : ‘venir’ Posposi ión: ‘en la parte superior de ...’ Sufijo deriva ional [-C#]: ‘poseedor de ...’ Mar a de l as personas del plural en verbos Sufijo de plural irregular Sufijo inten ional [‘i r’] Mar a de admonitivo en el singular Sufijo de voz pasiva Sufijo deriva ional [- V#]: ‘poseedor de ...’ Sufijo posesivo del plural Posposi ión: ‘en ompañía de, on’ Sufijo sesivo del singular [-V#] Sufijo transitivizador no produ tivo [verbos en -a# y en -i#] Sufijo de apli ativo Posposi ión: ‘en el interior de, en la tripa de’ Sufijo d e voz pasiva Sufijo transitivizador no produ tivo Sufijo de apli ativo 3 -a -ahui -altia - - - (a) - (o) - a - a - ampa - an - an - hihua - o/- → - (o) - o - ohua - oh - pa -eh [pl. -ehque] -h -h -h -h -hua -hua(lo) → -hua -huah -hua n -huan -hui -ia -(l)ia -ihti -ihua -ihui -ilia -a -awi -a.l.tia -k -k(i) -ka -ko -ka -ka -k n.pa -k n -k n -ts.\V2‾.wa -k.o -k.\V¿.wa -k.o.Y -k.pa.k -eY / -eY.ke -Y -Y -Y -Y -wa(lo) -wa.(lo) -(wa).Y -w n -w n -wi -ia -(l)ia *-iYti.k -i.wa -iwi -i.lia Las letras entre paréntesis se omiten si el prefijo se añade a una palabra que empie za por vo al. Classi al Náhuatl Ortografía Fonología traditional Posposi ión: ‘en la superfi ie de ...’ P sposi ión: ‘en presen ia de’ Posposi ión: ‘en las er anías de ...’ Sufijo absolutivo [-l# tl] Sufijo ausativo [verbos en -ti#] Sufijo apli ativo Sufijo derivativo para n ombres abstra tos Sufijo de voz pasiva -ix o -ixpan -lan -lhuia → -lia -li -lia -l ia -liztli -lo -loh→ -yoh -lotl → -yotl -ltia -meh -mihua -n -nahua -o -oa -oh → -yoh -ohua -(y)otl→ -yotl -pampa -pan -queh -queh -qui -qui -quih -quihuih -quiuh -te h -ti -ti -tia Vb +-tia N + ti(y)a Adj + tia -ti a X-ti a -tin -tl(i) N + tlah -tlan -tza -‾š.ko -‾š.pa.n -la.n -tl(i) -lia -lia /lis.tli/ -lo.: Sufijo ausativo Sufijo de plural [-V#] Forma del sufijo -hua [ on verbos -mV#] Sufijo lo ativo [-tla.n, -pa.n, - a.n] Posposi ión: ‘ er a de ...’ Sufijo de voz pasiv a Sufijo transitivizador no produ tivo Forma del sufijo -hua [ on verbos -huV#] Posposi ión: ‘por ausa de ...’ ‘sobre, por, a, ha ia, durante’ Mar a de las personas del plural en el futuro y el pretérito perfe to Sufijo agentivo [pl.] Sufijo agentivo [sg., verbos en -C#] Sufijo inten ional [sg., optativo] Sufijo inten ional [pl., optativo] Sufijo inten ional [pl., futuro] Sufijo inten ional [sg., futuro] Pos posi ión: ‘unido a, on erniente a’ Sufijo inten ional [sg. optativo ‘ir’] [usualmente es un “verbalizador”] Sufijo ue forma adjetivos Verbo auxiliar en el progresivo Sufjo de causativo ‘proveer a X (sujeto) con N’ ‘hacer ue X se vuelva Adj’ Posposición: ‘por med o de ...’ Posposción: ‘el pasado X’ Sufijo de plurar [nombres en -C#] Sufijo de absoluti vo ‘lugar abundante en N’ Posposición: ‘junta a, cerca de, en’ Sufijo transitivizador no p roductivo [- ui#] -l.tia -meY -m(\V).‾.wa -n -n wa.k -o -oa -(\V)¿.wa -pa.n.pa -pa.n *-k.Y *-k.Y -k(i) - k.i -k.i.Y -k.iw.iY -k.iw -tetš -ti -ti.k -ti+yaY -ti.a -ti.a -ti.a -(ti)ka (<-ti. ka) X -ti.ka -tin -tl(i) -tla(Y) -tla.n -tsa 28 Classical Náhuatl Ortografía Fonología traditional Posposición: ‘entre, en medio de’ Forma el sufijo -hua [con verbos -CtzV#] [la consonante C se mantiene ante la tz] Posp osición: ‘delante de’ Sufijo posesivo [sg., -V#] Forma del sufijo -hua [con verbos -sV #] ‘cubierto de, caracterizado por’ Sufijo de nombres abstractos: ‘-idad’ Marca de futur o Mara de condicional Marca de presente singular Marca de pretérito y adminitivo M arca de optativo singular Sufijo posesivo [alternativo con -C#] *-tzalan -tzihua tzintlan -uh -xihua -yoh -yotl -z -z uiya -ts .lan -ts.‾.wa -ts‾n.tla.n -w -š(\V)‾ Y -y¿.tl -z -z.kiya 29 Fonemas consonánticos Nasales: Oclusivas: Africadas: Fricativas: Semivocales: Late rales: m (labial), n (dental o alveolar) p (labial), t (dental), k (velar), kw (labio-v elar), Y (glotal) (alveolar), (palatal), λ ( atera ) s (a veo ar), w (pa ata ), j (pa ata ), w ( abio-ve ar) Aparentemente una oc usiva se pronuncia como oc usiva sonora cuando sigue a una nasa , es decir /np/, /nt/, ... suenan [mb], [nt], ... . Es posib e que también se de a sonorización de otros fonemas en esta posición ya que e náhuat tiene un impor tante sistema de asimi ación regresiva. Con respecto a a africada atera /t / [λ] su origen histórico es a inf uencia de fonema fricativo /_/ de totonaco (por o que es posib e que en época antigua a articu ación de /t / fuera idéntica a a de t otonaco). Fonemas vocá icos Breves: Largos: a, e, i, o a:, e:, i:, o: Los fonemas /o/ y /o:/ tienen varios sonidos (a ófonos) dependiendo de os fonemas adyacentes, así /o/ puede sonar [o] o [u], y por su parte /o:/ puede sonar [o:] o [u:]. Los fonemas [u] y [u:] se dan entre otros contextos detrás de /k/. Como pue de verse a existencia de pares voca arga / voca breve imp ica que e rasgo d e cantidad vocá ica es re evante. E contraste entre voca es argas y breves es éxi camente importante: chichit ‘perro’ / chichi:t ‘pecho’, tet ‘piedras’ / te:t ‘gente’. 30 Mutaciones consonánticas secuencia fono ogía (1) + t / + t / +y / + y/ (2) z + z+š z+y z + ch z + tz (3) ch + ch ch + tz tz + ch tz + tz (4) n + y z+t (5) m + C4 (6) uc + c uc + o (7) uh + m uh + o uh + m (8) -m# (fina ) -t# (fina ) -y# ( fina ) /s + / /s + š/ /s + y/ /s + tš/ /s + ts/ /tš + tš/ /tš + ts/ /ts + tš/ /ts + ts/ /n + y/ /s + t/ /m + C/ /kw + k/ /kw + o/ /w + m/ /w + o/ /w + p/ /-m/ /-t/ /-y/ pronunciación *[ λ] > [ ] *[ j] > [ ] *[s ] >[ss] *[s ] >[ss] *[sj] >[ss] *[s ] >[ ss] *[s ] >[ss] w Ortografía tradiciona usua mente zz usua mente zz usua mente zz usua mente zz usua mente zz ch o bien chch tz o bien chtz ch o bien tzch tz o bien tztz yy usua mente xt, a veces zt n cc co mm o bien uhm o pp o bien uhp n usua mente t, a veces h x *[ ] > [ ] *[ ] > [ ] *[ ] > [ ] *[ ] > [ ]
*[nj] > [jj] *[st] > [ t]
w *[m] > [n] *[kwk] > [kk] *[kwU] > [kU]5 *[wm] > [mm] *[wU] > [U] *[wp] > [pp] *[ m] > [n] *[t] > [Y] *[j] > [ ] w 4 5 C denota aquí cua quier consonante excepto m, p o w ( abia es). E signo U denota una voca que puede ser según e caso [o], [u], [o:] o [u:]. 31