TCMB Enflasyon Raporu 2009 IV

2009-IV
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
NDEKLER
1. GENEL DEERLENDRME 1.1. Enflasyon Gelimeleri 1.2. Para Politikas Gelimeleri 1.3. Enflasyon Grnm 1.4. Riskler ve Para Politikas 2. ULUSLARARASI EKONOMK GELMELER 2.1. Kresel Byme 2.2. Emtia Fiyatlar 2.3. Kresel Enflasyon 2.4. Finansal Koullar ve Risk Gstergeleri 2.5 Kresel Para Politikas Gelimeleri 3. ENFLASYON GELMELER 3.1. Enflasyon 3.2. Beklentiler 4. ARZ ve TALEP GELMELER 4.1. Gayri Safi Yurt i Hasla Gelimeleri ve Talep 4.2. D Talep 4.3. kt A 4.4. Gc Piyasas 5. FNANSAL PYASALAR ve FNANSAL ARACILIK 5.1. Finansal Piyasalar 5.2. Finansal Araclk ve Krediler 6. KAMU MALYES 6.1. Bte Gelimeleri 6.2. Bor Stokundaki Gelimeler 7. ORTA VADEL NGRLER 7.1. Mevcut Durum, Ksa Vadeli Grnm ve Varsaymlar 7.2. Orta Vadeli Grnm 7.3. Riskler ve Para Politikas 1 1 3 5 9 13 14 18 20 20 23 33 33 41 45 46 52 57 60 73 73 81 87 89 92 97 97 102 103
Enflasyon Raporu 2009-IV
II
Enflasyon Raporu 2009-IVI
1. Genel Deerlendirme
Gelimi lkelerin finansal piyasalarnda balayp 2008 yl son eyreinden itibaren tm dnyay kapsayacak ekilde derinleen kresel krizin yansmalar, 2009 ylnn nc eyreinde azalarak da olsa hissedilmeye devam etmitir. Bu dnemde, finansal sisteme ve iktisadi faaliyete dair aklanan veriler toparlanma srecinin baladna iaret ederken, kresel byme hzna ilikin tahminler uzun bir aradan sonra ilk kez yukar ynl gncellenmitir. Bununla birlikte, kresel iktisadi faaliyete dair nc gstergelerdeki iyilemenin yeterince gl olmamas, kredi piyasalarndaki sorunlarn ksmen srmesi ve isizlik oranlarnn artmaya devam etmesi kriz sonras toparlanmann yava ve kademeli olacana iaret etmektedir (Grafik 1.1).
Grafik 1.1. Gelimi lkelerde GSYH Gerekleme ve Tahminleri
(Mevsimsellikten Arndrlm, 20082=100)
104 102 100 98 96 94

ABD (Ey ll09) ABD (Haziran09) Euro Blgesi (Ey ll09)
92
Euro Blgesi (Haziran09)
90 2 3 2008 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2009 2010 2011
Kaynak: Consensus Forecasts, Haziran ve Eyll.
1.1. Enflasyon Gelimeleri Kriz sonras hzla daralan d talep ve sklaan finansal koullarn yan sra artan ihtiyati tasarruf eiliminin etkisiyle iktisadi faaliyette belirgin bir gerileme yaanmtr. Toplam talepteki sert daralma ve emtia fiyatlarnda gzlenen keskin d, btn dnyada olduu gibi lkemizde de enflasyon oranlarnn hzla gerilemesine yol amtr. Bu erevede, emtia fiyatlarnn seyrinden dorudan etkilenen enerji ve ilenmi gda gibi alt kalemlerin enflasyonunda keskin bir d grlm, talep koullarna
Enflasyon Raporu 2009-IV 1
duyarl temel mal ve hizmet fiyatlarnn art hznda da kademeli bir yavalama gzlenmitir (Grafik 1.1.2). Yln nc eyreinde, kamu mali dengesini salamaya ynelik vergi ayarlamalar fiyatlar zerinde yukar ynl etkide bulunsa da, ana eilimdeki dk seyre bal olarak tketici fiyatlar yllk art oranndaki gerileme srmtr. Bylelikle, son bir yl iinde enflasyon 5,9 puan derek, Eyll ay itibaryla yzde 5,27 seviyesine gerilemitir (Grafik 1.1.1).
Grafik 1.1.1. Yllk TFE Enflasyonu ve Katklar
14 12 10 8 6 4 Gda ve Enerji* Hizmetler Ttn ve Altn** Temel Mallar
Grafik 1.1.2. Gruplar tibaryla lk Dokuz Aylk TFE Art Oranlar

25 20 15 10 5 0
2006-2007 Ortalamas 2008 2009
-5
0 0607 0907 1207 0308 0608 0908 1208 0309 0609 0909
Gda
Enerji
Ttn ve Altn
Temel Mallar*
Hizmet
* Gda ve Enerji: Gda ve alkolsz iecekler ile enerji. ** Ttn ve Altn: Alkoll iecekler ve ttn rnleri ile altn. Kaynak: TK, TCMB.
*Temel Mallar: Gda, enerji, alkoll iecekler ile ttn ve altn dnda kalan mallar. Kaynak: TK, TCMB.
Kresel ekonomideki toparlanmann yava ve kademeli olmas beklense de, yln nc eyreinde krizin geride kaldna ilikin alglamalarn glenmesi, kresel finans piyasalarndaki iyimserlii destekleyerek risk itahnn artmasna yol amtr. Bylece, portfy hareketleri kanalyla gelimekte olan lkelere sermaye girileri gzlenmitir. Bu srete Trk lirasnn da gelimi lke para birimleri karsnda deerlenme eilimine girmesi, ithalat fiyatlarndaki artlarn birim maliyet zerindeki etkisini snrlamtr. Bu gelimeler erevesinde temel enflasyon gstergeleri de dk seyrini korumutur. Eyll ay itibaryla, enerji, ilenmemi gda, alkoll iecekler ve ttn ile altn dlayan temel fiyat gstergesinin (H endeksi) yllk enflasyonu yzde 2,44, bu endeksten ilenmi gda karlarak hesaplanan endeksin (I endeksi) yllk enflasyonu ise yzde 3,37 dzeyindedir. ktisadi faaliyeti canlandrmak amacyla gerekletirilen vergi indirimleri temel enflasyon gstergelerinin bu dk seviyelerinde pay sahibi olsa da, vergi etkilerinden arndrlm veriler de enflasyonun ana eiliminin dk dzeydeki seyrini koruduuna iaret etmektedir (Grafik 1.1.3 ve 1.1.4).
2 Enflasyon Raporu 2009-IV
Grafik 1.1.3. Temel Enflasyon Gstergeleri

(Yllk Yzde Deiim)
8 7 6 5 4 3 2 1 0 0907 1107 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709 0909 KTG-I KTG-I*
1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0
Grafik 1.1.4. Temel Enflasyon Gstergeleri H ve I

(Mevsimsellikten Arndrlm 2 Aylk Ortalamalar)**
0905
0106
0506
0906
0107
0507
0907
0108
0508
0908
0109
0509
*: Vergi oranlarndaki deiimin etkisinden arndrlmtr. Kaynak: TK, TCMB.
**Her iki seri de vergi oranlarndaki deiimin etkisinden arndrlmtr. Kaynak: TK, TCMB.
1.2. Para Politikas Gelimeleri Kresel krizin derinletii 2008 yl son eyreinden itibaren enflasyonda hzl bir d olacan ngren Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB), iktisadi faaliyet zerinde oluabilecek potansiyel tahribat snrlamaya odaklanm, bu srete bir yandan ksa vadeli faiz oranlarn sratli bir ekilde aa ekerken dier yandan, dengeleyici bir likidite politikas izleyerek kredi piyasasndaki tkankl gidermeyi hedeflemitir. Bu erevede Para Politikas Kurulu (Kurul), yln nc eyreinde de faizleri drmeye devam etmi, 2008 ylnn Kasm ayndan bu yana politika faizlerinde yaplan indirim 1000 baz puana ulamtr. Bylece TCMB, gelimekte olan lkeler arasnda kresel krizin derinletii dnemden bu gne en fazla faiz indirimine giden merkez bankas olmutur (Grafik 1.2.1 ve 1.2.2).
Grafik 1.2.1. Enflasyon Hedeflemesi Yapan Gelimekte Olan lkelerin Politika Faiz Oranlar*
20 17 14 11 8 -1200
Kolombiya Polonya Gney Afrika Endonezya Hindistan Romanya Brezilya Meksika Trkiye Tayland
Grafik 1.2.2. Krizin Derinletii Dnemden Bugne Politika Faiz Oranlarndaki Deiimler* Eyll 2008 Ekim 2009 (Baz puan))
0 -200 -400 -600 -800 -1000
Gelimekte Olan lkeler Trkiye
5 0106 0706 0107 0707 0108 0708 0109 0709
*19 Ekim 2099 itibaryla. Kaynak: Bloomberg, TCMB hesaplamalar.
Macaristan
Rusya
Peru
ili
0909
Faiz indirimlerinin balad gnden bu yana enflasyona ve iktisadi faaliyete dair aklanan verilerin TCMBnin ngrlerini teyid etmesi para politikas kararlarnn beklentiler zerindeki etkisini glendirmi, piyasa faizleri kademeli olarak gerileyerek tarihteki en dk dzeylerine inmitir. Yln nc eyreinde, TCMBnin faiz indirimlerinin ve risk primindeki iyilemenin etkisiyle piyasa faizlerinin aa ynl eiliminin devam ettii grlmektedir. Politika faizlerindeki indirimlerin yan sra, TCMBnin etkin iletiim politikas ve beklenti ynetimi de orta-uzun vadeli piyasa faizlerindeki dte nemli rol oynamtr. zellikle, Temmuz aynda yaymlanan Enflasyon Raporunda para politikasna dair orta vadeli somut bir perspektif sunulmas piyasa faizlerindeki d hzlandran bir gelime olmutur. 2008 yl Kasm ayndan itibaren srdrlen faiz indirimlerinin etkisi ve kresel risk alglamalarndaki iyilemenin de destei ile yln son eyreine doru kredi piyasasnda olumlu gelimeler gzlenmeye balamtr. Nitekim, uzun bir sredir para politikas kararlarna tepkisi snrl kalan tketici kredisi faizleri bu dnemde belirgin bir d eilimi gstermitir. Ayrca, Ekim aynda TCMB kredi koullarndaki skl daha da azaltmak ve bylelikle faiz indirimlerinin etkisini glendirmek amacyla Trk liras zorunlu karlk oranlarnda indirime gitmitir. Bu erevede, yln son eyreinde kredilerde toparlanma eiliminin devam etmesi beklenmektedir. Bununla birlikte, kk ve orta boy iletmelere verilen kredilerde standartlarn halen sk olmas, parasal koullardaki genilemenin iktisadi faaaliyet zerindeki olumlu etkisini ksmen de olsa snrlamaya devam etmektedir. Bu gelimeler dorultusunda Kurul, Ekim ay toplants sonras yapt aklamada, istihdam verilerindeki ve kredi piyasasndaki ksmi iyilemeyi dikkate alarak, veri ve gelimelere bal olarak bir sonraki toplantda faiz indirimlerinde yavalamann gndeme alnabileceini belirtmitir. Bununla birlikte Kurul, kresel ekonomideki sorunlarn henz tam olarak giderilememi olmas ve toparlanmann gcne ilikin belirsizliklerin devam etmesi nedeniyle, para politikasnn aa ynl esnekliinin uzun bir sre korunmas gerektiini yinelemitir.
1.3. Enflasyon Grnm Yln ikinci eyreine ilikin milli gelir verileri, Temmuz ay Enflasyon Raporunda ortaya koyulan grnmle byk lde uyumlu seyretmitir. Gayri Safi Yurt i Hasla (GSYH) bir nceki eyree gre hzl bir art sergilemi ve bylece iktisadi faaliyette 2008 yl ikinci eyreinden itibaren sregelen daralma eilimi sona ermitir. Anlan dnemde mali tedbirlerin etkisiyle yurt ii tketim talebinde hzl bir art gzlenirken d talep zayf seyrini srdrmtr. Stok eritme srecinin devam retim faaliyetlerini ve kaynak kullanmn, dolaysyla dnemlik bazda gzlenen hzl bymenin enflasyon zerindeki etkisini snrlamtr. Buna ek olarak, i gc piyasasnda belirgin bir iyileme grlmemesi ekonomideki talep yetersizliini besleyen bir unsur olmutur. Bu erevede, toplam talep koullar enflasyona d ynl katksn srdrmtr. Yln nc eyreine ilikin aklanan veriler, mali tedbirlerin yurt ii talep zerindeki olumlu etkisinin azalmakta olduuna ve tketim talebinin ikinci eyrekte sergiledii kayda deer ykseliten sonra daha zayf bir seyir izlediine iaret etmektedir. Bu dnemde zel sektr yatrmlarnda ikinci eyree kyasla toparlanma beklense de, kapasite kullanmndaki dk seviyelerin ve halen yksek seyreden talep belirsizliinin yatrmlar snrlamaya devam etmesi beklenmektedir. Bu erevede, toplam nihai yurt ii talepte ikinci eyrekte gzlenen hzl artn nc eyrekte yerini nispeten yatay bir seyre brakaca tahmin edilmektedir. Kapasite kullanm oranlar ve kii bana allan saat gstergeleri ekonomideki kaynak kullanmnn dk dzeylerde seyrettiine iaret etmektedir. Mevcut atl kapasitenin yatrm ve istihdam imkanlarn snrlamaya devam edecei ngrs altnda, yakn dnemde istihdam verilerinde gzlenen iyilemenin hzl bir toparlanmaya dnmesi beklenmemekte, isizlik oranlarnn uzunca bir dnem yksek dzeylerini koruyaca tahmin edilmektedir. Bu erevede, birim i gc maliyeti ve yurt ii talebe ilikin grnmn enflasyona d ynnde verdii destei srdrmesi beklenmektedir.
Kresel likidite koullarnn ve risk alglamalarnn iyilemesiyle Temmuz Enflasyon Raporundan bugne kredi koullarndaki skln azalma eiliminde olduu grlmektedir. Bu dorultuda, yln son eyreinden itibaren kredi piyasasndaki gelimelerin yurt ii iktisadi faaliyeti desteklemeye balayaca, orta vadede ise para politikasnn etkilerinin daha da belirgin hissedilecei tahmin edilmektedir. Dier yandan, kamunun artan i borlanma gereksiniminin, kresel ekonomide sregelen sorunlarn ve halen yksek seyreden isizlik oranlarnn kredi genilemesini snrlamaya devam edecei ngrlmektedir. Sonu olarak, nmzdeki dnemde iktisadi faaliyetteki kademeli toparlanma eiliminin srecei ve son eyrekten itibaren yllk bazda pozitif byme oranlarnn grlmeye balayaca tahmin edilmektedir. Bununla birlikte, ekonomideki kaynak kullanmnn bir mddet daha uzun dnem ortalamalarnn altnda seyredecei dnlmektedir. Bu erevede, orta vadeli tahminlerimiz gncellenirken toplam arz ve talep dengesinin enflasyona d ynnde yapt katknn, bir nceki dneme kyasla azalmakla birlikte, 2012 yl ortalarna kadar devam ettii bir grnm esas alnmtr. Kresel bymenin halen yava olmas beklenmekle birlikte, toparlanma srecine girildii alglamasnn glenmesiyle emtia fiyatlarnda balayan yukar ynl hareketlenme nc eyrekte de srmtr. Bu gelimeye paralel olarak, petrol fiyatlar Temmuz Enflasyon Raporunda 2009 yl iin 60 ABD dolar olarak belirlenen varsaymn zerinde seyretmitir. Petrol fiyatlarna ilikin varsaymlarmz gncellenirken Ekim aynn ilk yars boyunca vadeli piyasada oluan fiyatlarn ortalamas temel alnmtr. Bu erevede, petrol fiyatlar varsaym 2009 yl sonu iin 60 ABD dolarndan 70 ABD dolarna, 2010 yl sonu iin 70 ABD dolarndan 75 ABD dolarna, 2011 ve sonras iin ise 70 ABD dolarndan 80 ABD dolarna gncellenmitir. Orta vadeli tahminler retilirken, dnya ekonomisindeki yava ve kademeli toparlanmaya paralel olarak ithal girdi maliyetlerinin de petrol fiyatlarnda olduu gibi snrl artlar gsterecei varsaylmtr.
Temmuz Enflasyon Raporunda gda grubunda yllk fiyat art orannn 2009 yl sonunda yzde 7,5, sonraki yllar iin ise yzde 6 olarak gerekleecei bir ereve esas alnmt. Geen sre zarfnda beklenenden olumlu bir seyir izleyen ilenmemi gda fiyatlar nedeniyle 2009 yl sonu iin gda fiyatlarnn yllk art oranna ilikin ngrmz yzde 5,8 seviyesine ekilirken, sonraki yllar iin yzde 6 oranndaki yllk art oran varsaym korunmutur. Sonu olarak ksa vadeli tahminlerimiz asndan nemli olan iki deikenden petrol fiyatlar yukar ynl gncellenirken gda fiyatlar belirgin olarak aa ynl gncellenmitir. Gda fiyatlarnn Tketici Fiyat Endeksi (TFE) iindeki arlnn yksek olmas, ksa dnemli enflasyon tahminlerimizin aa ynl gncellenmesini beraberinde getirmi, bu dorultuda 2009 yl sonu enflasyon tahminimiz de yzde 5,9dan yzde 5,5e indirilmitir. Orta vadeli tahminlerimiz gncellenirken, kresel lekte faizlerin uzun sre dk dzeylerde kald bir grnm esas alnmtr. Maliye politikas tarafnda ise Orta Vadeli Programda (OVP) ngrlen tutarl erevenin mali disiplini daha da salamlatracak dzenlemelerle desteklenerek hayata geirilecei varsaylmtr. Bu balamda, maliye politikasnn geniletici etkisinin 2010 ylnda azalarak devam edecei, 2011 ylndan itibaren ise kademeli bir mali sklamaya gidilecei ngrlmtr. Ayrca, OVPdeki projeksiyonlar dorultusunda borcun milli gelire oranndaki ykseliin 2011 ylndan itibaren kademeli olarak tersine dnd, bu dorultuda tahmin ufku boyunca risk priminde nemli bir deiim olmad bir grnm esas alnmtr. Bu erevede, politika faizlerinin snrl bir miktar daha derek 2010 yl sonuna kadar sabit kald varsaym altnda; enflasyonun, yzde 70 olaslkla, 2009 yl sonunda yzde 5,0 ile 6,0 aralnda (orta noktas yzde 5,5), 2010 yl sonunda ise yzde 3,9 ile 6,9 aralnda (orta noktas yzde 5,4) gerekleecei tahmin edilmektedir. Enflasyonun, 2011 yl sonunda yzde 4,9, 2012 yl nc eyreinde ise yzde 4,8 dzeyine gerileyecei ngrlmektedir (Grafik 1.3.1).
Grafik 1.3.1. Enflasyon ve kt A Tahminleri

Tahmin Aral* 2009 iin Belirsizlik Aral 13 11 9 7 5 Yzde 3 1 -1 -3 -5 -7 -9 2 3 2009 4 1 2 2010 3 4 1 2 2011 3 4 1 2 2012 3 Kontrol Ufku kt A Yl Sonu Enflasyon Hedefleri
*Enflasyonun tahmin aral iinde kalma olasl yzde 70tir.
Sonu olarak, beklenenden daha olumlu seyreden gda fiyatlar 2009 yl sonu tahminini aa ekerken, kresel iktisadi faaliyet ve petrol fiyatlarndaki varsaymlarn yukar ynl gncellenmesinin orta vadede bu etkiyi telafi etmesiyle 2010 ve 2011 tahminlerimizde nemli bir deiiklik olmamtr. Gncellenen tahminler, politika faizinin olduka uzun bir sre dk dzeylerde tutulmas durumunda dahi, toplam talep koullarnn enflasyondaki de verdii destein ksa srede ortadan kalkmayacan gstermektedir. Kresel krizin fiyatlar zerindeki aa ynl etkilerinin belirginletii 2009 ylnn ilk yars, enflasyon asndan olduka dk bir baz oluturmaktadr. nmzdeki dnemde enflasyonun ana eilimi dk dzeylerde seyretse dahi, bahsi geen baz etkisi nedeniyle, yllk enflasyonun 2010 ylnn ortalarna kadar dnem dnem dalgalanarak ykseli eilimi gsterebilecei tahmin edilmektedir (Grafik 1.3.1). Bte dengesi gzetilerek yaplan vergi ve fiyat ayarlamalarnn yllk enflasyon zerindeki etkilerinin ortadan kalkmasyla birlikte, 2010 ylnn ikinci yarsndan itibaren enflasyonun tekrar kademeli bir d eilimine girerek orta vadede yzde 5 dzeylerinde istikrar kazanaca ngrlmektedir. ktisadi birimlerin fiyatlama davranlarn olutururken orta vadeli szleme ve planlamalarnda bu deerleri referans almas, enflasyon katln azaltmak suretiyle iktisadi faaliyetteki toparlanmay destekleyecektir.
Enflasyon grnmne ilikin aklanacak her trl yeni verinin ve haberin para politikas duruunun deitirilmesine neden olabilecei vurgulanmaldr. Dolaysyla, enflasyon tahminleri oluturulurken para politikasnn grnmne ilikin ifade edilen varsaymlar, TCMB tarafndan verilmi bir taahht olarak alglanmamaldr. 1.4. Riskler ve Para Politikas Son dnemde aklanan veriler en ktnn geride kaldn teyid etse de, kresel ekonomideki sorunlar henz tam olarak giderilmi deildir. Kredi piyasalarndaki skln devam etmesi ve isizlik oranlarnn yksek seyretmesi kresel iktisadi faaliyete ilikin aa ynl riskleri canl tutmaktadr. nmzdeki dnemlerde kresel bymenin tekrar kesintiye uramas ve bu durumun yurt ii iktisadi faaliyetteki toparlanmay geciktirmesi durumunda, politika faizlerinde ek bir indirim sreci sz konusu olabilecektir. Yaanan krizin ve buna kar uygulanan politikalarn yakn tarihte bir rneinin bulunmamas, enflasyon ve para politikasnn grnmne ilikin risk oluturmaktadr. Kresel lekte alnan para politikas nlemlerinin iktisadi faaliyet ve dier temel deikenler zerindeki etkisini tarihsel deneyimlere bakarak kestirmek mmkn deildir. lkemizde kriz sonras uygulanan para politikalarnn niceliksel genileme biiminde olmamas bu riskleri azaltsa da, Kasm 2008 dneminden bugne gerekletirilen 1000 baz puanlk faiz indiriminin etkilerinin gecikmeli olarak ortaya kaca gz ard edilmemelidir. Dier bir ifadeyle, baz senaryoda uzun sre faiz artrm ngrlmemesine ramen, uygulanan politikalarn etkilerinin dikkatle takip edilmesi ve bu raporda izilen erevenin dnda beklenmeyen bir gelime gzlenmesi durumunda gelimenin niteliine gre gereken tedbirlerin gecikmeksizin alnmas nem tamaktadr. te yandan gelimekte olan lkelerin kredi riskindeki nispi iyileme sonucunda bu lkelere sermaye akmlarnn glenmeye devam etmesi de olas bir senaryodur. Kresel lekte parasal ve mali genileme sonucunda piyasaya srlen yksek miktarl ve dk maliyetli likidite, risk itahndaki artla birlikte gelimekte olan lke finansal varlklarna olan talebi artrmaktadr. Ekonomimizde halen kaynak kullanmnn dk dzeyde olmas ve ithal girdi fiyatlarn aa ynde etkileyecek maliyet oklarnn
nihai rn fiyatlarna yansma eiliminin gl olmas nedeniyle, sermaye girilerinin hzlanmas durumunda ksa vadede enflasyon zerinde aa ynl riskler artabilecektir. Byle bir durumla karlalmas halinde politika faizleri geici olarak baz senaryoda ngrlene kyasla daha dk seviyelere ekilebilecektir. TCMB, para politikas stratejisini olutururken maliye politikasna ilikin gelimeleri yakndan takip etmeye devam edecektir. OVPde ngrlen tutarl ereve mali disiplini salamlatracak dzenlemelerle desteklenerek daha da glendirildii taktirde, lkemizin kredi riskindeki greli iyilemeyi destekleyecektir. Programda yer alan hedeflerin uygulamada da hayata geirilmesi halinde, tahmin ufku boyunca politika faizinin tek hanede kalmasnn mmkn olduu dnlmektedir. Kresel lekte bte aklarnn hzla ykselmesi, uzun vadede enflasyon beklentileri ve dolaysyla uzun vadeli kresel piyasa faiz oranlar zerinde yukar ynl bir risk oluturmaktadr. Raporda orta vadeli enflasyon ve para politikas grnm oluturulurken kresel iktisadi faaliyetteki toparlanmann yava ve kademeli bir seyir izledii, tasarruf oranlarnn uzun sre yksek seviyelerde kald ve dnya lkelerinde faiz oranlarnn dk dzeylerde seyrettii bir ereve esas alnmtr. Bununla birlikte, kresel krize kar alnan mali tedbirler sonucu zellikle gelimi lkelerde bte aklarnn yksek boyutlara ulamas ve bu politikalardan k stratejisinin henz netlememi olmas, orta vadede kresel piyasa faiz oranlarna ilikin yukar ynl risk oluturmaktadr. Kukusuz, salam bankaclk sistemi ve basiretli maliye politikas gibi gl ynleriyle ayran ekonomiler, bu tr risklerin yansmalarna kar daha dayankl olacaktr. Bu erevede, iinde bulunduumuz konjonktrde mali disiplinin nemi bir kez daha vurgulanmaldr. Petrol ve dier emtia fiyatlarnn olas seyri nemli bir risk unsuru olmaya devam etmektedir. Kresel lekte kamu otoritelerinin ald dengeleyici tedbirler sonucu bollaan ksa vadeli likidite, gelimekte olan lke para birimlerinin yannda emtia fiyatlarn da speklatif hareketlere maruz brakabilmektedir. Dolaysyla, kresel toparlanmann yava ve kademeli olaca bir senaryo esas alndnda dahi, petrol ve dier emtia fiyatlarna ilikin temkinli olunmas gerekmektedir. Mevcut durumda lkemizde talep koullarnn halen zayf olmas, yukar ynl maliyet
oklarnn yurt ii fiyatlara geiini snrlamaktadr. Bu nedenle TCMB, zellikle yurt ii kaynak kullanmnn dk seyretmeye devam edecei ksa vadede, kresel emtia fiyatlarndaki ksa vadeli dalgalanmalara tepki vermeyecektir. Emtia fiyatlarnda gzlenen artn kresel bymedeki kalc ve gl bir toparlanmadan kaynaklanan enflasyonist bir eilime dnmesi durumunda ise, para politikas enflasyonu orta vadeli hedeflerle uyumlu tutacak ekilde gereken tedbirleri alacaktr. TCMB, kresel krizin yurt ii ekonomi zerindeki olumsuz etkilerini snrlamak iin zerine deni yapmaktadr. Kresel risklere kar ekonomimizin direncini korumas iin basiretli bir para politikas gereklidir, fakat bu tek bana yeterli deildir. Orta vadede mali disiplinin srdrleceine dair taahhtlerin ve yapsal reform srecinin glendirilmesi, beklenti ynetiminin etkinletirilerek para politikas kararlarnn olumlu etkilerinin desteklenmesi asndan byk nem arz etmektedir. Bu erevede, Orta Vadeli Programn ve Avrupa Birliine uyum ve yaknsama srecinin gerektirdii yapsal dzenlemelerin hayata geirilmesi konusunda atlacak admlar nemini korumaktadr.
11
12
2. Uluslararas Ekonomik Gelimeler

2009 ylnn son eyreine girilirken, Byk Buhrandan gnmze dek yaanan en ar krizin etkilerinin hafiflemeye balad ve kresel ekonomide kademeli bir toparlanma srecine girildii grlmektedir. Beklentilerden olumlu gerekleen ikinci eyrek byme rakamlar ve nc eyree ilikin nc gstergelerin olumlu seyri, en kt dnemin geride kald alglamasn glendirmitir. Bu gelimeler, risk itahndaki art destekleyerek, yln nc eyreinde finansal piyasalarn gl bir performans sergilemesini salamtr. nc gstergeler, 2009 yl ikinci yarsndan itibaren tekrar byme gzlenebileceine iaret etmektedir. Bu bymenin hangi lde stoklama ve mali tevik paketleri gibi geici faktrlerden kaynaklandnn tespit edilmesinin gl, toparlanmann sreklilii konusunda net bir yargya varlabilmesini zorlatrmakta ve iktisadi birimlerin byme tahminlerinin birbirinden nemli lde farkllamasna neden olmaktadr. Bata Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund IMF) olmak zere uluslararas kurulular, tarihsel olarak, varlk piyasalarnda kle tetiklenen krizlerden klarn daha yava ve daha uzun srdn vurgulayarak bymenin uzun sre dk seviyelerde seyretmesini beklemektedir.1 Nitekim, u ana kadar gzlenen istihdam kayplar ve kredi piyasalarnda yaanan sorunlar bu gr destekler niteliktedir. Son yllarda kresel bymenin itici gc olan ABD tketiminin eski seviyelerine dnp dnemeyecei de kresel bymenin seyrinde belirleyici olacaktr. ABD hanehalknn kriz ncesi dnemde borluluk oranlarnda gerekleen art ve emek piyasalarnn neden olduu belirsizliklerin tasarruf oranlarnda arta neden olarak tketimi snrlamaya devam etmesi muhtemel grnmektedir. Dier taraftan, krizle birlikte bankaclk sektrnn maruz kald zararlarn nemli bir ksmnn henz realize olmamas ve gerek hanehalk gerekse firmalarn borlarnda geri denmeme oranlarnn ykseklii, kredi koullarndaki skln tam olarak giderilememesine neden olmaktadr. Kredi piyasasndaki sorunlarn yan sra atl kapasite oranlarnn ykseklii de yatrm harcamalarnn ertelenmesine neden olmaktadr. Bu erevede, ABD
IMF, World Economic Outlook, Nisan.
13
ekonomisinin ngrlebilir bir gelecekte kriz ncesi byme seviyelerine istikrarl olarak geri dnmesi mmkn grnmemektedir. Kresel bymeye ilikin aa ynl riskler devam etmektedir. Bunlardan ilki, G-20 toplantlarnda da vurguland gibi, gelimi lkelerin zel kesim talebinde kalc bir iyileme olmadan mali ve parasal tevik politikalarnn terk edilmesidir. Dier bir risk unsuru ise emtia fiyatlarnn olas seyridir. Bata ham petrol olmak zere, emtia fiyatlarnn ekonomik toparlanma ile birlikte trmana gemesi mmkn grnmektedir. Kresel lekte uygulanan parasal genilemenin yol at likidite bolluu ve getiri araynda olan speklatif sermayenin bir ksmnn emtia piyasalarna ynelme olasl, fiyatlar zerinde dalgalanma yaratabilecek nemli bir risk unsuru olarak deerlendirilmektedir. Sz konusu senaryonun gereklemesi ve sreklilik kazanmas, bymeyi olumsuz etkileyebilecei gibi kresel lekte enflasyon zerinde bask oluturabilecektir. zetle, yln nc eyreinde kresel byme tahminlerinin yukar ynl gncellenmeye baland grlmektedir. Bununla birlikte, bymenin srdrlebilirlii konusundaki endieler devam etmekte, kresel ekonomideki toparlanmann yava ve kademeli olaca ngrlmektedir. Bu kapsamda, Raporun son blmnde yer alan orta vadeli tahminler retilirken, kresel iktisadi faaliyete ilikin varsaymlar Temmuz Enflasyon Raporuna kyasla snrl bir miktar yukar ynl gncellenmi, ancak d talebin zayf seyrini uzunca bir mddet koruduu bir grnm esas alnmaya devam edilmitir.
2.1. Kresel Byme

Gelimi lkelere ait bileik byme endeksi, 2009 ylnn ikinci eyreinde yllk byme orannn yzde 3,4e gerilediini gstermektedir.2 Ayn dnemde gelimekte olan lkelerin byme oranlarnda da gerilemenin devam ettii gzlenmitir. in ve Hindistan darda brakldnda, gelimekte olan lkeler byme bileik endeksi yln ikinci eyreinde yzde 0,8 olarak gereklemitir (Grafik 2.1.1).
Byme rakamlar drt eyreklik birikimli milli gelir verileri zerinden hesaplanmtr. Trkiye iin byme rakamlar ayn yntemle hesaplandnda, 2009 yl ikinci eyrek sonu itibaryla yllk byme orannn yzde -6,5 dzeyinde olduu grlmektedir.
14
Grafik 2.1.1. Gelimi lkeler (G) ve Gelimekte Olan lkeler (GO) Yllk Byme Oranlar (Yzde)
10 8 6 4
7
Grafik 2.1.2. Gelimi lkeler sizlik Oranlar (Yzde)

11 ABD Euro Blgesi
G GO GO (in ve Hind. hari)
2 0 -2 -4 0397 0399 0301 0303 0305 0307 0309

3 0100 0102 0104 0106 0108 5
Kaynak: Bloomberg, TCMB.
Kaynak: Bloomberg.
Byme gelimeleri daha yksek frekansl verilerle incelendiinde, yln ilk eyreinde eyreklik bazda yzde 6,5 orannda daralan dnya ekonomisinin, yln ikinci eyreinde yzde 3,0 orannda byd dikkat ekmektedir.3 Bymenin yln ikinci yarsnda, kamu harcamalarnn ve stok birikiminin pozitif katksyla, hzlanmas beklenmekle birlikte bymenin srdrlebilirliine ilikin nemli belirsizlikler bulunmaktadr. zellikle gelimi lkelerdeki i talebin dk seyredecei beklentisi gz nne alndnda, sadece kamu harcamalarn artrarak srdrlebilir bir bymenin elde edilmesi mmkn grnmemektedir. Bunun yan sra, gelimi ve gelimekte olan lkelerde gzlenen isizlik oranlarndaki art da byme eiliminin gcne ilikin risk oluturmaktadr. sizlik oran ABDde Eyll aynda yzde 9,8e, Euro blgesinde ise Austos aynda yzde 9,6ya ykselmitir (Grafik 2.1.2). ABDde haftalk olarak aklanan ilk isizlik sigortas bavurusu verileri, istihdam kayplarnn yavalayarak da olsa devam edeceine iaret etmektedir. gc piyasasnn olumsuz seyri hane halknn ihtiyati tasarruf eilimini artrarak tketim harcamalarnn ertelenmesine neden olmakta ve toparlanmann hzna ilikin kayglar canl tutmaktadr. Gelimi lkelerin sanayi retim endeksleri incelendiinde, Austos ay itibaryla yllk gerileme hznn yavalad gzlenmektedir. Gelimekte olan lkeler sanayi retim endeksinde ise bu eilim daha gl bir ekilde gzlenmektedir. Sz konusu endeksin yllk deiimi yzde -0,7 seviyesine kadar ykselmitir. Ancak, in ve Hindistan darda brakldnda yllk deiim yzde -8,5 olarak llmektedir (Grafik 2.1.3).
3
IMF, World Economic Outlook, Ekim.
15
Grafik 2.1.3. Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler Sanayi retim Endeksi

(Yllk Yzde Deiim)
Grafik 2.1.4. PMI Endeksleri
15 10 5 0
60 55 50 45
-5 -10
G
40 G 35 30 ABD in
GO GO (in ve Hind. hari)
-15 -20 0101 0102 0103
0104
0105
0106
0107
0108
0109
0105
0106
0107
0108
Kaynak: Bloomberg.
Kaynak: Bloomberg.
2008 yl bandan itibaren sert bir gerileme eiliminde olan Gelimi lkeler Satn Alma Yneticileri Endeksi (Purchasing Managers Index - PMI), 2009 ylnn Eyll aynda 50 olan ntr seviyenin zerine karak 51,4 deerine ulamtr. Kapsaml mali tevik paketleri sayesinde, daha erken toparlanmaya balayan inin PMI endeksi Mart aynda ntr seviyenin zerine km ve istikrarl bir ekilde bu seviyenin zerinde kalmtr (Grafik 2.1.4). PMIdaki gelimelere paralel olarak, nc gsterge nitelii tayan ABD fabrika siparileri ve perakende ticaret hacmi serileri de toparlanmaya iaret etmektedir (Grafik 2.1.5 ve 2.1.6). Fabrika siparileri Temmuz ve Austos aylar ortalamas, yln ikinci eyrek ortalamasna kyasla, mevsimsellikten arndrlm verilerle, yzde 2,0 seviyesinde bir arta iaret etmektedir. nemli teviklerin verildii ulam aralar hari bakldnda ise art oran yzde 1,5 seviyesine gerilemektedir. Dayankl mal siparileri ve PMI serisinin yeni sipariler alt kalemleri de benzer eilimler sergileyerek yln ikinci yarsna ilikin byme tahminlerini desteklemektedir.
16
0109
Grafik 2.1.5 Fabrika Siparileri

(Yllk Yzde Deiim)
15
30 20 10 0 -10
Grafik 2.1.6. Perakende Ticaret Gelimeleri

(Yllk Yzde Deiim)
10 5 0 -5
-20 -30
ABD
-10
Avrupa
ABD Avrupa
-40 0100 0101 0102 0103 0104 0105 0106 0107 0108 0109
-15 0100 0101 0102 0103 0104 0105 0106 0107 0108 0109
Kaynak: Bloomberg.
Kaynak: Bloomberg.
Yln nc eyreinde iktisadi faaliyete ilikin gstergelerdeki toparlanmann belirginlemesiyle, gerek IMF gerekse Uluslararas birlii ve Kalknma Tekilat (Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD) kresel byme tahminlerini yukar ynl gncellemilerdir (Tablo 2.1.1). Sz konusu tahminlere gre, Euro blgesindeki toparlanmann ABDye kyasla daha snrl ve gecikmeli olmas beklenmektedir. Yukar ynl gncellemeye ramen tahminler kresel ekonomideki toparlanmann yava ve kademeli olaca grn teyid etmektedir.
Tablo 2.1.1. Yllk Byme Tahminleri

2009 nceki Tahmin IMF Dnya Gelimi lkeler ABD Euro Blgesi Gelimekte Olan lkeler OECD Tm OECD ABD Euro Blgesi Consensus Economics Dnya ABD Euro Blgesi -1,4 -3,8 -2,6 -4,8 1,5 -4,1 -2,8 -4,8 -2,3 -2,6 -3,9 Yeni Tahmin -1,1 -3,4 -2,7 -4,2 1,7 -3,7 -2,8 -3,9 -2,3 -2,5 -3,9 nceki Tahmin 2,5 0,6 0,8 -0,3 4,7 0,7 0,9 0,0 2,6 2,4 1,0 2010 Yeni Tahmin 3,1 1,3 1,5 0,3 5,1 2,7 2,6 1,1
Kaynak: IMF World Economic Outlook, Temmuz ve IMF World Economic Outlook Update, Ekim. OECD Economic Outlook, Haziran ve OECD Economic Outlook, Eyll. Consensus Forecasts, Eyll ve Ekim.
17
2.2. Emtia Fiyatlar

Kresel ekonomideki toparlanmaya ilikin beklentiler, inin emtia talebi ve ABD dolarnn seyrine ilikin belirsizlikler nc eyrekte de emtia fiyatlarn etkileyen nemli unsurlar olmutur. inin stoklama davrannn nc eyrek balarnda da devam etmesi sonucunda metal fiyatlar art gsterirken, ilerleyen dnemde kresel toparlanmann kademeli olarak gerekleeceine ilikin beklentilerin glenmesi ile metal fiyatlarnda snrl da olsa d gereklemitir. Tahl fiyatlar ikinci eyrekteki ykseliinin ardndan, olumlu retim beklentileri nedeniyle nc eyrekte azal gstermitir. Altn ise ABD dolarnn ve sz konusu lke enflasyonunun seyrine ilikin belirsizliklerden etkilenmi ve tarihi zirve deerlerine ykselmitir. te yandan petrol fiyatlar, dk talep ve yksek stok miktarlarna karn ABD dolarndaki deer kayb ve Petrol hra Eden lkeler rgtnn (Organization of the Petroleum Exporting Countries - OPEC) kota indirimlerinin yaratt bask nedeniyle snrl ekilde ykselmitir. Bu gelimeler nda emtia fiyatlar endeksi nc eyrekte nceki eyree gre yzde 9,2 orannda art gsterirken, baz etkisi nedeniyle bir nceki yln ayn eyreine gre yzde 38,1 daha dk seviyede gereklemitir. Emtia fiyatlar endeksinin alt endeksleri olan enerji, endstriyel metaller ve deerli metaller alt endeksleri bir nceki eyree gre srasyla yzde 12,5, yzde 24,5 ve yzde 4,6 art gsterirken, tarm fiyatlar alt endeksi yzde 5,9 dmtr (Grafik 2.2.1 ve 2.2.2).
Grafik 2.2.1. S&P Goldman Sachs Emtia Fiyatlar Endeksleri*
Genel 300 Metal Tarm Enerji Deerli Metal
Grafik 2.2.2. Ham Petrol (Brent) Fiyatlar

(ABD Dolar/Varil)
150
200
110
100
70
0 0107 0707 0108 0708 0109 0709
30 0105 0106 0107 0108 0109
Kaynak: Goldman Sachs. *Ocak 2007 ortalamas 100 olarak alnmtr.
Kaynak: Bloomberg.
18
Yln nc eyreinde petrol fiyatlar oynaklk endeksi yatay bir seyir izlemi, ay ncesine kyasla belirgin bir deiiklik sergilememitir (Grafik 2.2.3). Son aylk dnemde getiri erisinin eiminde nemli bir deiim gzlenmezken, spot piyasa gelimelerine paralel olarak fiyatlar tm vadelerde ykselmitir (Grafik 2.2.4). Bu erevede, Raporun son ksmnda yer alan tahminler oluturulurken petrol fiyatlar iin Temmuz Enflasyon Raporunda yer alan varsaymlara kyasla daha yksek bir patika esas alnmtr.
Grafik 2.2.3. Ham Petrol Piyasas Oynaklk Endeksi (OVX) (Yzde)
100
Grafik 2.2.4. Ham Petrol (Brent) Verim Erileri (ABD Dolar/Varil)

90 85 01-15 Temmuz 01-15 Ekim
80
80
60
75 70
40
65
20 0507 1107 0508 1108 0509
60 0809 0810 0811 0812 0813
Kaynak: Bloomberg.
Kaynak: Bloomberg.
OPEC yetkililerinin ham petroln varil fiyat iin 70-80 ABD dolar araln makul seviye olarak grdklerini belirtmeleri ve baz ye lkelerin kota st retim yapmalar petrol fiyatlarn snrlamasna ramen, nemli risk unsurlar mevcuttur. Uluslararas Enerji Ajans (International Energy AgencyIEA) verileri 2009 ylnn son eyreinden balayarak, OPECin retim kotalarn sabit tuttuu varsaymyla, arz-talep dengesinin talep lehine bozulacan yanstmaktadr. Dier taraftan, OPECin ylda iki kez olaan toplant gerekletirmesi ve arz ynl kararlarn gecikmeli alnabilmesi, fiyatlarda ani hareketlerin gereklemesini olas klmaktadr. Ayrca, retici olmayan yatrmclarn emtia piyasalarna yeniden ynelmesi de stoklama davrann destekleyerek spot fiyatlarn ykselmesine neden olabilecektir. Dolaysyla, kresel toparlanmann yava olacana ilikin gl beklentilere ramen, bahsedilen risk faktrleri petrol ve dier emtia fiyatlarna ilikin temkinli olunmasn gerekli klmaktadr.
19
2.3. Kresel Enflasyon

2008 ylnn ikinci yarsndan itibaren talep ve maliyet koullarnn yaratt aa ynl bask sonucu hzl bir d sergileyen kresel enflasyon, bir nceki yln yksek baznn ortadan kalkmaya balamasyla birlikte 2009 ylnn Austos aynda snrl bir miktar ykselmitir (Grafik 2.3.1). Bununla beraber, ekirdek enflasyon verileri gerek gelimi gerekse gelimekte olan lke enflasyonlarnn ana eiliminin aa ynl olduunu gstermektedir (Grafik 2.3.2). Yakn dneme ilikin aylk enflasyon verileri ise, yaanan ar krizle birlikte gndeme gelen deflasyon endielerine ramen, enflasyonun ana eiliminin pozitif blgede kalmaya devam ettiine iaret etmektedir (Kutu 2.1). Ayrca, gerek tketici fiyatlarna endeksli hazine tahvilleriyle nominal tahvillerin getiri farklarndan elde edilen enflasyon telafisi verileri, gerekse Consensus Forecasts verileri enflasyon bekleyilerinin iyi palandn yanstmaktadr.
Grafik 2.3.1. Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler Tketici Fiyat Enflasyonu
(Yllk Yzde Deiim)
5 4 3 2 1 0 -1 -2 1205 0606 1206 0607 1207 0608 1208 0609 G GO (sa eksen) 8 7 6 5 4 3 2 1 0
1 1205 0606 1206 0607 1207 0608 1208 0609 2 3 4
Grafik 2.3.2. Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler ekirdek Tketici Fiyat Enflasyonu (Yllk Yzde Deiim)
G GO
2.4. Finansal Koullar ve Risk Gstergeleri

2009 yl nc eyrei, uygulanan geniletici parasal tedbirlerin, bankalara salanan kamu garantilerinin, glendirilen banka sermaye yaplarnn ve kresel iktisadi faaliyetteki toparlanma beklentilerinin risk alglamalarndaki iyilemeyi desteklemesiyle, piyasa faiz oranlarnda ksmen de olsa gerilemenin gzlendii bir dnem olmutur (Grafik 2.4.1). zellikle yksek riskli firmalarn kriz dneminde hzla artan borlanma maliyetleri ikinci eyrekte olduu gibi dmeye devam ederken, bor veren asndan daha
20
gvenli bir borlanma arac olan varla dayal ticari menkul kymet faiz oranlar yatay seyrini korumutur (Grafik 2.4.2).
Grafik 2.4.1. Para Piyasalar Faiz Gelimeleri (Yzde)
4
Euro Blgesi OIS Spread - 3 Ay ABD OIS Spread - 3 Ay
Grafik 2.4.2. Reel Kesim Borlanma Maliyetleri (Baz puan)

450
Varla Dayal Menkul Kiymet Faizi (spread) Yksek Getiri Endeksi (sa eksen)
2400
3
300 1600
2
150 800
1
0 0607 1207 0608 1208 0 0609
0 0607 1207 0608 1208 0609
Kaynak: Bloomberg.
Kaynak: Bloomberg.
nc eyrek, her ne kadar piyasa faizlerinin geriledii ve yatrm maliyetlerinin dt bir dnem olsa da, kredi koullarnda devam eden sklk, zayf kredi talebi ile birlikte kredi genilemesine engel tekil etmektedir. Nitekim, ABD ve Euro blgesi kredi gelimeleri incelendiinde, kredi stokunun ABDde krizin balangcndan itibaren daralmaya devam ettii, Euro blgesinde ise yataylat gzlenmektedir (Grafik 2.4.3 ve 2.4.4). 30 Eyll tarihi itibaryla, ABD mevduat bankalar toplam kredi stokunun bir nceki yln ayn dnemine gre yzde 7,7 ile tarihi bir azal gstermesi dikkat ekicidir.
Grafik 2.4.3. ABD Kredi Gelimeleri
Kredi Hacmi (milyar ABD dolar)
Grafik 2.4.4. Euro Blgesi Kredi Gelimeleri

Kredi Hacmi (trilyon euro)
8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 0186 0188 0190 0192
Yllk Yzde Deiim (sa eksen)
20 15 10 5 0 -5 -10
14
Yllk Yzde Deiim
12 10 8 6 4 2 0998 0900 0902 0904 0906 0908
0194
0196
0198
0100
0102
0104
0106
Kaynak: Bloomberg.
0108
Kaynak: Avrupa Merkez Bankas.
Temmuz 2009 tarihli ABD Merkez Bankas (Fed) ve Avrupa Merkez Bankas (ECB) Kredi Gelimeleri Anketleri, kredi koullarnda bir nceki eyrekte yaanan ksmi iyilemeye ramen skln devam etmesinin
beklendiini, kredi talebinde ise bir art beklenmediini ortaya koymaktadr. Bankalar, sk kredi koullarna sebep olarak ekonomik grnmdeki belirsizlii, zayf kredi talebine sebep olarak ise firmalarn den sermaye ve stok yatrmlarna bal olarak azalan finansman ihtiyalarn gstermilerdir (Grafik 2.4.5). Bunlara ek olarak, IMF tarafndan yaymlanan Ekim 2009 tarihli Kresel Finansal stikrar Raporu tahminlerine gre, u ana kadar 1,3 trilyon ABD dolar zarar yazm olan; arln ABD, Euro blgesi ve ngiltere bankalarnn oluturduu bankalarn 1,5 trilyon ABD dolar daha zarar yazmalar beklenmektedir. Uluslararas bankaclk sektrnde nemli hacim tutan bu bankalarn gelecek dnemde de varlklarn satarak borlarn kapatmak suretiyle ters kaldra etkisi yaratmalar, dolaysyla kredi arznda skla sebep olmalar beklenmektedir.
Grafik 2.4.5. Bankaclk Kesimi Kredi Skl Gstergeleri* (Yzde)
ABD
Grafik 2.4.6. Kresel Risk tah Endeksleri
Credit Suisse Risk tah Endeksi (ters evrilmi)
100 80 60 40 20 0 -20 -40
Euro Blgesi Japonya (ters evrilmi-sa eksen)
15 10 5 0 -5 -10 -15 -20
VIX (sa eksen)
70 4
-2
40
1234123412341234123412341234 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
-8 0100 0101 0102 0103 0104 0105 0106 0107 0108 0109
10
*: Dalm endeksi Bor verme koullarnn bir nceki eyree gre biraz veya hissedilir ekilde sklatn syleyenlerin yzdesinin kolaylatn syleyenlerin yzdesinden fark. Kaynak: IMF.
Kaynak: Bloomberg.
Ekonomik aktivitede beklenenden hzl bir toparlanmann gereklemesi ve en ktnn geride kalmakta olduu alglamasnn glenmesi ile yln ikinci eyreinde olumlu bir seyir izleyen kresel risk alglamalar, nc eyrekte snrl da olsa iyilemeye devam etmitir (Grafik 2.4.6). Parasal ve mali destek paketleri neticesinde piyasaya srlen yksek miktarl ve dk maliyetli likidite, risk itahndaki art ve gelimi lke devlet tahvillerinin getirilerinin dk dzeylerde seyretmesi, riski ve dolaysyla getirisi grece yksek olan gelimekte olan lke finansal varlklarna olan talebi artrmtr (Grafik 2.4.7).
22
Grafik 2.4.7. Kresel Hisse Senedi Piyasalar Gelimeleri

MSCI-Gelimekte Olan lkeler
Grafik 2.4.8. Gelimekte Olan lke Kur ve Risk Primi Gstergeleri*

900
EMBI+ (baz puan) Bileik Kur/ABD Dolar - (sa eksen)
350
MSCI-Gelimi lkeler
140
250
600
120
150
300
100
50 0607 0907 1207 0308 0608 0908 1208 0309 0609 0909
0 0607 1207 0608 1208 0609
80
Kaynak: Bloomberg.
*Gelimekte olan lke para birimlerinin ABD dolar karsndaki deerlerinin basit ortalamas, Haziran 2007 deeri 100 olmak zere grafikteki art ABD dolarnn deerlenmesini ifade etmektedir. Kaynak: Bloomberg.
Uluslararas Finans Enstitsnn Ekim 2009 tarihli raporuna gre gelimekte olan lkelere ynelen net sermaye akmnn, 2009 yl ilk eyreindeki azala ramen, ikinci eyrekten itibaren ykselen risk itahna paralel bir art gstererek yl sonunda 349 milyar ABD dolar, 2010 yl sonu itibaryla da 672 milyar ABD dolar olmas beklenmektedir (Kutu 2.2). Nitekim, 2009 yl ikinci eyreinde sermaye akmlarnn olumluya dnmesine paralel olarak gelimekte olan lke para birimlerinin ABD dolar karsnda deerlendii gzlenmektedir (Grafik 2.4.8). 2010 yl iin benzer bir ngr Ekim 2009 tarihinde IMF tarafndan yaymlanan Dnya Ekonomik Grnm raporunda da yer almaktadr. Buna gre, gelimekte olan lkelere ynelen sermaye hareketlerinin, 2009 ylnda nemli lde daralmasna ramen, kresel byme oranlarndaki mevcut olumlu seyre paralel olarak 2010 yl ierisinde art gstermesi beklenmektedir. Raporda kresel bymede yaanacak bir kesintinin bu eilimi tersine evirebilecei de vurgulanmaktadr.
2.5. Kresel Para Politikas Gelimeleri

Gelimi lke merkez bankalarnda 2009 ylnn ikinci eyreinde byk oranda hz kesmeye balam olan faiz indirim sreci, yln nc eyrei itibaryla sona ermitir. Fed ve Japonya Merkez Bankas (BoJ) faiz oranlarn en son Aralk 2008de drerek gelimi lkeler ierisinde faiz indirim srecini en erken sonlandran bankalar olmutur. ngiltere Merkez Bankas
(BoE) yln ilk eyreinin sonunda faiz indirim srecinin sonuna gelirken, ECB ve Kanada Merkez Bankas ise yln ikinci eyreinde de faiz indirmeye devam etmitir. Yln nc eyreinde ise, svein Temmuz aynda yapt 25 baz puanlk faiz indirimi dnda, hi bir gelimi lke merkez bankasnn faiz indirimine gitmedii grlmektedir (Grafik 2.5.1).
Grafik 2.5.1. Gelimi lkelerin Politika Faiz Oranlarndaki Deiimler* (Baz puan)
100 0 -100 -200 -300 -400 -500 -600 -700
Euro Blgesi Gney Kore Avustralya ngiltere Norve Yeni Zelanda Japonya ABD Kanada sve srail
Grafik 2.5.2. Gelimekte Olan lkelerin Politika Faiz Oranlarndaki Deiimler* (Baz puan)
400 200 0 -200 -400
Tem'09-Eki'09
-600 -800
Tem'09-Eki'09 Eyl'07-Haz'09
Eyl'07-Haz'09
-1000 -1200
Kolombiya Polonya
Rusya
Gney Afrika
Endonezya
Hindistan
* 19 Ekim 2009 itibaryla. Kaynak: Bloomberg, TCMB hesaplamalar.
Gelimi lkelerde politika faizlerinin 2010 yl sonlarna kadar sabit tutulmas beklentisine karn, srail Merkez Bankas 24 Austos tarihli toplantsnda, Avustralya Merkez Bankas da 6 Ekim tarihli toplantsnda 25 baz puanlk arta gitmilerdir (Grafik 2.5.1). Faiz kararnn ardndan yaplan aklamada srail, Temmuz ay Tketici Fiyatlar enflasyonunun 0,8 - 0,9 aralnda olan beklentilerin zerinde gerekletiini, ekonomik aktivitesindeki daralmann sonuna gelindiini ve yukar ynl bir byme patikasna geildiini belirtmitir. Benzer ekilde, Avustralya, isizlikteki artn beklenenden daha dk gerekletiini ve nemli ticaret ortaklar olan Asya lkelerinin hzl bymeye devam ettiklerini vurgulamtr. Her iki lke de, 12 ay sonrasna ilikin enflasyon beklentilerinin hedeflerin st snrna yaklamasna ve yukar ynl gncellenen byme beklentilerine dikkat ekerek faiz artlarna devam edeceklerinin sinyallerini vermitir. Getiimiz eyrek iinde para politikasnn seyri gelimi lke merkez bankalarnda benzer eilimler sergilerken, gelimekte olan lke merkez bankalarnda farkllklar gstermitir. nc eyrekte, kresel krizin iktisadi faaliyet zerindeki etkilerini snrlamak amacyla daha az sayda gelimekte olan lke merkez bankasnn faiz indirimlerine azalan miktarlarla devam ettii
Macaristan
Romanya
Meksika
Brezilya
Trkiye
Peru
ili
Tayland
gzlenmitir. Bu dnemde, zellikle kriz srecinde finansal piyasalarnn krlganlndan tr para politikas uygulama alanlar snrl olmu; Macaristan, Romanya, Rusya gibi lkeler gecikmeli biimde politika faizlerini indirmilerdir (Grafik 2.5.2). te yandan, Polonya, ek Cumhuriyeti, Gney Afrika gibi lkelerde ise faiz indirim srecinin sonuna gelindiinin ve nmzdeki yl iinde faiz artrlacann sinyalleri verilmektedir. Benzer ekilde Brezilya, ekonomik aktivitesindeki toparlanmaya bal olarak 2010 yl balarndan itibaren para politikasn sklatrmaya balamas beklenen lkeler arasnda yer almaktadr. Bu gelimeler nda, getiimiz aylk dnemde gelimi lke merkez bankalarnda faiz indirim srecinin sonuna gelinmi ve bileik politika faiz oran yln ikinci eyreindeki seviyesini koruyarak yzde 0,56 olarak gereklemitir (Grafik 2.5.3). Gelimekte olan lke merkez bankalarnda ise getiimiz eyrekte faiz indirimleri olduka azalm, ancak henz bu srecin sonuna gelinmemitir. Enflasyon hedeflemesi yapan gelimekte olan lkelerin bileik endeksi yln ikinci eyreine gre 50 baz puan gerilemi ve bileik faiz yzde 5,89 olarak gereklemitir (Grafik 2.5.4).
Grafik 2.5.3. Gelimi lkeler Politika Faiz Oran
5
Grafik 2.5.4. Enflasyon Hedeflemesi Yapan Gelimekte Olan lkeler Politika Faiz Oran
20 Gelimekte Olan lkeler Trkiy e
17
14
11
0 0106 0706 0107 0707 0108 0708 0109 0709
5 0106 0706 0107 0707 0108 0708 0109 0709
Kaynak: Bloomberg, TCMB hesaplamalar.
Kaynak: Bloomberg, TCMB hesaplamalar.
zetle, son dnemde kresel ekonomiye ilikin aklanan veriler iktisadi faaliyete dair en kt dnemin geride kaldna iaret etse de, kresel ekonomideki sorunlarn henz tam olarak giderilememi olmas ve istihdam koullarndaki olumsuz seyir, toparlanmann gcne ilikin belirsizliklerin devam etmesine neden olmaktadr.
25
Kutu 2.1
ABD VE EURO BLGESNDE DEFLASYON RSK
Kresel
finansal kriz sonras hzla daralan iktisadi faaliyet ve gerileyen emtia
fiyatlar enflasyonda hzl bir d de beraberinde getirmitir. ABD ve Euro blgesinde TFE bazl enflasyon oranlarnn yllk bazda negatif deerlere ulamas ve bu deerlerde sreklilik arz etmesi (ABDde 7, Euro blgesinde 4 ay st ste negatif deerler almtr) deflasyon endielerini gndeme getirmitir. Japonyann deflasyon srecindeki balang koullar ile gnmzde yaanan krizin balang koullarnn benzerlikler gstermesi4 mevcut kayglar daha da artrmtr. Bu erevede Kutuda, ABD ve Euro blgesindeki deflasyon riski, Japonya rnei ile karlatrlarak incelenecektir.
Deflasyon,
en basit tanmyla fiyatlar genel seviyesindeki geni lekli ve
srekli azalma eilimi olarak ifade edilmektedir.5 zellikle dk enflasyon oranlarnn hkm srd gelimi ekonomilerde belirli mal gruplarnn fiyatlar eitli sebeplerle (verimlilik art, teknolojik gelime, maliyet koullarnda iyileme, greli talep azalmas) debilir. Ancak, bu sektrlerdeki fiyat dleri genele yaylmad ve sreklilik kazanmad srece deflasyon sreci olarak tanmlanmamaktadr.
Yukardaki
tanmlamadan hareketle, ABD ve Euro blgesinin temel fiyat
endeksinde gzlenen dlerin ne lde deflasyon riski oluturduunun incelenmesi amacyla, bu Kutuda yaylma endeksi, ekirdek enflasyon ve mevsimsel etkilerden arndrlm endeksler gibi gstergeler kullanlarak iinde bulunduumuz dnem Japonyada yaanan deflasyonist sre ile karlatrlmaktadr.
Fiyat
seviyesindeki azalma eiliminin genele ne kadar yayldn lmek,
dolaysyla deflasyon riski asndan bilgi elde etmek amacyla, ncelikle ABD ve Euro blgesi TFE endeksleri iinde yer alan alt kalemler kullanlarak yaylma endeksi hesaplanmtr.6 Ayrca, sz konusu lkelerin yaylma endeksi uzun sredir deflasyon yaayan Japonyann yaylma endeksi ile karlatrlmtr (Grafik 1, Grafik 2 ve Grafik 3).
Daha detayl bilgi iin: Bernanke, B. 2002, "Deflation: Making Sure It Doesn't Happen Here", konuma metni, The Federal Reserve Board. 6 Yaylma endeksi, TFE iinde fiyatlar den veya sabit kalan mallarn TFE iindeki toplam mal saysna blnmesi suretiyle hesaplanmtr. rnein, endeksin 10 deerini almas toplam mal gruplarnn yzde 10unun fiyatlarnn yllk bazda sabit kald veya dt, yzde 90nn fiyatlarnn ise artt anlamna gelmektedir. Yaylma endeksi hesaplanrken Japonya iin 145, ABD iin 70, Euro iin 91 alt kalem kullanlmtr.
Japonyada 1980li yllarda emlak ve hisse senedi fiyatlarnda gzlenen yksek artlar, 1990l yllarn banda yerini keskin dlere brakmtr. Yaanan ar dzeltme srecinde bankaclk sektr olumsuz etkilenmi ve toplam kredilerde yksek oranl daralmalar ile birlikte tketim ve yatrm oranlar dmtr. Ayrca, politika faiz oranlar gelimelere tepki olarak sfr seviyesine drlm ve uzun sre bu seviyede tutulmutur.
26
Buna
gre, ABD ve Euro blgesinde enflasyonun son dnemde srekli negatif
deerler almasna ramen, yaylma endeksinin halen ok dk olduu gzlenmektedir. Japonya yaylma endeksi ile karlatrldnda, sz konusu lkelerdeki fiyatlar genel seviyesindeki d eiliminin sadece belirli mal gruplar ile snrl olduu ve genele yaylmad dikkati ekmektedir. Nitekim, eflasyonun etkisinin en ar hissedildii 2000li yllarda Japonyann yaylma endeksi deeri 6080 aralnda deiirken, ABD iin bu oran son dnemde art eilimi gstermesine ramen, 30-40 aralnda seyretmektedir. Dier taraftan, Euro blgesi iin yaylma endeksinin ok daha dk olduu dikkat ekmektedir.
Grafik 1. ABD Yaylma Endeksi ve TFE Yllk Enflasyonu (Yzde)

37 35 33 31 0 29 27 25 0109 0209 0309 0409 0509 0609 0709 0809 0909 -1 -2 -3 Yaylma Endeksi Enflasyon (sa eksen) 2 1 4 3
Grafik 2. Euro Blgesi Yaylma Endeksi ve TFE Yllk Enflasyonu (Yzde)

25 4
20
15
10
5 Y ay lma Endeksi Enf lasy on (sa eksen) 0 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709 0909
-1
Kaynak: Bureau of Labour Statistics, TCMB hesaplamalar.
Kaynak: Eurostat, TCMB hesaplamalar.
ekirdek
enflasyon verileri de enflasyonun ana eilimini gstermesi asndan
deflasyon riski ile ilgili nemli bilgiler sunabilmektedir. Genel enflasyon eilimini etkileyen geici faktrleri (gda ve enerji fiyatlar) darda brakan ekirdek enflasyon verileri, ABD ve Euro blgesi enflasyonlarnn ana eiliminin aa ynl olduunu gstermesine ramen, sfr deerinin zerinde yer almaktadr (Grafik enflasyon gnmze almtr. Bu 4). Japonyann 2000li negatif srekli ekirdek yllardan deerler ekirdek deerleri
Grafik 3. Japonya Yaylma Endeksi ve TFE Yllk Enflasyonu (Yzde)
Yaylma Endeksi
80 70 60 50 40 30 20 10 0196 1096 0797 0498 0199 1099 0700 0401 0102 1002 0703 0404 0105 1005 0706 0407 0108 1008 0709
Enflasyon (sa eksen)

4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4
dorultuda,
enflasyon verileri de yakn dnemde sz konusu lkeler iin deflasyon riskine iaret etmemektedir. Bununla birlikte, ekirdek enflasyonun yllk bazda
Kaynak: Japonya statistik Ofisi, TCMB hesaplamalar.
azalmaya devam etmesi, son dnem eilimlerine daha yksek frekansl verilerle bakmay gerektirmektedir.
27
Bu
erevede mevsimsel etkilerden arndrlm ekirdek fiyat endekslerinin aylk
deiimleri Grafik 5te incelenmitir. Buna gre, ABD ve Euro blgesi verileri incelendiinde yakn dnemde enflasyonun dk bir seyir izledii grlmekle birlikte, fiyat dzeylerinde srekli bir azalma eilimi gzlenmemektedir.
Grafik 4. ekirdek Enflasyon (Yllk Yzde Deiim)
Grafik 5. Mevsimsellikten Arndrlm ekirdek Enflasyon (Bir nceki Aya Gre Yzde Deiim)
1,0 0,8 0,6
ABD Euro Blgesi
0,4 0,2 0,0
-1
ABD Japony a Euro Blgesi
-0,2 -0,4
-2 0197 0797 0198 0798 0199 0799 0100 0700 0101 0701 0102 0702 0103 0703 0104 0704 0105 0705 0106 0706 0107 0707 0108 0708 0109 0709
Kaynak: Bureau of Labour Statistics, Eurostat, Japonya statistik Ofisi.
Kaynak: Bureau of Labour Statistics, Eurostat, Japonya statistik Ofisi.
zetle,
bu gstergeler nda ABD ve Euro blgesi iin henz belirgin bir
deflasyonist eilim gze arpmamaktadr. Sz konusu lkelerin kresel krize kar uyguladklar para ve maliye politikas tedbirlerini hzl ve esnek bir ekilde devreye sokmalar ve sz konusu nlemler erevesinde kresel bazda egdml hareket edebilmeleri deflasyon riskini azaltan unsurlar olarak n plana kmaktadr.
28
0100 0700 0101 0701 0102 0702 0103 0703 0104 0704 0105 0705 0106 0706 0107 0707 0108 0708 0109 0709
Kutu 2.2
GELMEKTE OLAN LKELERE SERMAYE AKIMLARI: IIF 2009-2010 TAHMNLER
Kresel
finansal krizin yaratt belirsizlik ortam, 2008 ylnn son eyreinden
itibaren uluslararas sermaye akmlarnn nemli oranda azalmasna neden olmutur. Son dnemlerde ise, krizin geride kaldna ilikin alglamalarn glenmesi kresel finans piyasalarndaki iyimserlii destekleyerek risk itahnn artmasna yol amtr. Kresel lekte parasal ve mali genileme sonucunda piyasaya srlen yksek miktarl ve dk maliyetli likidite, risk itahndaki artla birlikte gelimekte olan lke finansal varlklarna olan talebi artrmtr. Bu gelimeler nda, 2009 ylnn ikinci eyreinden itibaren gelimekte olan lkelere olan sermaye akmlarnda art gereklemi, yln nc eyreinde ise giriler hz kazanmtr. nmzdeki dnemde enflasyon ve para politikasnn grnm asndan, sermaye akmlarnn yn ve bykl, gerek ithal girdi maliyetleri gerekse risk primi kanalyla, nemli gstergelerden biri olacaktr. Uluslararas Finans Enstits (Institute of International Finance - IIF) tarafndan yaymlanan 3 Ekim 2009 tarihli Gelimekte Olan lkelere Sermaye Akmlar raporunda balca 30 gelimekte olan lke (GO) iin 2009 ylnda sermaye akmlarndaki gelimeler ve 2010 ngrleri tartlmaktadr. Bu kutuda sz konusu raporun ksa bir zeti sunulmaktadr.
Sermaye
dk
hareketlerinin ynnn iktisadi byme dngsne paralel ekillendii
gzlenmektedir. Bu erevede, gelimi lkelerde faiz oranlarnn tarihsel olarak en seviyelerde seyretmesinin yan sra, kresel bymenin GOler
nclnde gereklemesi ve bu lkelerin gemi kriz dnemlerindeki kadar riskli alglanmamas sermaye akmlarnn GOlere ynelmesinde belirleyici olmutur. Bu deerlendirmeler nda GOlere zel sermaye girilerinin, 2008 ylnda 649 milyar ABD dolarndan 2009da 349 milyar ABD dolarna gerileyecei, 2010 ylnda ise hzlanarak 672 milyar ABD dolarna ulaaca tahmin edilmektedir (Tablo 1.a). GOlere resmi sermaye akmlarnn (IMF dahil) ise 2009 ylnda artarak 64 milyar ABD dolar olmas beklenmektedir.
29
Tablo 1. Gelimekte Olan lkelere Sermaye Akmlar (Milyar ABD Dolar) 1.a. Trlerine Gre
2007 Cari lemler Hesab zel Akmlar Dorudan Portfy Banka kredileri Banka-d krediler Resmi Akmlar
*Tahmin. Kaynak: IIF.
1.b. Blgelere Gre

2009* 371,5 348,6 343,0 82,2 -82,7 6,2 63,6 2010* 334,3 671,8 459,4 74,1 48,5 89,7 43,4 2007 Cari lemler Hesab 529,4 zel Akmlar 1252,2 Latin Amerika 228,9 Geli. olan Avrupa 445,7 Afrika + Ortadou 155,4 Geli. olan Asya 422,2 Resmi Akmlar 42,9 2008 540,9 649,1 132,4 270,1 75,3 171,2 55,5 2009* 371,5 348,6 99,8 20,4 37,4 191,1 63,6 2010* 334,3 671,8 150,9 179,3 68,7 272,9 43,4
2008 540,9 649,1 512,5 -81,7 102,7 115,6 55,5
529,4 1252,2 499,8 102,1 431,4 218,8 42,9
Benzer
ekilde, resesyon dnemlerinde dorudan yatrm eiliminde de sert
dler gzlenmektedir. Dier taraftan, 2008 ylnn son eyreinde derinleen kresel kriz son 60 yln en derin resesyonu olarak kabul edilmesine ramen, 2009 ylnn ilk eyreine ilikin nc veriler dorudan yatrmlardaki dn nispeten snrl kaldna iaret etmektedir (Tablo 1.a). 2008 ylnda 513 milyar ABD dolar olan GOlere dorudan yatrmlarn 2009 ylnda 343 milyar ABD dolarna gerileyecei tahmin edilmektedir. 2010 ylnda ise GOlere dorudan yatrmlarn yeniden art eilimine girerek 459 milyar ABD dolarna ulaaca tahmin edilmektedir. Sz konusu tahminler, kresel bymenin ncs olarak kabul edilen GOlere yatrm isteindeki ve krllk oranlarndaki toparlanmaya dayanmaktadr.
te yandan, 2008 ylnda 82 milyar ABD dolar k olan GOlere ynelik portfy
yatrmlarnn 2009 yl genelinde ayn tutarda giri gstermesi beklenmektedir. Portfy girilerinin ubat aynda pozitife dnd ve yl iinde art eiliminde olduu gzlenmitir.
Bankalar
tarafndan GOlere alan kredilerin 2009 ylnda net bazda negatif
olduu, bankaclk d zel sektr tarafndan alan kredilerin ise dk de olsa net bazda sermaye giriine yol at tahmin edilmektedir. Bankalarn kredi ama konusundaki isteksizlikleri, bilano kltme eilimlerine dayandrlmaktadr. Bankalarn sermaye yeterlilik oranlarnn nemli oranda geriledii kriz ortam, GOlere kredi verme konusunda temkinli olmalarna yol amaktadr. Bankaclk d kesimde ise bahsedilen kstlamalar daha az olduundan sz konusu kesimin GOlere 2009da net kredi salayc olacaklar tahmin edilmektedir.
30
Sermaye
akmlarnda 2009 ylnda yaanan ve 2010 yl iin ngrlen art
eiliminin GOler arasnda farkllk gsterdii dikkat ekmektedir (Tablo 1.b). 2009 ylnda toplam sermaye giriinde bata gelimekte olan Avrupa lkeleri olmak zere genellikle d grlrken, gelimekte olan Asya lkelerinde art olmutur. Bu gelimede blgede 2008 ylna kyasla portfy yatrmlarndaki hzl toparlanma belirleyici olmutur. 2010 ylnda, gelimekte olan Avrupa lkelerine sermaye girileri artmaya devam etse de 2008 yl seviyesinin altnda kalmakta, Asya lkeleri ise 2008 ylna kyasla daha hzl bir art sergileyerek toplam sermaye akmlarnda en yksek pay almaktadr.
Trkiyenin yer ald gelimekte olan Avrupa lkeleri, krizden en olumsuz etkilenen
lke grubu olmutur. 2007 ylnda 446 milyar ABD dolarna kadar ykselen net sermaye akmlar 2009 ylnda 20 milyar ABD dolarna kadar dmtr (Tablo 2). Buna bal olarak, 2009 ylnda tahmin edilen 64 milyar ABD dolarlk resmi akmlarn 39 milyar ABD dolarlk ksmnn bu lke grubuna yneldii tahmin edilmektedir.
Gelimekte
ABD
olan Avrupa lkelerine dorudan yatrmlarn 2008 ylnda 133 milyar geriledii durum tahmin Trkiyeye gelimeye
Cari lemler Hesab zel Akmlar Dorudan Portfy Banka kredileri Banka-d krediler Resmi Akmlar
* Tahmin. Kaynak: IIF.
ABD dolarndan 2009 ylnda 69 milyar dolarna Bu edilmektedir. dorudan
Tablo 2. Gelimekte Olan Avrupa lkelerine Sermaye Akmlar (Milyar ABD Dolar)
2007 -29,6 445,7 124,3 19,9 171,3 130,2 4,2 2008 -26,5 270,1 133,2 -13,9 83,0 67,7 20,9 2009* -2,7 20,4 68,9 5,9 -47,3 -7,2 39,4 2010* -14,5 179,3 101,9 11,0 28,2 38,3 16,8
yatrmlardaki
paralellik arz etmektedir. 2010 ylnda ise blge lkelerine dorudan yatrmlarn ksmen artarak 102 milyar ABD dolarna ulamas beklenmektedir. 2008 ylndan sonra ksmi toparlanma gsteren
portfy yatrmlarnn ise 2010 ylnda 11 milyar ABD dolar olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. Blge lkelerinin 2009 ylnda d kredilerde nemli oranda net geri deyici konumdan, 2010 ylnda nispeten dk miktarda net kredi kullancs konumuna gemeleri beklenmektedir. Sonu olarak, Trkiyenin de iinde bulunduu GOlere olan kresel sermaye akmlarnn, nmzdeki dnemde kademeli bir toparlanma eilimine girecei, ancak ngrlebilir bir gelecekte 2007 ylnda ulat seviyenin altnda kalmaya devam edecei tahmin edilmektedir. Bununla birlikte, bankaclk sistemi salam ve mali disipline nem veren lkelerin bu akmlardan daha fazla pay alabilecei gz nnde bulundurulmaldr.
31
32
3. Enflasyon Gelimeleri
3.1. Enflasyon 2009 yl nc eyreinde tketici fiyatlar yzde 0,34 orannda artm, yllk tketici enflasyonu ikinci eyree kyasla 0,46 puan azalarak yzde 5,27 seviyesine gerilemitir. Bu dnemde, iktisadi faaliyetteki yavalamann etkilerinin srmesi ile enflasyonun ana eilimi dk seyrini korumutur. Yln nc eyreinde, gda grubu yllk enflasyonu belirgin oranda gerilerken, enerji ile hizmet gruplar yllk enflasyonlarndaki azal eilimi srmtr. Dier taraftan, dayankl mal, ttn ve altn kalemlerinin yllk enflasyona yapt katk ise ykselmitir (Grafik 3.1.1).
Grafik 3.1.1. Yllk TFE Enflasyonuna Katk
14 12 10 8 6 4 2 0 0607 0907 1207 0308 0608 0908 1208 0309 0609 0909 Gda ve Enerji* Hizmetler Ttn ve Altn** Temel Mallar
Grafik 3.1.2. Gruplar tibaryla TFE

(nc eyrek Yzde Deiim)
12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6
2006-2007 Ortalamas 2008 2009
Gda
Enerji
Ttn ve Altn
Temel Mallar*
Hizmet
* Gda ve Enerji: Gda ve alkolsz iecekler ile enerji. ** Ttn ve Altn: Alkoll iecekler ve ttn rnleri ile altn. Kaynak: TK, TCMB.
*Temel Mal: Gda, enerji, alkoll iecekler ile ttn ve altn dnda kalan mallar. Kaynak: TK, TCMB.
nc eyrek iktisadi faaliyetteki daralmann enflasyondaki yavalamay desteklemeye devam ettii bir dnem olmutur. Bu dnemde, kamu mali dengesini salamaya ynelik vergi artrmlar fiyatlar zerinde yukar ynl etki yapsa da, tketici fiyatlar yllk art oranndaki gerileme srmtr. Alnan tedbirler kapsamnda, Temmuz aynda ttn ve akaryakt rnleri fiyatlar zerindeki maktu vergi tutarlar ve baz mali hizmetlerin cretleri ykseltilmitir (Grafik 3.1.2). Sz konusu tedbirler tketici fiyatlar enflasyonu zerinde toplamda yaklak 0,9 puanlk bir etki oluturmutur. Bunun yan sra, dayankl tketim mal vergi oranlarndaki indirimlerin kademeli olarak geri alnmas da nc eyrekte tketici fiyatlar
gelimelerinde ne kan bir dier unsur olmu, sz konusu etkilerle anlan dnemde temel mal fiyatlarndaki azal gemi yllarn altnda kalmtr (Grafik 3.1.2).
Grafik 3.1.3. Gda Fiyatlar
(Mevsimsel Etkilerden Arndrlm, 3 Aylk Hareketli Ortalama)
2,5 2 1,5 1 0,5 0 -0,5 -1 0206 0606 1006 0207 0607 1007 0208 0608 1008 0209 0609
Grafik 3.1.4. Gda Fiyatlar

(Yllk Yzde Deiim)
27 24 21 18 15 12 9 6 3 0 -3
lenmi Gda lenmemi Gda 16,70
-0,43 0608 0708 0808 0908 1008 1108 1208 0109 0209 0309 0409 0509 0609 0709 0809 0909
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
Mevsimsel etkilerden arndrlm gda fiyatlar nc eyrekte gemi yllardaki art eiliminden farkl olarak azal gstermitir (Grafik 3.1.3). Buna bal olarak, bu grupta yllk enflasyon bir nceki eyree kyasla 2,89 puan azalarak yzde 6,79a gerilemitir. Yln ilk yarsnda yksek bir oranda art kaydeden ilenmemi gda fiyatlar, bu dnemde mevsimsel ortalamalarn zerinde azalan meyve ve sebze fiyatlarnn etkisiyle gerileyerek bu gelimede temel belirleyici olmutur (Grafik 3.1.4). te yandan, et fiyatlar yksek oranda art kaydederek bu iyilemeyi snrlamtr.
Tablo 3.1.1. 2009 Yl Bitkisel retim lk Tahminleri
(Seilmi rnler) retim (Ton) 2008 2009 1. Sebzeler 2. Meyveler 3. Tahllar Buday Msr (dane) Arpa 4. Yal tohumlar Ayiei 5. eker pancar 6. Pamuk (ktl)
Kaynak: TK.
Deiim (Yzde) -1,1 -0,2 14,0 15,4 -0,6 21,6 9,4 5,8 5,9 3,5
27 214 317 15 681 566 29 287 281 17 782 000 4 274 000 5 923 000 1 233 992 992 000 15 488 332 1 820 000
26 908 299 15 644 889 33 380 279 20 520 000 4 250 000 7 200 000 1 349 667 1 050 000 16 400 000 1 884 039
Trkiye statistik Kurumu (TK) bitkisel retim ilk tahminlerine gre, 2009 ylnda sebze retiminin yzde 1,1 orannda azalmas, meyve retiminin ise bir nceki yl dzeyinde olmas beklenmektedir (Tablo 3.1.1). Bu erevede, meyve ve sebzelerde arz koullar bu yl olumlu bir
grnme iaret etmemektedir. Buna ek olarak, meyve-sebze ihracat miktarnn da bir nceki yla kyasla gl bir ykseli eilimi sergilemesi, iinde bulunduumuz ylda ilenmemi gda fiyatlarnda kaydedilen yksek oranl artlar aklar niteliktedir (Grafik 3.1.5 ve 3.1.6).
Grafik 3.1.5. Meyve-Sebze retim ve Fiyatlar
(Yllk Yzde Deiim)
20 15 10 5 -0,8 0 -5 -10 -15 2006 -2,0 -2,6 -0,8 14,9 16,7 16,5*
Grafik 3.1.6 Meyve-Sebze hracat Miktar ve Fiyat Endeksi

(Mevsimsel Etkilerden Arndrlm, 3 Aylk Hareketli Ortalama)
180 160 140 120 100 80 Taze Mey ve Sebze Fiy at Endeksi 60 40 0103 0104 0105 0106 0107 0108 Mey ve ve Sebze hracat Miktar Endeksi 0109
7,0
Toplam Meyve ve Sebze retimi Meyve ve Sebze Fiyatlar

2007 2008 2009
Kaynak: TK, TCMB. * 2009 yl Eyll ay sonu itibaryla yllk enflasyon.
Kaynak: TK, TCMB.
nc eyrekte ilenmi gda fiyatlarnda da olumlu bir grnm gzlenmitir. Bu grupta yllk enflasyon yavalama eilimini srdrm, fiyatlar bu dnemde endeks tarihinde ilk kez bir nceki yln ayn dnemine kyasla gerilemitir (Grafik 3.1.4). Bu gelimede, grup fiyatlarna girdi tekil eden tahl ile yal bitkilerin retim ve ithalat fiyatlarndaki olumlu gelimelerin etkisi hissedilmitir (Tablo 3.1.1). Bunun yannda, toplam talep gelimeleri de yllk enflasyondaki d desteklemeye devam etmitir. nmzdeki dnemde baz etkisi nedeniyle ilenmi gda grubunun yllk enflasyonunda snrl bir art gzlenebilecektir.
Tablo 3.1.2. Mal ve Hizmet Grubu Fiyatlar
( Aylk ve Yllk Yzde Deiim) 2008 III IV Yllk 0,78 3,03 10,06 0,05 3,61 9,93 6,41 1,91 19,81 -0,29 12,45 7,87 1,37 -0,20 15,46 -3,52 3,04 3,75 -2,34 -1,80 0,01 0,74 2,94 3,58 2,77 4,35 2,29 2,45 0,61 3,42 4,07 1,39 2,25 2,34 1,54 0,49 5,54 3,19 11,54 9,99 10,46 11,85 13,44 16,89 6,40 I 1,05 1,22 -0,28 13,29 -0,93 -1,89 -0,27 -2,49 -3,46 5,21 0,53 1,51 1,88 -1,29 0,13 2009 II 0,77 0,60 -1,90 -3,68 0,09 4,21 -2,76 -2,23 4,55 -1,22 1,27 1,14 1,19 1,43 1,31 III 0,34 -0,22 2,32 -4,90 0,61 0,17 2,70 2,83 -1,65 0,04 1,96 1,43 1,73 1,15 2,57
TFE 1. Mallar Enerji lenmemi Gda lenmi Gda Enerji ve Gda d Mallar Dayankl Mallar Dayankl Mallar
(Altn Fiy. Hari)
Yar Dayankl Mallar Dayanksz Mallar 2. Hizmetler Kira Lokanta ve Oteller Ulatrma Hizmetleri Dier Hizmetler
Kaynak: TK, TCMB.
35
Enerji fiyatlar 2009 yl nc eyreinde yzde 2,32 orannda artmtr (Tablo 3.1.2). Bu dnemde birok ilde su tarifeleri ykseltilmi, tp gaz fiyatlarnda belirgin artlar gzlenmitir. Ayrca, bir nceki eyrekte 60 ABD dolar seviyesinde seyreden ortalama petrol fiyatlarnn nc eyrekte 70 ABD dolar seviyesine ykselmesi ve Temmuz aynda akaryakt rnlerindeki zel Tketim Vergisi (TV) maktu tutarnn ykseltilmesi sonucunda, akaryakt fiyatlar yzde 3,34 orannda artmtr. Bu eyrekte fiyatlarda gzlenen arta ramen, enerji grubu yllk enflasyonu bir nceki yldaki yksek baz nedeniyle gerilemesini srdrm ve yzde 2,01 olmutur (Grafik 3.1.7).
Grafik 3.1.7. Enerji Grubu Fiyatlar
(Yllk Yzde Deiim)
40 30 20 10 0 -10 -20 0906 1206 0307
Enerji (genel) Konut Grubu Akaryakt
0607
0907
1207
0308
0608
0908
1208
0309
0609
Kaynak: TK, TCMB.
Temmuz aynda ttn rnlerinden alnan maktu vergi tutarnda arta gidilmitir. Bu kapsamda, alkoll iecekler ve ttn rnleri fiyatlar yln nc eyreinde yzde 12,81 orannda art kaydetmi ve bu art yllk tketici enflasyonuna yaklak 0,6 puan katk yapmtr. Temel mallarda (gda, enerji, alkoll iecekler ve ttn ile altn dnda kalan mallar) yllk enflasyon, vergi oranlarndaki indirimlerin kademeli olarak geri alnmas sonucunda artan dayankl mal fiyatlarnn etkisi ile ykselmitir. Bu grupta yllk enflasyonun yln son eyreinde de sz konusu vergi etkileri ile artmaya devam edecei, ancak grup fiyatlarnn ana eiliminde bu etki dnda ek bir ivmelenme olmayaca tahmin edilmektedir.
36
0909
Grafik 3.1.8. Giyim ve Ayakkab Sektr Yurt i Tketimi

(Mevsimsellikten Arndrlm, 1998 Fiyatlaryla, Milyon TL) 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1 0,9 0,8 0698 0699 0600 0601 0602 0603 0604 0605 0606 0607 0608 0609
120 115 110 105 100 95 90 85 80
0804
Grafik 3.1.9. Giyim Eyas hracat Miktar Endeksi

(Mevsimsellikten Arndrlm Endeks Deeri)
0205
0805
0206
0806
0207
0807
0208
0808
0209
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
Giyim ve ayakkab sektr yurt ii tketimi birinci eyrekteki zayf grnmn ikinci eyrekte de korumutur (Grafik 3.1.8). nc eyrekte giyim eyas ihracat miktar endeksinin aa ynl eilimini srdrmesi d talep koullarnda da bir iyileme olmadna iaret etmektedir (Grafik 3.1.9). Toplam talep koullarnn mevcut grnm altnda, giyim fiyatlarnn enflasyonun yavalama srecine verdii destein devam edecei tahmin edilmektedir. 2009 yl iinde dayankl tketim mallar fiyatlarnn seyrinde vergi deiimlerinin etkisi belirleyici olmutur (Kutu 3.1). Yln ilk iki eyreinde TV ve Katma Deer Vergisi (KDV) oranlarnda yaplan geici indirimlerin etkisiyle azalan dayankl mal (altn hari) fiyatlar, yln nc eyreinde sz konusu indirimlerin ksmen geri alnmasnn da etkisiyle yzde 2,83 orannda art kaydetmitir (Tablo 3.1.3). Gelinen noktada vergi deiimlerinin dayankl mal grubu fiyatlarna nemli lde yansd grlmektedir. TV ve KDV indirimlerinin 1 Ekim 2009 tarihinde yrrlkten tamamen kalkmasyla dayankl mal grubu fiyatlar yln son eyreinde dikkate deer bir oranda artacaktr.
Tablo 3.1.3. Dayankl Tketim Mallar Grubu Fiyatlar
( Aylk ve Yllk Yzde Deiim) 2008 III IV Yllk Dayankl Mallar (Altn Fiyatlar Hari) -1,80 0,61 3,19 Mobilya -1,27 -1,31 9,17 Elektrikli ve Elektriksiz Aletler 0,12 6,04 8,13 Otomobil -3,63 -2,30 -2,56 Dier Dayankl Mallar 1,02 2,27 4,29
Kaynak: TK, TCMB.
I -2,49 -3,17 -4,26 -1,36 0,36
2009 II -2,23 -7,61 -2,54 -0,11 0,20
III 2,83 1,03 3,53 3,20 1,81
0809
37
Hizmet sektrne ilikin i talep gstergeleri yln ilk yarsnda zayf seyrini srdrmtr (Grafik 3.1.10). ktisadi faaliyetteki bu grnme paralel olarak, arz oklarnn nceki ylda oluturduu yksek bazn kademeli olarak ortadan kalkmasnn da etkisiyle, hizmet grubu yllk fiyat art hz yln nc eyreinde yavalama eilimine devam etmitir. Bu grupta fiyatlar yln ilk dokuz aynda yzde 3,81 orannda artarken, yllk enflasyon da 2008 sonuna kyasla 5,21 puan gerileyerek yzde 5,26 olmutur. Yln son eyreinde, hizmet sektrnn kademeli olarak toparlanma eilimine girecei, ancak fiyatlarn art hznn lml seyrini koruyaca tahmin edilmektedir.
Grafik 3.1.10. Hizmet Sektr Ciro Endeksi*
(Nominal ve Reel Yllk Yzde Deiim)
20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20
0606 0906 1206 0307 0607 0907 1207 0308 0608 0908 1208 0309 0609
2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6
Grafik 3.1.11. Hizmet Fiyatlar (Mevsimsellikten Arndrlm, 2 Aylk Ortalamalar)
Reel Nominal
0,4 0,2 0,0 0905 0106 0506
Hizmet Kira 0906 0107 0507 0907 0108 0508 0908 0109 0509 0909
* TK Ksa Dnemli statistikleri Ticaret-Hizmet Gstergeleri. Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
Mevsimsel etkilerden arndrlm veriler hizmet grubunda enflasyonun ana eiliminin tarihsel olarak dk dzeylerde olduuna iaret etmektedir (Grafik 3.1.11). Grup enflasyonundaki yavalama eiliminin temel alt gruplarn tmnde hakim olduu ve yln ilk dokuz ay itibaryla fiyat art oranlarnn nceki yllara kyasla daha dk gerekletii grlmektedir (Grafik 3.1.12, Grafik 3.1.13). zellikle, kirann mevsimsel etkilerden arndrlm aylk art hzndaki yavalama kesintisiz olarak srm ve bu alt grupta yllk enflasyon yzde 6,48 seviyesine inmitir. Benzer yavalama eilimi lokanta-oteller ile ulatrma hizmetleri fiyatlarnda da grlm, nc eyrek sonu itibaryla bu iki grupta yllk enflasyon oranlar endeks tarihindeki en dk dzeylere gerilemitir.
38
Grafik 3.1.12. Hizmet Grubu Fiyatlar

(Yllk Yzde Deiim)
21 18 15 12 9 6 3 0 0907 1107 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709 0909 Dier Hizmetler Kira Ulatrm a Hizmetleri Lokanta ve Oteller 16 14 12 10 8 6 4 2 0
Grafik 3.1.13. Hizmet Grubu Fiyatlar

(lk Dokuz Aylk Yzde Deiim)
2006-2007 Ortalamas 2008 2009
Hizmet
Dier Hizmetler
Ulatrma Hizmetleri
Kira
Lokanta ve Oteller
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
nc eyrekte enerji, ilenmemi gda, alkoll iecekler ve ttn ile altn dlayan temel fiyat gstergesinin (H endeksi) yllk enflasyonu yzde 2,44e, bu endeksten ilenmi gda karlarak hesaplanan endeksin (I endeksi) yllk enflasyonu ise yzde 3,37ye ykselmitir (Grafik 3.1.14). Giyim grubunda mevsimsel azallarn bir nceki yla kyasla snrl kalmas ve dayankl mallarda vergi indirimlerinin ksmen geri alnmas bu gelimede belirleyici olmutur. Ancak, vergiden ve mevsimsel etkilerden arndrlm veriler, enflasyonun ana eiliminin bu dnemde de dk dzeydeki seyrini koruduuna iaret etmektedir (Grafik 3.1.15). nmzdeki dnemde, geici vergi indirimlerinin yrrlkten kalkmas sonucunda gstergelerin snrl da olsa ykselecei not edilmelidir.
Grafik 3.1.14. Temel Enflasyon Gstergeleri I ve I*
(Yllk Yzde Deiim)
8 7 6 5 4 3 2 1 0 0907 1107 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709 0909
Grafik 3.1.15. Temel Enflasyon Gstergeleri H ve I** (Mevsimsellikten Arndrlm 2 Aylk Ortalamalar)
1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 H I
KTG-I KTG-I*
0,4 0,2 0,0 0905 0106 0506 0906 0107 0507 0907 0108 0508 0908 0109 0509 0909
I*: Vergi oranlarndaki deiimin etkisinden arndrlm KTG-I gstergesi. Kaynak: TK, TCMB.
**Vergi oranlarndaki deiimin etkisinden arndrlm KTG-H ve KTG-I gstergeleri. Kaynak: TK, TCMB.
39
Grafik 3.1.16. malat Sanayi Fiyatlar

( Aylk Yzde Deiim)
8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 4 2006
Kaynak: TK, TCMB.
Petrol ve Ana Metal Sanay i Hari m alat Sanay i Ana Metal Sanay i (sa eksen) Petrol rnleri Sanay i (sa eksen)
60 40 20 0 -20
2 2009
-40
2007
2008
2009 ylnn nc eyreinde retici fiyatlar yzde 0,32 ile snrl bir art gstermitir. Bu dnemde, ana metal imalat fiyatlar uluslararas metal fiyatlarndaki artlarn etkisiyle ykselirken, petrol rnleri imalat fiyatlar bir nceki eyree kyasla belirgin bir deiim gstermemitir. Petrol ve ana metal sanayi hari imalat sanayi fiyatlar ise gda imalat fiyatlarndaki artn etkisiyle ykselmitir (Grafik 3.1.16). Sz konusu gelimede, d talep ve arz gelimeleri sonucunda artan et fiyatlar ile uluslararas piyasada da ykselen eker fiyatlar belirleyici olmutur.
Grafik 3.1.17. thalat Birim Deer Endeksi
280 260 240 220 200 180 160 1,6 140 120 100 1,5 1,4 25 15 1,9 1,8 1,7 55 45 35
TL Bazl ABD Dolar Bazl
Grafik 3.1.18. Ortalama Birim Maliyet* ve Dviz Kuru Sepeti

Kur Sepeti (0,5 ABD dolar + 0,5 euro) Ortalama Birim Maliyet Eilimi (son 3 ay, sa eksen)
2,0 65
0805
1105
0206
0506 0806
1106
0207
0507
0807
1107
0208
0508
0808
1108
0209
0509
0809
1007
1207
0208
0408
0608
0808
1008
1208
0209
0409
0609
Kaynak: TK.
* TCMB ktisadi Ynelim Anketinden alnmtr. Kaynak: TCMB.
thalat fiyatlar bu eyrekte ABD dolar baznda snrl bir art gsterirken, Trk liras baznda grece yatay bir seyir izlemitir. Bylelikle, bu dnemde ithalat fiyatlarndan kaynaklanan belirgin bir maliyet basks gzlenmemitir (Grafik 3.1.17). Bu dorultuda, anlan dnemde ortalama birim maliyet eilimi dk dzeylerde kalmaya devam etmitir (Grafik
0809
3.1.18). zetle, nc eyrekte, petrol hari imalat sanayi fiyatlar ikinci eyree kyasla bir miktar ykselse de, retici fiyatlarndan kaynaklanan belirgin bir maliyet basks gzlenmemitir. 3.2. Beklentiler kinci eyrekte yatay seyreden orta vadeli enflasyon beklentileri, yln nc eyreinde tekrar gerileme eilimi gstermitir. Bu dnemde, enflasyon beklentileri her vadede aa ynl bir hareket sergilerken, vade uzadka dn nispeten daha snrl olduu ve beklenti erisinin giderek yataylat grlmektedir (Grafik 3.2.1 ve Grafik 3.2.2).
Grafik 3.2.1. 12 ve 24 Ay Sonrasndaki TFE Beklentileri*
(Yllk Yzde Deiim)
10 9 8 7 6,29 6 5 4 6,19 12 Ay 24 Ay
8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5
Grafik 3.2.2. Enflasyon Beklentileri Erisi*

(Yllk Yzde Deiim)
Ekim Temmuz Enflasyon Hedefi

1009 0110 0410 0710 1010 0111 0411 0711 1011 0112
0706
1006
0107
0407
0707
1007
0108
0408
0708
1008
0109
0409
0709
1009
3,0
* TCMB Beklenti Anketi ikinci anket dnemi beklentileridir. Kaynak: TCMB.
* TCMB Beklenti Anketinde eitli vadelerde oluan enflasyon beklentileri kullanlarak lineer interpolasyon yntemiyle oluturulmutur. TCMB Beklenti Anketi ikinci anket dnemi beklentileridir. Kaynak: TCMB.
Mevcut durumda 2009 yl sonu iin beklentiler yzde 5,40 ile hedefin belirgin olarak altndadr. Orta vadeli hedeflerle uyumlu enflasyon patikas ile beklenti erisi kyaslandnda, 2010 yl sonu iin ima edilen ortalama enflasyon beklentisinin hedefin altnda olduu, 2011 ylnn geneli iin oluan beklentilerin ise yzde 5,5 ile uyumlu patikann zerinde seyrettii grlmektedir (Grafik 3.2.2). Katlmclarn beklentileri arasndaki uyumda ise son ay iinde belirgin bir deiim grlmemektedir (Grafik 3.2.3).
41
Grafik 3.2.3. Gelecek 12 Aylk Enflasyon Beklentilerinin Dalm*

0,72 0,63 0,54 0,45 0,36 0,27 0,18 Ekim 2009 Temmuz 2009
Grafik 3.2.4. Sektrel Bazda 12 Ay Sonras in Enflasyon Beklentileri*

10 9 8 7 6 5
Reel Sektr Finansal Sektr
0,09
0906
1206
0307
0607
0907
1207
0308
0608
0908
1208
0309
0609
10
12
14
*Yatay eksen enflasyon deerlerini, dikey eksen Kernel tahminini ifade etmektedir. Kaynak: TCMB.
* TCMB Beklenti Anketi ikinci anket dnemi beklentileridir. Kaynak: TCMB.
Son olarak, finansal ve reel sektr ayrmnda bakldnda, yln nc eyreinde her iki sektrn beklentilerinin paralel bir seyir izledii ve bir yl sonras iin oluan beklentilerdeki aa ynl hareketin devam ettii grlmektedir (Grafik 3.2.4).
42
0909
0,00
Kutu 3.1
DAYANIKLI TKETM MALI FYATLARI 2009 YILI SEYR: VERG DZENLEMELERNN ETKS
Dayankl
tketim mallar fiyatlarnn 2009 ylndaki seyrinde geici vergi etkisi nemli bir rol oynamtr. Bu kutuda, ilgili vergi
dzenlemelerinin
dzenlemelerine ve bunlarn dayankl tketim mal fiyatlar ile temel enflasyon gstergeleri zerinde yol at dalgalanmalara deinilmektedir.
2008
ylnn son eyreinde kresel ekonomik krizin yurt ii iktisadi faaliyet
zerindeki etkilerinin belirginlemesiyle, dayankl tketim mal reten sektrler keskin bir daralma eilimine girmitir. Bu dnemde, TL olduka yksek bir oranda deer kaybetmi, ancak, gerek ithalat fiyatlarnda gerekse toplam talepteki keskin gerilemenin sonucunda dviz kurundan fiyatlara olan geikenlik etkisi gemi dnemlere kyasla daha dk dzeylerde kalmtr. Sonu olarak, dayankl tketim mallar (altn hari) yllk enflasyonu 2008 yl son eyreinde bir miktar ykseli kaydetmitir (Grafik 1).
2009 yl Mart aynda, daralan i talebi yeniden canlandrmak amacyla maliye

politikas devreye sokulmutur. Bu erevede 16 Mart 2009 tarihinde yaplan ilk dzenleme, baz dayankl mallarda zel Tketim Vergisi oranlarnn 3 ay sre ile geici olarak indirilmesini kapsamtr. gruplarda Katma Deer
1
Bunu 30 Mart 2009 tarihinde belirli alt oranlarnn indirilmesi izlemitir.
Vergisi
16 Haziran 2009 tarihinde ise, baz rnlerde vergi oranlarnn eski seviyesine ekilmesi, bazlarnda ise indirimlerin 30 Eyll 2009 tarihine kadar ksmen devam ettirilmesi kararlatrlmtr. Sz konusu vergi deiimlerinden yola klarak, Grafik 1de dayankl tketim mallar zerindeki arlkl ortalama vergi oran tretilmitir.
2
Sz konusu dzenlemelerin fiyatlara birebir yansd varsaym altnda, vergi oran

deiimleri dayankl tketim mallar fiyatlarn Mart ve Nisan aylarnda azaltc, Haziran, Temmuz ve Ekim aylarnda ise artrc ynde etkilemektedir.
1 2
lgili vergi dzenlemelerine ilikin daha kapsaml bilgi iin bkz. Enflasyon Raporu 2009 - III, Kutu 3.1. Hesaplamalar tketici fiyat endeksindeki tm dayankl tketim mallarn kapsamamakta, geici vergi deiimi olan mobilya, beyaz eya ve ev aletleri, grsel-iitsel ekipmanlar, otomobil ve bilgisayar-biliim aralar gruplarn iermektedir. Bununla birlikte, sz konusu gruplar dayankl tketim mallarnn olduka byk bir blmn oluturmaktadr. Hesaplamalarda, vergi dzenlemelerinin mevcut haliyle sregeldii ve fiyatlara birebir yansd varsaym yaplmtr. Gereklemeler yanstlma oranna gre farkllk gsterecektir.
43
Grafik 1. Dayankl Tketim Mallar zerindeki Arlkl Ortalama Vergi Oran ve Enflasyon Gelimeleri (Yzde)
Dayankl Tketim Mallar Yllk Enflasyonu Arlkl Ortalama Vergi Oran (sa eksen)
Vergi Deiimlerinin Fiyatlara Birebir Yansyaca Varsaym Altnda Fiyatlardaki Yaklak Ortalama Deiim
4 2 0 -2 -4 -6 -8 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709 0909 1109
43 41 39 37 35 33 31 29 27 25
8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8
Dayankl Tketim Mal Enflasyonu (aylk gerekleme)
0309
0409
0509
0609
0709
0809
0909
Kaynak: TCMB.
Grafik 1de vergi oranlarndaki deiimlerin fiyatlarn yakn dnem seyrinde etkili
olduu ve deiimlerin dayankl mal grubu fiyatlarna byk oranda yansd grlmektedir. Vergi indirimlerinin 1 Ekim 2009 tarihinde yrrlkten tamamen kalkmas ile birlikte dayankl mal grubunda yllk enflasyon son eyrekte ykseli kaydedebilecektir. Ykseliin miktar dayankl tketim mal talebinin seyrine de bal olacaktr.
Dayankl
tketim mallarnn temel (ekirdek) fiyat endeksi I iindeki arlnn
yzde 19 olduu gz nne alndnda, Ekim aynda temel enflasyon gstergesinde vergi ayarlamasndan kaynaklanan bir art grlebilecektir. TCMB bnyesinde yaplan tahminler, Ekim aynda dayankl tketim mallarndaki fiyat artlarnn yzde 3,5 civarnda olacana iaret ederken, tek bana bu etkinin I temel fiyat gstergesi ile llen aylk enflasyon zerindeki yansmasnn yaklak 0,7 puan olaca tahmin edilmektedir. Sonu olarak, enflasyonun ana eiliminin takip edilmesi asndan Ekim ay verilerine vergi etkisinden arndrlarak baklmas nem tamaktadr.
44
1009
4. Arz ve Talep Gelimeleri

Yln ikinci eyreine ilikin milli gelir verileri, Temmuz ay Enflasyon Raporunda ortaya koyulan grnmle uyumlu seyretmitir. Anlan dnemde byk lde mali tedbirlerin etkisiyle yurt ii talepte toparlanma gzlenirken d talep zayf seyrini srdrmtr. Bu erevede, GSYH dnemlik bazda hzl bir art sergilemi ve iktisadi faaliyette 2008 yl ikinci eyreinden itibaren sregelen daralma eilimi sona ermitir. Harcama kompozisyonu, vergi indirimleri kapsam dnda kalan mal gruplarna ynelik talepte ciddi bir iyileme olmadna iaret etmi, dolaysyla i talepteki toparlanmann belirli mal gruplar ile snrl kalaca ynndeki gemi ngrlerimizi teyid etmitir. Stok eritme srecinin devam retim faaliyetlerini ve kaynak kullanmn, dolaysyla da dnemlik bazda gzlenen hzl bymenin enflasyon zerindeki etkisini snrlamtr. Buna ek olarak, i gc piyasasnda belirgin bir iyileme grlmemesi ekonomideki talep yetersizliini besleyen bir unsur olmutur. Bu erevede, toplam talep koullar enflasyona d ynl katksn srdrmtr. Yln nc eyreine ilikin aklanan veriler, mali tedbirlerin yurt ii talep zerindeki olumlu etkisinin azalmakta olduuna ve tketim talebinin ikinci eyrekte sergiledii kayda deer ykseliten sonra daha zayf bir seyir izlediine iaret etmektedir. Buna karlk, Temmuz Enflasyon Raporunun yaymland gnden bu yana d talep grnmnde ksmi bir iyileme gzlenmektedir. Ayrca, gerek politika faizlerindeki indirimlerin gecikmeli etkileri gerekse kresel risk alglamalarndaki greli dzelmeyle birlikte kredi talebini zendirici koullar olumaya balamaktadr. Ancak, kresel toparlanma hznda hlen lml bir dzeye iaret eden orta vade grnm iktisadi faaliyette yava ve kademeli toparlanma ngrsn desteklemektedir (Kutu 4.1). Bu grnmn isizlik oranlarndaki d geciktirecei ve kredi talebini snrlayaca tahmin edilmektedir. Kaynak kullanmndaki zayf seyrin yatrm ve istihdam imknlarn snrlayaca ve toplam talep koullarnn enflasyona d ynndeki desteini orta vadede srdrecei ngrlmektedir.
45
4.1. Gayri Safi Yurt i Hasla Gelimeleri ve Talep

TK tarafndan aklanan milli gelir verilerine gre, GSYH 2009 yl ikinci eyreinde geen yln ayn dnemine gre yzde 7 orannda gerilemitir (Grafik 4.1.1). 2009 yl ikinci eyreine ilikin aklanan veriler ile birlikte 2008 yl bymesi bir nceki bltende aklanan yzde 1,1den yzde 0,9a, 2009 yl ilk eyrek daralmas ise yzde 13,8den yzde 14,3e gncellenmitir. Mevsimsellikten arndrlm verilerle GSYH ilk eyree kyasla belirgin bir art gstermi, bylelikle iktisadi faaliyette 2008 yl ikinci eyreinden itibaren gzlenen daralma eilimi sona ermitir (Grafik 4.1.2).
Grafik 4.1.1. Dnemler tibaryla GSYH Yllk Byme Oran
(Yzde)
Grafik 4.1.2. GSYH

(Mevsimsellikten Arndrlm, 1998 Sabit Fiyatlaryla Milyar TL)
15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -5,7 6,2 5,3
9,4 8,4
27
6,9
4,7 0,9
7,2 2,8 1,0

24
-6,5
-7,0
21
-14,3 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
18 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Kaynak: TK.
Kaynak: TK, TCMB.
2009 yl ikinci aylk dneminde milli gelir gelimeleri retim ynnden incelendiinde, tarm-d sektrlerde katma deerlerin yllk bazda geriledii gzlenmitir. kinci eyrekte sanayi retiminin yzde 15,3 orannda daralmasna karn, sanayi sektr katma deerindeki d yzde 8,7 olmak zere daha snrl kalmtr. Sanayi sektr ile yakndan ilikili olan, toptanperakende ticaret ile ulatrma-haberleme sektrlerinde grlen hzl daralmayla birlikte hizmetler sektr katma deeri yzde 6,3 orannda gerilemitir. Bymeye 3,1 puanlk olumsuz katk yapan hizmet sektr alt kalemleri incelendiinde, toptan-perakende ticaret ile ulatrma-haberleme hizmetlerinin toplam 3,8 puan olumsuz katk yapt grlmektedir. Buna karlk, mali kurulular katma deeri 0,7 puan ile bymeye en yksek katk yapan hizmet sektr bileeni olma zelliini srdrmtr (Grafik 4.1.3).
46
Grafik 4.1.3. retim Ynnden Yllk Bymeye Katk

(Yzde Puan)
Grafik 4.1.4. Harcama Ynnden Yllk Bymeye Katk

(Yzde Puan)
1 0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8
0,5
6 4 -0,5 -1,3 -2,5 -3,1 -2 -4 -6 -7,0 -8 -6,4 zel zel Kamu Kamu Stok Tketim Yatrm Tketim Yatrm
Kaynak: TK.
3,6
2 0 -0,8
0,1
0,2
-3,6
Tarm
Sanayi
naat
Hizmetler Net Vergi GSYH
-7,0 Net GSYH hracat
Kaynak: TK.
GSYH gelimeleri harcamalar ynyle incelendiinde, zel tketim talebinin yllk bymeye yapt olumsuz katknn nceki iki eyree kyasla belirgin ekilde snrland grlmektedir. zel kesim yatrm harcamalar olumsuz seyrini yln ikinci eyreinde devam ettirmi ve bymeye en olumsuz katk yapan talep bileeni olmutur. Kamu harcamalarnn katks nceki iki eyree kyasla azalrken, net d talep bymeye olumlu katksn azalarak da olsa srdrmtr (Grafik 4.1.4). Yerleik ve yerleik olmayan hanehalk tketim talebi alt kalemleri incelendiinde, vergi indirimlerine konu olan mal gruplarnn yllk deiimindeki iyileme dikkat ekmektedir. Uzun bir sredir yllk bazda gerileyen mobilya, ev aletleri ve ev bakm hizmetleri yln ikinci eyreinde yllk yzde 2,7 orannda artmtr. nceki iki eyrekte mobilya, ev aletleri ve ev bakm hizmetleri ile birlikte tketimdeki daralmann temel belirleyicisi olan ulatrma-haberleme harcamalarndaki yllk d oran yln ikinci eyreinde yzde 3 ile snrl kalmtr (Tablo 4.1.1).
Tablo 4.1.1. Yerleik ve Yerleik Olmayan Hanehalk Tketimi
(Yllk Yzde Deiim)
2007 Yllk Yerleik ve Yerleik Olm. Hanehalk Tketimi Gda, ki ve Ttn Giyim ve Ayakkab Mobilya, Ev Aletleri ve Ev Bakm Hizmetleri Ulatrma-Haberleme Lokanta ve Oteller
Kaynak: TK, TCMB.
2008 I 6,5 5,6 -0,3 0,4 22,3 2,2 II 1,4 2,1 -10,0 -4,4 10,0 1,5 III -1,0 1,4 -7,3 -9,5 3,5 -7,7 IV -3,8 0,9 -15,0 -16,5 -14,7 2,0 Yllk 0,6 2,4 -7,6 -7,5 4,3 -2,3 I -10,2 -3,6 -17,0 -23,4 -21,0 3,0
2009 II -0,6 2,9 -7,1 2,7 -3,0 1,9 Alt Ay -5,4 -0,2 -12,7 -9,9 -11,9 2,5
3,9 2,0 -2,2 2,5 2,8 2,1
47
Harcama ynnden mevsimsellikten arndrlm veriler incelendiinde, ikinci eyrekte bir nceki eyree kyasla bymenin temel belirleyicisinin mali tedbirlerin etkisiyle keskin bir art sergileyen zel tketim talebi olduu grlmektedir. zel kesim yatrmlarndaki olumsuz seyir devam ederken, stok eritme davrannn bir nceki eyree kyasla zayflamas paralelinde stok deiimi kalemi dnemlik bymeye dikkate deer bir katk yapmtr (Grafik 4.1.5).
Grafik 4.1.5. Harcama Ynnden Dnemlik Bymeye Katk
(Yzde Puan)
Grafik 4.1.6. Yerleik ve Yerleik Olmayan Hanehalk Tketimi

8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2
7,1 5,9
19 18
3,8
14 13,5 13 12,5 12
17 16 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2
-0,1
11,5
2005
-0,4 -1,0 -1,1 thalat
2006
2007
2008 2009
Tketim Harcamalar Mobilya, Ev Aletleri, Ev Bakm Hizmetleri ile UlatrmaHaberleme Hari Tketim Harcamalar
GSYH
zel Stok hracat Kamu zel Tketim Deiimi Harcama Yatrm
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
kinci eyrekte zel tketim talebinde gzlenen toparlanmann kalc bir eilime iaret edip etmedii deerlendirmesi yaplrken, alt bileenler zelinde farkllaan eilimlerin tespit edilmesi ve yln nc eyreine ilikin gstergelerin bu erevede ele alnmas faydal olacaktr. kinci eyrek milli gelir verileri gstermektedir ki, zel tketim harcamalarndaki toparlanma byk lde mali tedbirler dorultusunda belirli mal gruplarna ynelik talebin ne ekilmesinden kaynaklanmtr. Buna karlk, vergi indirimlerine konu olmayan mal gruplarnda yataya yakn bir seyir gzlenmitir (Grafik 4.1.6). Son dnemde aklanan veriler bu eilimin yln nc eyreinde de korunduuna iaret etmektedir. Nitekim, mali tedbirlerin ilgili mal gruplar zerindeki etkisi azalrken, yar-dayankl ve dayanksz mal talebine ilikin gstergelerdeki olumsuz seyir srmektedir. Bu erevede, mevsimsellikten arndrlm tketim mallar retim ve ithalat Temmuz-Austos dneminde ikinci eyrek dzeylerinin altnda seyretmitir (Grafik 4.1.7). Tketim mallar retim verileri dayankl ve dayanksz mal gruplar ayrmnda incelendiinde, mali tedbirlerin dorudan etkiledii dayankl tketim mallarnda kayda deer artlar gzlenirken,
48
istihdam ve harcanabilir gelirdeki daralmaya duyarl dayanksz mal gruplarna ynelik talebin ise son bir yldr kesintisiz olarak geriledii dikkat ekmektedir. Dier bir ifadeyle, Temmuz-Austos dneminde ikinci eyrek ortalamasnn altnda gerekleen tketim mallar retimindeki bu dn temel belirleyicisinin dayanksz mal grubu olduu grlmektedir (Grafik 4.1.8). Teviklerin etkisiyle ikinci eyrekte hzla ykselen ve zel tketimde gzlenen sramann temel belirleyicisi olan mallardan otomobil ve beyaz eya satlar, vergi indirimlerinin aamal olarak geri alnmasyla birlikte nc eyrekte dnemlik bazda gerilemitir (Grafik 4.1.9). zetle, 2009 yl nc eyreine ilikin gstergeler, tketim talebinin ikinci eyrekte sergiledii kayda deer ykseliten sonra daha zayf bir seyir izlediine iaret etmektedir.
Grafik 4.1.7. Tketim Mallar retimi* ve thalat Miktar
Grafik 4.1.8. Dayankl ve Dayanksz Mallar retimi

114 112 110 108 106 104 102 100 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3** 2006 2007 2008 2009
retim thalat (sa eksen)
150 140 130 120 110 100 90 80
120 115 110 105
110 108 106 104
100 95 Dayankl 90 Dayanksz (sa eksen) 85 0408 0608 0808 1008 1208 0209 0409 0609 0809
0809 1009
102 100 98
* Dayankl ve dayanksz mallar retim endekslerinin sanayi retim endeksi iindeki arlklar dorultusunda toplulatrlarak oluturulmutur. ** Temmuz-Austos dnemine ait verileri kapsamaktadr.
Kaynak: TK, TCMB. Kaynak: TK, TCMB.
Grafik 4.1.9. Otomobil ve Beyaz Eya Piyasa Satlar

(Mevsimsellikten Arndrlm, Bin Adet)
40 35 30 25 20 15 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2009 3* Otomobil Beyaz Eya (sa eksen) 300 500 460 420
Grafik 4.1.10. Tketici Kredileri

(Mevduat Bankalar,Haftalk Yzde Deiim, 4 Haftalk Hareketli Ortalama)
1,0 0,8 0,6 0,4 Tketici Konut
380 340
0,2 0,0 -0,2 -0,4 0208 0408 0608 0808 1008 1208 0209 0409 0609
2007
2008
* Beyaz eya satlar Temmuz-Austos dnemine ait verileri kapsamaktadr.

Kaynak: OSD, BESD, TCMB. Kaynak: TCMB.
49
nmzdeki dnemde, farkl ynde almakla birlikte yurt ii talep gelimelerinde belirleyici olacak iki kanal bulunmaktadr. Bunlardan ilki, tarihsel olarak yksek dzeylerde seyreden isizlik oranlarnn toplam harcanabilir gelir ve tketim talebini snrlamasdr. kincisi ise para politikas faiz oranlarnda sregelen indirimlerin ekonomideki dier borlanma maliyetlerine yansmasyla birlikte kredi talebini destekleyecek koullarn olumasdr. 2008 yl Kasm ayndan bu yana srdrlen faiz indirimlerinin etkisi ve kresel risk alglamalarndaki iyilemenin destei ile kredi piyasasnda olumlu gelimeler gzlenmeye balamtr Nitekim, son dnemde bankaclk kesiminin kredi verme itahnda art gzlenirken, konut kredisi kullanmndaki istikrarl art eilimi dikkat ekmektedir (Grafik 4.1.10). Kresel risk alglamalarndaki greli dzelmeye paralel olarak yurt ii kredi koullarnda arz ynl bir iyileme beklense de, istihdam koullarnda henz belirgin bir toparlanma grlmemesi kredi talebini snrlayacak bir unsur olarak karmza kmaktadr. Bu erevede, kresel byme grnmne bal olarak iktisadi faaliyetteki toparlanmann i gc piyasasna yansma hz ve gc kredi talebi gelimelerinde de belirleyici rol oynayacaktr. Yatrm talebine ilikin gstergelerden sermaye mallar retiminde Temmuz-Austos dneminde ikinci eyree gre art grlrken, sermaye mallar ithalat ayn dnemde yatay seyretmitir (Grafik 4.1.11). Bu erevede, nc eyrekte zel makine-tehizat yatrmlarnn, yllk bazda nceki dnemlere gre daha dk oranl bir daralma gsterecei, dnemlik bazda ise be eyrek stste gerilemeden sonra art sergileyecei tahmin edilmektedir (Grafik 4.1.12).
Grafik 4.1.11. Sermaye Mallar retim Endeksi ve thalat Miktar Endeksi
(Mevsimsellikten Arndrlm)
145 135 125 115 105 95 85 75 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2009 3* 2006 2007 2008 retim thalat retim (tat hari)
-10 -20 Makine-Tehizat Yatrm -30 -40 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2009 3** Arlklandrlm Endeks 40 30 20 10 0
Grafik 4.1.12. Toplulatrlm Yatrm Endeksi* ve Makine-Tehizat Yatrmlar

(Yllk Yzde Deiim)
2006
2007
2008
* Temmuz-Austos dnemine ait verileri kapsamaktadr.

Kaynak: TK, TCMB.
* Yatrm mallar retimi, ihracat ve ithalat kullanlarak tarafmzca oluturulmutur. ** Temmuz-Austos dnemine ait verileri kapsamaktadr.
Kaynak: TK, TCMB.
50
nc eyrekte zel makine-tehizat yatrmlarnda beklenen dnemlik arta karn yatrm eiliminin halen yeterince g kazanmad dnlmektedir. Nitekim, mali tedbirlerin etkisinin grld tat aralar sektr hari tutulduunda sermaye mallar retimi nc eyrekte yatay bir seyir izlemitir. Kresel toparlanmaya ilikin henz gl bir sinyal alnmamas ve toplam talep belirsizliinin yksek dzeylerde seyretmesi firmalarn dk kapasite ile faaliyet gstermelerine neden olmaktadr (Grafik 4.1.13). Dk seyreden sermaye kullanmna ek olarak, emek kullanmna gsterge olabilecek kii ba allan saat kriz ncesi dneme gre dk seyretmektedir (Grafik 4.1.14). Kaynak kullanmndaki zayf seyir, talep artnn ilave yatrm yaplmakszn karlanmasn mmkn klmaktadr. Ekonomideki atl kapasite dzeyi, mevcut kresel byme grnmnn im ettii zayf talep koullar altnda, yatrmlarda hzl ve gl bir toparlanma grlme olasln dk tutmaktadr.
Grafik 4.1.13. Kapasite Kullanm Oran
85 83 81 79 77 75 73 71 69 67 65 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 2004
Kaynak: TK, TCMB.
Grafik 4.1.14. Sanayi Sektrnde Kii Ba allan Saat ve zel Makine Tehizat Yatrmlar
101,0 100,5 3,5 100,0 99,5 99,0 98,5 98,0 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2006
Kaynak: TK, TCMB.
Kii Ba allan Saat (yllk hareketli ortalama, 2006=100) zel Makine-Tehizat Yatrmlar (sa eksen, mev. ard.)
4,0
3,0
2,5
2,0
2005
2006
2007
2008
2009
2007
2008
2009
zetle son dnemde aklanan veriler, mali tedbirlerin etkisinin belirli mal gruplar ile snrl kaldna ve zel tketimde genele yaylan bir toparlanma olmadna iaret etmektedir. zel sektr yatrmlarnda ikinci eyree kyasla toparlanma beklense de kaynak kullanmndaki dk seviye ve hlen yksek seyreden talep belirsizliinin yatrmlar snrlamaya devam etmesi beklenmektedir. Bu erevede, toplam nihai yurt ii talepte ikinci eyrekte gzlenen hzl artn nc eyrekte yerini yataya yakn bir seyre brakaca ngrlmektedir (Grafik 4.1.15).
51
Grafik 4.1.15. Toplam Nihai Yurt i Talep

28 26 24 22 20 18 16 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
* Tahmin. Kaynak: TK, TCMB.
4.2. D Talep
2009 yl ikinci eyreinde mal-hizmet ihracat ve ithalat geen yln ayn dnemine gre srasyla yzde 10,1 ve yzde 20,5 oranlarnda gerilemitir. Bylelikle net ihracatn yllk bymeye katks 3,6 puan olarak gerekleirken, ihracat ve ithalat zelinde katklar srasyla 2,5 puan ve 6,1 puan olmutur (Grafik 4.2.1). Mevsimsellikten arndrlm veriler Temmuz Enflasyon Raporunda sunulan ngrlerle uyumlu bir grnm izmitir. Bu erevede, yln ikinci eyreinde ihracat dnemlik bazda snrl bir oranda gerileyerek dk dzeylerini korurken, byk lde mali tedbirlerin etkisiyle toparlanan yurt ii talebe paralel olarak ithalat art gstermitir (Grafik 4.2.2). Bylelikle net ihracatn dnemlik bymeye katks negatif olmutur (Grafik 4.1.5).
Grafik 4.2.1. hracat, thalat ve Net hracatn Yllk Bymeye Katks
(Yzde Puan)
Grafik 4.2.2. Mal ve Hizmet hracat ve thalat

12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 08-1
Kaynak: TK.
hracat thalat Net hracat

8 7 6 5 4 3
hracat thalat
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2
08-2
08-3
08-4
2008
09-1
09-2
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Kaynak: TK, TCMB.
52
Son dneme ilikin gstergeler yln nc eyreinde ihracat imknlarnda iyileme sinyali vermektedir. Nitekim, Eyll ay itibaryla gelimi ekonomilere ilikin byme tahminlerinde Temmuz Enflasyon Raporuna kyasla belirgin bir iyileme grlmektedir. En byk ihracat pazarmz Euro blgesine ilikin byme tahminlerindeki aa ynl gncelleme eilimi son aylarda tersine dnm ve Consensus Forecasts Eyll ay bltenine gre 2009 yl daralma beklentisi Temmuz ayndaki yzde 4,4ten yzde 3,9a gerilerken, bu tahmin Ekim aynda korunmutur. Euro blgesine ilikin gncel tahminlerin ksa vadede daha olumlu bir d talep grnmne iaret etmesinin yannda, orta vadeli toparlanma hzna ilikin beklentilerin de iyilemesi dikkat ekmektedir (Grafik 4.2.3).
Grafik 4.2.3. Gelimi lkelerde GSYH Gerekleme ve Tahminleri
104 102 100 98 96 94

ABD (Eyll09) ABD (Haziran09) Euro Blgesi (Eyll09)
92
Euro Blgesi (Haziran09)
90 2 3 2008 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2
2009
2010
2011
Kaynak: Consensus Forecasts, Haziran ve Eyll.
hracata ilikin son dnem gelimeleri yukarda zetlenen grnm ile uyum arz etmektedir. hracat miktar endeksi Temmuz-Austos dneminde geen yln ayn dnemine gre yzde 7,6 orannda gerilerken, mevsimsellikten arndrlm verilerle bir nceki eyrek ortalamasna kyasla hzl bir art sergilemitir (Grafik 4.2.4). Mal ihracatndaki bu gelimelere ek olarak turizm gelirlerine ilikin olumlu seyir de dikkate alndnda mal ve hizmet ihracatnn nc eyrekte dnemlik bazda artmas beklenmektedir (Grafik 4.2.5).
53
Grafik 4.2.4. hracat Miktar Endeksi

180 170 160 150 140 130 120 110 100 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2005 2006 2007 2008 2009 hracat hracat (Altn Hari)
Grafik 4.2.5. Mal ve Hizmet hracat

8 7 6 5 4 3 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
* Temmuz-Austos dnemine ait verileri kapsamaktadr. Kaynak: TK, TCMB.
Yakn dnemde aklanan veriler ihracatn ana eiliminde de yln nc eyreinde toparlanmaya iaret etmektedir. Ancak, kresel lekte gl byme dnemlerini temsil eden gemi eilimler ile kyaslandnda, ihracattaki ana eilimin hl zayf seyrettii grlmektedir (Grafik 4.2.4). Bu noktada nc eyrek eiliminin nmzdeki dnemde korunup korunmayaca, dolaysyla d talep ann ne kadar srede kapanaca nemli bir soru olarak karmza karken, TCMB ktisadi Ynelim Anketi (YA) sipari gstergelerinin ve PMI yeni ihracat sipari endeksinin yatay seyri son eyrek ihracatnda ek bir ivmelenme sinyali vermemektedir (Grafik 4.2.6 ve 4.2.7).
Grafik 4.2.6. YA hracat Siparileri ve Gelecek Ay Beklentisi
(YukarAa, Yzde)
60 40 20 0
Grafik 4.2.7. PMI hracat Siparileri Endeksi

60 55 50 45 40
-20 -40 -60 -80
35
Gelecek Ay Son Ay
30 25 20 0107 0407 0707 1007 0108 0408 0708 1008 0109 0409
0108
0308
0508
0708
0908
1108
0109
0309
0509
0709
Kaynak: TK, TCMB.
0909
Kaynak: TCMB.
nmzdeki dnemde d talebin seyri zerinde kresel toparlanmann hz ve zamanlamasna ilikin grnm belirleyici olacaktr. Gelimi lke ekonomilerine ilikin tahminler yln nc eyreinden itibaren yava ve
54
0709
kademeli bir toparlanma eilimi ima ederken, 2009 yl ikinci yarsna ilikin byme eiliminin 2010 yl bandan itibaren yavalad, 2011 ylnda ise yeniden hzland bir ereve esas alnmaktadr. Bu durum sz konusu lkelerde bymeyi destekleyici politika tedbirlerinin 2009 yl sonuna kadar yrrlkte kalacak olmasnn ksa vade grnmne olumlu etkisini yanstmaktadr. Dolaysyla yurt dnda alnan ekonomik tedbirler dahilinde ihracatta yln son eyreinde de olumlu bir seyir beklenmektedir. Ancak, kresel bymeye ilikin orta vadeli grnm, gelimi lkelerde GSYHnin uzun bir zaman sresince kriz ncesi dzeyine ulaamayaca ynndedir. Bu grnm, gelimi lkelerde kt ann kapanma hznn yava olacana iaret etmekte, dolaysyla ihracatn eski dzeylerine dnmesinin zaman alaca ngrsn desteklemektedir. Bu erevede, d talebin toplam talebi uzunca bir sre snrlamaya devam edecei tahmin edilmektedir (Grafik 4.2.8).
Grafik 4.2.8. Gelimi lke GSYH Tahminlerinde Gncelleme
104 102 100 98 96 94 92 90 88 86 2 3 2008

Kaynak: Consensus Forecasts, Eyll.
ABD Japonya
Euro Blgesi ngiltere
2009
2010
2011
Yln ikinci eyreinde yurt ii talepte gzlenen toparlanmaya paralel olarak ithalattaki d eilimi sona ermitir. thalat miktar endeksi TemmuzAustos dneminde yllk yzde 12,9 orannda gerilerken mevsimsellikten arndrlm verilerle bir nceki eyrek ortalamasnn zerinde gereklemitir. Mali tedbirlerin etkisiyle ikinci eyrekte ithalatn tm alt kalemlerinde gzlenen toparlanmann, nc eyrekte tketim ve yatrm mallar zelinde kesintiye urad grlmektedir. Anlan dnemde toplam ithalat miktarnda ikinci eyrek ortalamasna kyasla gzlenen art ara mallarndan kaynaklanmtr (Grafik 4.2.9 ve 4.2.12).
55
Grafik 4.2.9. thalat Miktar Endeksi

Grafik 4.2.10. Tketim Mallar thalat Miktar Endeksi

180 170 160 150 140 130 120 110 100 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2005 2006 2007 2008 2009
240 220 200 180 160 140 120 100 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2005 2006 2007 2008 2009
Grafik 4.2.11. Yatrm Mallar thalat Miktar Endeksi

Grafik 4.2.12. Ara Mallar thalat Miktar Endeksi

250 230 210 190 170 150 130 110 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2005 2006 2007 2008 2009
165 155 145 135 125 115 105 95 85 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 23* 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
thal mallar talebinin nmzdeki dnemdeki seyri toplam talep koullarna bal olacaktr. nmzdeki dnemde mali tedbirlerin etkisinin azalaca ve vergi indirimine konu olan binek otomobil ve dayankl mal gruplarna ynelik ne ekilmi talebin toplam nihai yurt ii talebi snrlayaca tahmin edilmektedir. nc eyree ilikin d talep grnmndeki iyileme ve yukarda zetlenen gstergeler nda, mal ve hizmet ithalatnda 2009 yl nc eyreinde dnemlik bazda art beklense de ithalatn bir mddet daha kriz ncesi dneme kyasla dk seviyelerde kalaca tahmin edilmektedir (Grafik 4.2.13). Bununla birlikte, ihracat ve ithalata ilikin tahminler, 2009 yl nc eyreinde net d talebin yllk bymeye olumlu katksnn azalarak da olsa sreceine iaret etmektedir.
56
Grafik 4.2.13. Mal ve Hizmet thalat

9 8 7 6 5 4 3 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
4.3. kt A
2009 ylnn ikinci eyreine ilikin milli gelir verileri, Temmuz Enflasyon Raporunda ortaya koyulan grnmle uyumlu seyretmitir. Bu erevede GSYH yllk bazda gerilemeye devam ederken, mevsimsellikten arndrlm verilerle dnemlik bazda hzl bir art sergilemitir. Bylelikle iktisadi faaliyette 2008 yl ikinci eyreinden itibaren sregelen daralma eilimi sona ermitir. Mevsimsellikten arndrlm harcama bileenleri incelendiinde yurt ii talepte zel tketim kaynakl olmak zere toparlanma gzlenirken, d talep kresel ekonomideki sorunlarn devam etmesi sonucunda zayf seyrini srdrm ve ihracat yatay bir seyir izlemitir. Yurt ii talepte dnemlik bazda gzlenen gl artn harcama bileenlerine dalm, bu artn sreklilii konusunda soru iaretleri uyandrmaktadr. Alt bileenler itibaryla zel tketim talebi incelendiinde mali tedbirlerin etkili olduu mal gruplarnda hzl bir toparlanma gzlendii, buna karlk vergi indirimlerine konu olan mallar dndaki harcama gruplarna ynelik talebin yataya yakn bir seyir izledii grlmtr (Grafik 4.1.6). Buna ek olarak, toplam talep yetersizlii ve belirsizliinin yksek dzeylerde seyretmesi neticesinde zel yatrm talebi zayf seyrini srdrm ve dnemlik bazda gerilemeye devam etmitir. Bu gelimeler, yurt ii talepte gzlenen canlanmann belirli mal gruplar ile snrl kald, dolaysyla kalc bir eilimi yanstmaktan ziyade dnemsel nitelik tad eklindeki deerlendirmelerimizi dorulamtr.
57
Yln nc eyreine ilikin gstergeler de bu grnm ile uyumlu seyretmektedir. Nitekim bu dnemde tketim mallar retimi dayanksz mal grubu kaynakl olmak zere ikinci eyrek dzeyinin altnda gereklemitir. Dayankl ve dayanksz mal gruplarna ynelik talepte gzlenen zt ynl eilimler ikinci eyree benzer bir grnm arz etmektedir. Benzer bir ayrtrma sermaye mallar retimi iin yapldnda, tat aralar dnda kalan sektrlerdeki toparlanmann olduka snrl kald grlmektedir (Grafik 4.1.11). Bu erevede, sermaye mallar retiminde nc eyrekte gzlenen hzl ykseliin yatrm eiliminde gl bir iyilemeye iaret etmekten ziyade vergi indirimlerinin olumlu etkisini yanstt dnlmektedir. Mali tedbirler kapsam dnda kalan sektrlerdeki gelimeler toplam talepteki zayf seyri teyid ederken, ara mal retiminin hl yataya yakn bir seyir izlemesi sanayi retiminde son dnemde gzlenen iyilemenin sektrel bazda genele yaylmadna iaret etmekte ve iktisadi faaliyetteki toparlanmann yava gerekleecei ngrs ile uyum arz etmektedir. 2009 yl nc eyreine ilikin gstergeler iktisadi faaliyetteki lml toparlanma srecinin devam ettiine iaret etmektedir. Temmuz-Austos dneminde yllk yzde 7,7 orannda gerileyen sanayi retimi mevsimsellikten arndrlm verilerle ikinci eyrek ortalamasna gre yzde 1,3 orannda art gstermitir. Eyll ayna ilikin kapasite kullanm oran verileri retimdeki art eiliminin srdne iaret etmekle birlikte son dnem gelimeleri gl byme dnemlerine kyasla retimde hl zayf bir eilime iaret etmektedir. retim dzeyindeki ve toparlanma hzndaki mevcut seyir, ekonomideki kt ann kapanmasnn uzun bir sre alaca ngrsne temel oluturmaktadr (Grafik 4.3.1).
Grafik 4.3.1. Sanayi retim Endeksi (Mevsimsellikten Arndrlm, 2005=100)
125 120 115 110 105 100 95 90 85 80 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2009
Ortalama eyreklik byme: % 1,8
Ortalama eyreklik byme: % 1,2
2005
2006
2007
2008
* Temmuz-Austos ortalamas. Kaynak: TK, TCMB.
58
Stok hareketlerindeki son dnem eilimleri, talep belirsizliinin retim faaliyetlerini snrlayc etkisine iaret ederken, kt andaki toparlanmann olduka yava oluunu desteklemektedir. Yln nc eyreine ilikin retim ve talep gstergeleri stok eritme srecinin giderek yavalamakta olduu bir grnm sunmaktadr. Nitekim, TCMB YA mamul mal stok miktar yln nc eyreinde d eilimini srdrmtr. Bu erevede, stok deiimi kaleminin yllk bymeye olumsuz, dnemlik bymeye ise olumlu katksn nc eyrekte de srdrd tahmin edilmektedir (Grafik 4.3.2).
Grafik 4.3.2. YA Mamul Mal Stok Miktar (Normal st-Normal Alt, Yzde) ve Stok Dzeyi*
20 15 10 5 0 -5 -10 -15 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2009 3**

Mamul Mal Stok Miktar (sol eksen) Stok Dzeyi
0,5 0,0 -0,5 -1,0 -1,5 -2,0 -2,5 -3,0
2007
2008
* Harcama ynnnden milli gelir bileenlerinden stok deiimi kalemi mevsimsellikten arndrlm ve balang deeri sfr alnarak birikimli bir ekilde stok dzeyi hesaplanmtr. Bu nedenle, dzeyden ziyade eilime ilikin ierdii bilgi dikkate alnmaldr. ** Stok dzeyi iin tahmin. Kaynak: TK, TCMB.
zetle, son dnemde aklanan veriler 2009 yl nc eyreinde iktisadi faaliyetteki yava ve kademeli toparlanma eiliminin devam ettiini gstermektedir. Anlan dnemde mali tedbirlerin yurt ii talep zerindeki etkisi azalrken, d talep grnmnde greli bir iyileme gzlenmitir. Bu erevede, nc eyrekte GSYH dnemlik art orannn ikinci eyree kyasla olduka snrl olaca, buna karlk yllk bazdaki daralma eilimini srdrecei tahmin edilmektedir. Bu grnm dahilinde toplam talep koullarnn enflasyona d ynnde yapt katknn srecei tahmin edilmektedir (Grafik 4.3.3).1
2009 yl ve sonrasna dair kt a tahminleri Raporun son blmnde yer almaktadr.
59
Grafik 4.3.3. kt A
(Yzde)
8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 123 41 234 12 341 234 12 341 23 412 341 23 412 34 123 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Kaynak: TCMB.
4.4. Gc Piyasas
2008 yl ikinci eyreinden itibaren i gc piyasasnda sregelen olumsuz seyir 2009 yl ikinci eyreinde ktleerek devam etmi, mevsimsel etkilerden arndrlm isizlik oranlar art eilimini srdrmtr. Toplam isizlik oran ikinci eyrekte yllk bazda 4,5 puan ykselerek yzde 13,6 orannda gereklemitir. sizlik oranndaki yllk artn 3,1 puan istihdamdaki gerilemeden, 1,4 puan ise i gcne katlm oranndaki arttan kaynaklanmtr (Grafik 4.4.1).
Grafik 4.4.1. sizlik Oranndaki Deiimin Kompozisyonu
(Yllk Fark, Yzde Puan)
5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 -1,0 -2,0 -3,0 1 2
gcne Katlm Etkisi stihdam Etkisi sizlik Oran Yllk Fark
3 2007
2 2008
1 2009
Kaynak: TK, TCMB.
2009 yl ikinci eyreinde istihdamdaki aa ynl ana eilim devam etmitir. Anlan dnemde tarm d istihdam yllk yzde 2,8 orannda gerilerken, mevsimsellikten arndrlm verilerle d eilimi yavalayarak da
60
olsa srmtr (Grafik 4.4.2). stihdam kayplarnn yan sra i gcne katlm oranndaki hzl artn da etkisiyle tarm d isizlik oran bir nceki yln ayn dnemine gre 5,5 puan art kaydederek yzde 17ye ykselmitir. Mevsimsellikten arndrlm verilerle ikinci eyrekte dnemlik bazda 0,7 puan ykselen tarm d isizlik oran, kresel krizin i gc piyasasna olumsuz yansmalarnn belirginletii 2008 ylnn son eyreinden itibaren birikimli olarak 4,4 puan art gstermitir (Grafik 4.4.3).
Grafik 4.4.2. Tarm D stihdam
(Mevsimsellikten Arndrlm, Milyon Kii)
Grafik 4.4.3. Tarm D sizlik Oran

(Mevsimsellikten Arndrlm, Yzde)
19
16
18 17
15
16 15
14
14 13
13 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2004 2005 2006 2007 2008 2009
12 11 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
Haziran-Austos dnemine ilikin veriler nc eyrekte tarm d istihdamdaki daralma eiliminin sona erdii ynnde sinyal vermektedir. Sz konusu dnemde yllk yzde 1,9 orannda daralan tarm d istihdam, mevsimsellikten arndrlm verilerle 2008 yl ikinci eyreinden bu yana ilk defa art gstermitir (Grafik 4.4.4).
Grafik 4.4.4. Tarm D stihdam
16,3 16,2 16,1 16,0 15,9 15,8 15,7 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709
Kaynak: TK, TCMB.
61
Mays ayndan itibaren hizmetler ve inaat sektrleri istihdamndaki art dorultusunda tarm d istihdamdaki d eilimi son bulurken, yakn dnemde sanayi istihdamnda gzlenen ykseli tarm d istihdam artnda belirleyici olmutur. nc gstergeler bu eilimin yln son eyreinde de srdne iaret etmektedir (Grafik 4.4.5 - 4.4.6). Mevsimsellikten arndrlm verilerle inaat ve hizmetler sektr istihdam kriz ncesi seviyelerine ularken, d talepteki zayf seyre paralel olarak sanayi istihdamnn hl dk dzeyini koruduu grlmektedir (Grafik 4.4.7 - 4.4.8).
Grafik 4.4.5. Sanayi stihdam (Milyon Kii) ve retimi (2005=100)
Grafik 4.4.6. malat Sanayi stihdam Endeksi

(eyreklik Yzde Deiim) ve PMI stihdam Endeksi
4,6 4,5 4,4 4,3 4,2 4,1 4,0 0107 0407 0707 1007 0108 0408 0708 1008 0109 0409 0709 stihdam retim (sa eksen)
125 120 115 110 105 100 95
4 2 0 -2 -4 -6 -8 0505 1105 0506 1106 0507 1107 0508 1108 0509

0509 0709
malat Sanayi stihdam PMI (sa eksen)
60 55 50 45 40 35 30
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB, Markit.
Grafik 4.4.7. naat stihdam

Grafik 4.4.8. Hizmetler stihdam

1,30
10,7
10,6
1,25
10,5
1,20
10,4
1,15 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709
10,3 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
Son dnemde istihdam koullarnda gzlenen iyilemeye paralel olarak isizlik oranlarndaki art eilimi de tersine dnmtr. Haziran-Austos dneminde isizlik oranlar yllk bazda artarken, mevsimsellikten arndrlm verilerle ikinci eyree kyasla gerilemitir. Tarm d i gcne katlmdaki ykseliin durmas, tarm d istihdamdaki d eiliminin tersine dnmesi ve
62
tarm istihdamndaki art, i gc piyasasnda gzlenen iyilemenin temel gstergeleri olmutur (Grafik 4.4.9 - 4.4.10).
Grafik 4.4.9. sizlik Oranlar
(Mevsimsellikten Arndrlm, Yzde)
2,5
Tarm D sizlik Oran sizlik Oran
Gcne Katlm
Grafik 4.4.10. Net siz Saysndaki Deiim

(Yllk Fark, Milyon Kii)
19
2,0 1,5
17
Tarm D stihdam Kayb Tarm stihdam Kayb Net siz Deiim
15
1,0 0,5 0,0
13
11
-0,5 -1,0
9 0107 0407 0707 1007 0108 0408 0708 1008 0109 0409 0709
0801
0803
0805
0807
0809
0811
0901
0903
0905
Kaynak: TK, TCMB.
Kaynak: TK, TCMB.
Yln ikinci eyreinde, i gc piyasasndaki olumsuzluklar ekonomi genelinde toplam cret gelirleri zerinde aa ynl bask oluturmaya devam etmitir. Sz konusu dnemde istihdam kayplarnn azalmasyla birlikte toplam reel cret demelerinin dnemlik bazdaki d yavalamtr. Bu eilim imalat sanayi ve ticaret-hizmet sektrnde belirgin olarak gzlenirken, bina inaat sektrndeki reel cret gelirleri hzla gerilemeyi srdrmtr. Bina-d inaat sektrnde ise reel cret demeleri nispeten yatay bir seyir izlemeye devam etmitir (Grafik 4.4.11ve 4.4.14).
Grafik 4.4.11. malat Sanayi Sektrnde Reel cret demeleri
Grafik 4.4.12. Ticaret-Hizmet Sektrnde Reel cret demeleri

115
122 117
110 112 105 107 102 100 97 95 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2005

Kaynak: TK, TCMB.
92 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2005
Kaynak: TK, TCMB.
2006
2007
2008
2009
2006
2007
2008
2009
0907
63
Grafik 4.4.13. Bina naat Sektrnde Reel cret demeleri

Grafik 4.4.14. Bina-D naat Sektrnde Reel cret demeleri

130 125 120 115 110 105 100 95 90 85 80 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2005

Kaynak: TK, TCMB.
125 120 115 110 105 100 95 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2005

Kaynak: TK, TCMB.
2006
2007
2008
2009
2006
2007
2008
2009
stihdamn nmzdeki dnemde izleyecei seyir iktisadi faaliyetteki toparlanmann hz ve zamanlamasna bal olarak deiebilecektir. Yukarda zetlenen yakn dnem grnm dahilinde tarm d sektrde iktisadi faaliyet dzeyinin yln nc eyreinde artmaya devam edecei, tarm d istihdamn ise toparlanmaya balayaca tahmin edilmektedir (Grafik 4.4.15).
Grafik 4.4.15. Tarm D Sektrde Katma Deer ve stihdam (Mevsimsellikten Arndrlm)
1998 Fiyatlaryla Milyar TL Milyon Kii
22 21 20 19 18 17 16 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3* 2005
16,5 16,0 15,5 15,0 Tarm D Katma Deer (sol eksen) Tarm D stihdam 14,5 14,0
2006
2007
2008
2009
zetle, kresel byme eilimindeki zayf seyre paralel olarak iktisadi faaliyet yava ve kademeli bir toparlanma eilimi sergilerken, kapasite kullanm oranlar ve kii bana allan saat gstergeleri ekonomideki kaynak kullanmnn dk dzeylerde seyrettiine iaret etmektedir. Atl kapasitenin yatrm ve istihdam imknlarn snrlamaya devam edecei ngrs altnda yakn dnemde i gc piyasasnda gl bir iyileme beklenmemekte ve isizlik oranlarnn uzunca bir dnem yksek dzeylerini koruyaca tahmin
64
edilmektedir. Bu erevede birim i gc maliyeti ve yurt ii talebe ilikin grnmn enflasyona d ynnde verdii destei srdrmesi beklenmektedir.
65
Kutu 4.1
FNANSAL STRES VE KTSAD FAALYET
Yln
finansal veriler,
nc sisteme kresel
eyreinde, ve kresel
25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -25 -30 0107 0307 0507 0707
Grafik 1. Sanayi retim Endeksleri (Yllk Yzde Deiim)

25 20 15 10 5 0 -5 -10 Gelimi lkeler Gelimekte olan lkeler (GO) in, Hindistan hari GO Trkiye -15 -20 -25 -30 0907 1107 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709
iktisadi faaliyete dair aklanan ekonominin, kinci Dnya Savandan bu yana karlam olduu en sert durgunluktan kma eilimine girdiini gstermitir (Grafik 1). Ancak, yava ve gerek kademeli nc iyilemenin olmas, gstergelerdeki
Kaynak: Bloomberg.
gerekse istihdam koullarndaki ve kredi piyasalarndaki olumsuz seyrin devam, kresel iktisadi faaliyete dair aa ynl risklerin henz tam olarak ortadan kalkmadna iaret etmektedir.
Bu
dnemde, krizin youn dnemlerinin geride kalmasyla birlikte, kriz sonras iktisadi faaliyetteki toparlanmann nasl bir seyir izleyeceine
kresel
odaklanlmtr. Bu konuda eitli grler ortaya atlmakla birlikte, son dnemde yaymlanan aratrmalar, finansal piyasalardaki sorunlarla e zamanl olarak ortaya kan durgunluklarn daha derin ve uzun sreli olduunu gstermektedir.2 Bu almalara gre, finansal sistemin finansal araclk ilevini tam olarak yerine getirememesi, durgunluktan kn daha yava ve kademeli olmasna yol amaktadr. Aratrmalarn bulgularyla uyumlu olarak, kresel ekonominin kriz ncesi byme oranlarn yakalamasnn uzun sre alaca dnlmektedir.
Baknz, Cardarelli, Elekda ve Lall, 2009, Financial Stress, Downturns, and Recoveries, IMF Working Paper 09/100; Terrones, Scott ve Kannan, (2009), World Economic Outlook (Nisan); Balakrishnan, Koeva Brooks, Leigh, Tytell ve Abiad, (2009), World Economic Outlook (Ekim).
66
te
yandan, bu aratrmalarn ok byk bir blm gelimi ekonomilere ilikin konu edinen
olup, gelimekte olan ekonomilerin krizden k srelerini
aratrmalar daha kstl sayda ve kapsamdadrlar. Bu balamda, bu Kutuda Trkiye ve dier gelimekte olan ekonomilere odaklanlarak bu ekonomilerdeki finansal stres ve iktisadi faaliyet arasndaki ilikinin incelenmesi amalanmaktadr. Bu erevede, kutunun aknda ilk olarak finansal stres ve lm yntemlerine deinilecek, daha sonra ise TCMB bnyesinde oluturulan ekonometrik bir model araclyla finansal stres ve iktisadi faaliyet arasndaki tarihsel iliki incelenecektir.
Finansal Stres ve lm
Finansal
stres, en genel haliyle, finans piyasalarnn ve finansal araclk
faaliyetlerinin salkl biimde ilemesinin kesintiye uramas olarak tanmlanabilir. Tarihsel olarak finansal stres dnemleri farkl dinamiklere ve niteliklere sahip olsa da; risk ve belirsizlik alglamalarndaki art, varlk fiyatlarnda ani ve sert hareketler, kresel likiditede daralma ve bunlarla ilintili olarak finansal araclk faaliyetlerinin etkin biimde gerekletirilememesi gemi finansal stres dnemlerinin tmnde gzlenen ortak gelimeler olmutur.
Bir
lkenin
finansal
sisteminin
maruz
kald
basknn
birok alt bileeni
bulunmaktadr. Bu alt bileenler, finansal piyasalar zerinde farkl dnemlerde farkl seviyelerde strese neden olabilmekte ve bu seviye lkeden lkeye de deiebilmektedir. Bu kapsamda, finans piyasalarnn maruz kaldklar stresin alt bileenlerini tek bir deikende toplayarak dnemler ve lkeler aras karlatrma yaplabilmesine olanak veren birok bileik endeks oluturulmutur. Bu endekslerden en gnceli ise Cardarelli ve dierleri (2008) tarafndan gelimi lkeler iin gelitirilen finansal stres endeksidir (FSE). Bu endeksin gelimekte olan lkeler iin olan versiyonu, Danninger ve dierleri (2009) tarafndan oluturulmutur.3 Gelimekte olan lkeler iin tasarlanm FSE, finansal sistemin maruz kald strese kaynak olabilecek be alt bileen bir araya getirilerek oluturulmaktadr. Bu alt bileenler dviz piyasas, lke kredi riski, bankaclk sektr risklilii, hisse senedi piyasas ve bu piyasaya dair belirsizlik alglamalardr.
Lall, Cardarelli, ve Elekda (2008); World Economic Outlook (Ekim); ve Balakrishnan, Danninger, Elekda, ve Tytell (2009), World Economic Outlook (Nisan).
67
FSEnin
oluturulmasnda, stres alt bileenlerinin gstergesi olarak, bu bileenlere
dair eitli endeks ve deikenler kullanlmaktadr. Bu kapsamda, dviz piyasas zerindeki basknn gstergesi olarak Dviz Piyasas Bask Endeksi FSEye dahil edilmitir. Bu endeks, dviz kuru ve merkez bankas rezervlerindeki deiimleri kapsamakta olup, dviz kurundaki art veya merkez bankas rezervlerindeki azal dviz piyasas zerindeki basknn artt anlamna gelmektedir. Finansal sistemde strese neden olabilecek bir dier alt bileen olan lke kredi riski iin JP Morgan tarafndan oluturulmu gelimekte olan lke tahvil endeksi (EMBI Global) kullanlmaktadr. Bu endeksteki art, finansal sistem zerinde lke kredi riskinden kaynaklanan stresin artt anlamna gelmektedir. FSEnin hesaplanmasnda, hisse senedi piyasasndaki stresin gstergesi olarak ise bu piyasadaki getirilere yer verilmektedir. Hisse senedi piyasasndaki deer kayplar, finansal sistem zerindeki stresi artrc etki yapmaktadr. te yandan, finans piyasasndaki belirsizlik alglamalarnn dier bir lt olarak, hisse senedi piyasasna ait getiriler iin oluturulmu modellerden elde edilen, ima edilen getiri oynaklklar kullanlmaktadr. Son olarak, bankaclk sektrndeki stresin gstergesi olarak ise Sermaye Varlklarn Fiyatlama Modeli (Capital Asset Pricing Model CAPM) erevesinde hesaplanan bankaclk sektr betas kullanlmtr. Hisse senedi piyasasnda aa ynl hareketin gzlendii dnemlerde bankaclk sektr betasnn 1 deerinin zerinde gereklemesi (bankaclk sektr hisselerinin deerinin genel endeksten daha hzl dmesi), bankaclk sektrnn greli riskliliinin artt anlamna gelmektedir. Tm bu alt kalemler, endeksin hesaplanmas srasnda bir araya getirilmekte ve tek bir bileik endeks olan FSEyi oluturmaktadrlar.
68
Gelimekte
hesaplanm tarihsel seyri
olan olan
lkeler, FSElerinin 2de
Grafik 2. Finansal Stres Endeksleri

Gelimekte Olan lkeler 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 -1,0 -2,0 1997m1 1997m9 1998m5 1999m1 1999m9 2000m5 2001m1 2001m9 2002m5 2003m1 2003m9 2004m5 2005m1 2005m9 2006m5 2007m1 2007m9 2008m5 2009m1 Gelimi lkeler Trkiye Enron ve WorldCom skandallar 4,0 3,0 kinci Irak Sava Lehman Brothers iflas 2,0 1,0 0,0 -1,0 -2,0
Trkiye ve gelimi lkeler iin Grafik

Rusya krizi LTCM iflas Asya krizi Trkiye bankaclk krizi
gsterilmektedir.4 Grafikte de grld gibi, son finansal krize kadar, kresel oynaklk dnemlerinde, gelimekte olan lkelerin sistemlerindeki stres finansal art
Kaynak: Balakrishnan, Danninger, Elekda, ve Tytell (2009).
gelimi lkelere gre daha fazla olmutur. Bunun sebebi, gemi dnemlerde gelimekte olan lkelerin gerek finansal sistemlerinin gerekse reel ekonomilerinin oklar karsndaki krlganlklarnn yksek seviyelerde bulunmasdr. Nitekim, son kriz bir yana braklacak olursa, gemi kresel krizlerin birou gelimekte olan lkeler kaynakldr. Bu adan bakldnda, son dnemde yaanan finansal kriz, kkenlerinin gelimi ekonomilerde olmas dolaysyla dier birok krizden ayrmaktadr. Bunun sonucunda, finansal kriz srecinde, gelimekte olan lkelerin finans piyasalarndaki stres art, gelimi lkelere gre daha ge gzlenmeye balanm ve greli olarak snrl kalmtr.
te yandan, Trkiye iin oluturulmu FSE, gelimekte olan lkeler iin oluturulmu
endeksle karlatrldnda, Trkiyenin finans piyasalarndaki stresin, son finansal krize kadar kresel stres dnemlerinde, gelimekte olan lke ortalamalarnn zerinde artt grlmektedir. Bu durum, Trkiyede bankaclk krizinin yaand 2001 yl ile ikinci Irak Savann gerekletii 2003 ylnda daha da belirginlemitir. Mevcut finansal krizde ise, Trkiyenin finansal stres endeksi dier gelimekte olan lkelere gre daha olumlu bir grnme iaret etmektedir. Trkiye iin oluturulmu FSE, gelimekte olan lkeler ortalamasna gre daha az art ve son dnemde daha belirgin bir d gstermitir. Bu gelimenin nemli bir sebebi ise, dier birok gelimi ve gelimekte olan lkenin aksine, Trk bankaclk sektrnn risklerinin snrl ve sermaye oranlarnn yksek olmas, dolaysyla salam bir yapya sahip olmasdr. Bylece, birok lkenin bankaclk sektrndeki krlganlklar, bu lkelerin finansal sistemleri zerinde yksek miktarda bask olutururken, Trkiye iin bu basknn greli olarak dk seviyelerde kald grlmektedir.
Grafikteki endeksler, aylk hareketli ortalamalar alndktan sonra standardize edilmitir. Dier bir ifadeyle, endeksin 2 deerini almas, endeksin uzun dnem ortalamasndan 2 standart sapma daha yksek bir seviyede olduu anlamna gelmektedir.
69
Trkiyede Finansal Stresin ktisadi Faaliyetle likisi
Yaanan kresel kriz, finansal piyasalarda ortaya kan sorunlar ile iktisadi faaliyet
arasndaki etkileimin daha iyi anlalmas gereksinimini de beraberinde getirmitir. Bu balamda, bu etkileimi incelemek amacyla TCMB bnyesinde ekonometrik bir model gelitirilmitir. Aylk frekansta veriyi kullanan modelde, finansal piyasalarn seyrini gstermesi amacyla FSE, iktisadi faaliyetin seyri iin ise Sanayi retim Endeksi (SE) girdi olarak kullanlmtr.5 Model, Trkiyenin yan sra kresel ekonomiyi de ksmen kapsamaktadr.6 Bylelikle gerek yurt ii gerekse kresel finans piyasalarnda ortaya kan oklarn Trkiyedeki iktisadi faaliyet zerine etkilerinin incelenmesi amalanmtr. Model, 1996 ylnn Aralk ay ile 2009 ylnn Nisan ay arasndaki dnem iin tahmin edilmitir.
lk
olarak,
iktisadi
faaliyetin tepki de
Grafik 3. Sanayi retim Endeksinin Finansal Stres okuna Tepkisi (Yzde 95 Bellirsizlik Aral ile Birlikte)
2,0% 1,0% 0,0% -1,0% -2,0% -3,0% -4,0% -5,0% -6,0% -7,0% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Trkiye Gelimekte olan lkelerin ortalamas
finansal (Grafik iktisadi
stres 3).7
okuna Grafikte
sresi ve iddeti incelenmitir grld gibi, finansal okun faaliyet zerindeki tepe ana altna noktada etkileri ksa sre iinde kendini gstermekte, noktasnda eiliminin ekmektedir. okun SEyi yzde Bu 3
Kaynak: TCMB.
belirsizlik aralnn ok geni olduu ve araln alt snrnn yzde 6ya yakn olduu belirtilmelidir. te yandan, Trkiyede finansal okun iktisadi faaliyeti dier lkelere kyasla daha hzl etkiledii, ancak etkilerin ortadan kalkmasnn da ayn ekilde hzl olduu dikkat ekmektedir.8 Nitekim, Grafik 1de kresel krizin derinletii dnemden sonra Trkiyede sanayi retiminin seilmi gelimekte olan lke grubuna gre aa ynl daha hzl bir tepki verdii, ancak sonrasnda daha hzl bir toparlanma srecine girdii grlmektedir.
5 6
SE mevsimsellikten arndrlp dorusal eilimden sapma olarak hesaplanmtr. Baknz, Elekda, Samancolu, ve Sarkaya, Financial Stress and Economic Downturns in Emerging Markets, TCMB alma Teblii, yayn aamasnda. 7 Bu simlasyonda verilen bir aylk ok, 2,5 standart sapmaya denk gelmektedir. 8 Veri kst nedeniyle, gelimekte olan lkeler rneklemi olarak Arjantin, Brezilya, Gney Afrika, Kore, Macaristan, Malezya, Meksika, Polonya, Tayvan ve ili alnmtr.
70
kinci
olarak,
Grafik
4te
4,0% 2,0% 0,0% -2,0% -4,0% -6,0% -8,0%
Trkiyede SEnin yurt d ve yurt ii kaynakl finansal oklara verdii tepkiler ayr ayr incelenmektedir. Grafikte de grld gibi, d kaynakl finansal oklarn iktisadi faaliyet zerindeki etkileri daha uzun sreli olmaktadr. Burada vurgulanmas gereken husus, simlasyonda finansal okun
Grafik 4. Trkiye'de Sanayi retim Endeksinin Finansal Stres okuna Tepkisi (Yzde 95 Bellirsizlik Aral ile Birlikte)
Yurt iinden kaynaklanan finansal stres okunun
Yurt dndan kaynaklanan finansal stres okunun etkisi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
Kaynak: TCMB.
sadece bir ay srdnn varsaylddr. Finansal okun son kriz srecinde olduu gibi daha uzun srmesi, okun birikimli etkilerinin artmasna ve iktisadi faaliyet zerindeki etkilerinin daha derin ve uzun sreli olmasna yol aacaktr.
Sonu
olarak, ekonometrik modele dayal simulasyonlar, yaanan kresel finans
krizinin boyutu ve nitelii gz nne alndnda, iktisadi faaliyet zerindeki etkilerin uzun sreli olacan gstermektedir. Bu dorultuda, Raporda orta vadeli tahminler retilirken iktisadi faaliyetin yava ve kademeli olarak toparland bir ereve esas alnmtr.
71
72
5. Finansal Piyasalar ve Finansal Araclk

5.1. Finansal Piyasalar
Gelimi lkelerdeki finansal piyasalarda balayp 2008 ylnn drdnc eyreinden itibaren derinleerek kresel sistemin tamamna yaylan krizin finansal piyasalar zerindeki etkileri 2009 ylnn nc eyreinde azalarak srmtr. Bu dnemde, finansal sisteme ve kresel iktisadi faaliyete dair aklanan veriler, kresel ekonominin, kamu otoritelerinin kriz srecinde uygulamaya koyduklar mali nlemlerin de katksyla, toparlanma eilimine girdiini gstermitir. Bu durum, finansal piyasalarda yln ikinci eyreinde balayan temkinli iyimserliin devamn salamtr. Finansal piyasalarda gzlenen bu iyimserlie karn, kresel ekonomiye dair nc gstergelerdeki iyilemenin yava ve istikrarsz olmas, kriz sonras toparlanma srecinin yava ve kademeli olacana iaret etmektedir. Yln nc eyreinde kresel finansal sistemin krlganlna dair endieler azalm olsa da, finansal kurulularn bilanolarnda ortaya kan zararn boyutu, sermaye artrm gereksinimleri ve zararn kayna olan sorunlu varlklarn henz tam olarak tasfiye edilememi olmas, bankalarn krediye ayrlabilir kaynaklarn kstlamaya devam etmektedir. te yandan, yksek isizlik oranlaryla balantl olarak kredi riski alglamalarnn halen yksek seviyelerde seyrediyor olmas, bankalarn kredi verme itahn olumsuz etkilemekte ve finansal koullardaki skln ortadan kalkmasnn nnde engel oluturmaktadr. Finansal kriz, finansal kurulularn yan sra, gelimi lkelerde hane halknn varlklarnn da ok byk deer kaybna maruz kalmasna yol amtr. Bu durum, gelecee ilikin belirsizlik alglamalar ile birleerek ihtiyati tasarruf eilimini artrmakta ve gelimi lkelerde tketim harcamalar zerinde aa ynl bask yaratmaktadr. Dier taraftan, bu lkelerdeki dk kapasite kullanm oranlar, yatrm eiliminin de dk seviyelerde seyretmesine sebep olmaktadr. Tm bu etkenler, kresel ekonominin, kriz ncesindeki yksek oranl byme patikasn yakn dnemde yakalama ihtimalini azaltmaktadr.
73
te yandan, gelimi ekonomilerle kyaslandnda, gelimekte olan ekonomilerin daha hzl bir toparlanma eilimine girdikleri, yln nc eyreinde aklanan verilerle teyid edilmitir. Bununla birlikte, d talebin zayf seyrini srdryor olmas ve iktisadi faaliyetteki toparlanma iin gerekli finansmana dair kstlar, bu lkelerdeki toparlanma srecinin hz zerinde risk oluturmaya devam etmektedir. Kresel ekonomideki toparlanmann yava ve kademeli olmas beklense de, yln nc eyreinde krizin geride kaldna ilikin alglamalarn glenmesi, kresel finansal piyasalardaki iyimserlii artrarak riskli varlklara ynelme eiliminin srmesine yol amtr. Bunun sonucunda, ikinci eyrekte olduu gibi bu eyrekte de gelimekte olan lkelere portfy hareketleri kanalyla sermaye girileri gzlenmitir. Bu dnemde gelimekte olan lke para birimleri deer kazanm, bu lkelerin borsalarnda gelimi lke borsalarnn zerinde ykseliler gereklemitir. Bunun yan sra, gelimekte olan lkelerin risk primlerindeki d eilimi devam etmi ve birok lkenin risk primi kriz ncesi seviyelerinin de altna inmitir (Grafik 5.1.1).
Grafik 5.1.1. Risk Primi Gstergeleri
2008 ylnn Austos Ayna Gre lkelerin 5 Yllk CDS Deiim Oranlar (29.08.2008 deeri, 1 olarak alnmtr)
900 800
EMBI+ Trkiye
5,5 4,5 3,5 2,5 1,5 0,5 0808 1008 1208 0209 0409 0609
Trkiye Brezilya G.Afrika Macaristan G.Kore
700 600 500 400 300 200 100

EMBI+
0809
1007
0208
0608
1008
0209
0609
Finansal kriz, dk riskli olduklar varsaylan gelimi ekonomilerin ve finansal piyasalarn krlganlklarn ortaya karm; dier taraftan, kriz ncesinde yksek riskli addedilen birok gelimekte olan ekonominin ise sanld lde riskli olmadn gstermitir. Bu durumun, yksek byme potansiyeline ve salam iktisadi temellere sahip birok gelimekte olan ekonominin kresel risklilik derecesini olumlu ynde etkileyecei dnlmektedir. Bunun sonucunda, bu lkelerin kresel finans piyasalarndaki arlklar artabilecek ve kresel sermayeye ulamlar kolaylaabilecektir.
1009
Trkiye, bu lkeler arasnda ilk sralarda yer almaktadr. Kredi derecelendirme kurulularnn Trkiyenin kredi notuna ilikin olumlu aklamalar ve kriz srecinin genelinde olduu gibi, yln nc eyreinde de Trkiyenin risk priminin dier gelimekte olan lkelere kyasla dk seviyelerde seyretmeye devam ediyor olmas Trkiyenin azalan riskliliinin gstergesidir (Grafik 5.1.1). Trkiye, kriz srecinde bankaclk sisteminin salam yaps ve risk primindeki greli olarak snrl bozulmayla dier birok gelimekte olan lkeden ayrmtr. Bu durumun kendisine salad geni para politikas uygulama alannn farkndalyla hareket eden TCMB, kresel krizin iktisadi faaliyet zerindeki etkilerini hafifletmek amacyla politika faizlerinde sratli bir ekilde indirimlere gitmi ve bu konuda gelimekte olan lkeler arasnda nc bir rol stlenmitir. Bu kapsamda, toplam talep koullarnn zayf seyrini, kredi koullarnda sregelen skl ve enflasyon grnmndeki iyilemeyi dikkate alan TCMB, 2008 ylnn Kasm aynda balad faiz indirimlerine 2009 ylnn nc eyreinde de devam etmi ve Ekim ay itibaryla toplam faiz indirimi 1000 baz puana ulamtr (Grafik 5.1.2). Sre iinde gerek iktisadi faaliyete ve enflasyona dair aklanan veriler, gerekse risk primi gstergelerinin seyri TCMBnin ald kararlarn doruluunu teyid etmitir.
Grafik 5.1.2. Gelimekte Olan lkelerde Politika Faiz Oranlar
Politika Faiz Oranlarnn Deiimi (yzde, 1 Eyll 08 - 10 Ekim 09)
0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10
Enflasyon Hedeflemesi Yapan Gelimekte Olan lkeler ve Trkiye Politika Faiz Oran
18 16 14 12 10 8 Gelimekte Olan lkeler 6 4 0106 0606 1106 0407 0907 0208 0708 1208 0509 1009
6,75
Trkiye ili Kolombiya G. Afrika Peru Brezilya Meksika srail G. Kore Polonya Tayland Endonezya Tayvan ek Cum. Romanya in Ukrayna Malezya Rusya Macaristan
Trkiye
75
Yln nc eyreinde TCMBnin faiz indirimlerinin ve risk primindeki iyilemenin etkisiyle piyasa faizlerinin aa ynl eilimi devam etmitir. Bu dnemde enflasyona ve iktisadi faaliyetin seyrine dair aklanan verilerin politika faizlerindeki indirim srecinin gerekliliini teyid etmesi, politika faizlerinin piyasa faizleri zerindeki belirleyiciliini artrmtr. Gerekletirilen faiz indirimlerinin yan sra, TCMBnin etkin iletiim politikas ve beklenti ynetimi de faizlerdeki dte etkili olmutur. zellikle, Temmuz aynda yaymlanan Enflasyon Raporunda para politikasna dair orta vadeli somut bir perspektif sunulmas piyasa faizlerindeki d hzlandran bir gelime olmutur. Etkin iletiimin yan sra, risk alglamalarnda nc eyrekte gzlenen iyileme ve Eyll aynda aklanan OVPnin tutarl ve gereki olduuna dair piyasada oluan alglamalar da faizlerdeki aa ynl eilime katkda bulunmutur (Grafik 5.1.3).
Grafik 5.1.3 Faiz Oranlarndaki Gelimeler
(Yzde)
26
21
16
11
IMKB Tahvil ve Bono Piyasas Faiz Oran (gsterge niteliinde, bileik) TCMB Gecelik Faiz Oran (bileik)
0108
0308
0508
0708
0908
1108
0109
0309
0509
0709
Kaynak: MKB, TCMB.
Piyasa faizlerindeki d her vadede gzlenmektedir. Nitekim, 1 Ekim 2009 tarihinde Devlet Borlanma Senedi (DBS) piyasasnda oluan faizlerin, 28 Temmuz 2009 tarihinde oluan faizlerin her vadede altnda gerekletii grlmektedir. Uzun vadeli getirilerdeki dn, daha ksa vadeli getirilere kyasla daha belirgin olduu ve getiri erisinin yataylat dikkat ekmektedir (Grafik 5.1.4). Getiri erisindeki bu deiimde TCMBnin, bir nceki Enflasyon Raporunda, para politikasnn geleceine dair verdii somut perspektif etkili olmutur. TCMB, Temmuz Enflasyon Raporunda, mali disiplinin tekrar tesis edildii takdirde, tahmin ufku boyunca politika faizlerinin tek haneli oranlarda kalabileceini belirtmitir. Bu aklamayla birlikte, uzun vadeli getirilerle ksa vadeli getiriler arasndaki fark kapanma eilimine
0909
girmitir. lerleyen dnemlerde, enflasyona ve iktisadi faaliyete dair aklanan verilerin TCMBnin ngrlerini desteklemesiyle, politika faizinin gelecekte izleyecei patikaya dair piyasa beklentileri TCMBnin verdii perspektife yaknsam ve getiri erisinin yataylama eilimi g kazanmtr. Getiri erisinin eklindeki bu deiim, TCMBnin uygulad para politikasnn beklentiler ve aktarm mekanizmalar zerindeki artan etkinliinin bir gstergesidir.
Grafik 5.1.4. Piyasa Faizinin Vade Yaps
Uzun ve Ksa Vadeli Faiz Fark**
Getiri Erisi*
10 9
15
28.Temmuz.2009
8 7 6 5 4 3
Temmuz Enflasyon Raporu'nun Yaymlanmas
13 Getiri
01.Ekim.2009
11
7 0,5 1 1,5 2 Vade 2,5 3 3,5 4
2 0109 0209 0309 0409 0509 0609 0709 0809 0909 1009
* MKB Tahvil ve Bono Piyasasndaki tahvillerin bileik getirileri kullanlarak, Extended Nelson-Siegel (ENS) yntemiyle oluturulmutur. **ENS yntemiyle oluturulan getiri erisinin 4 yllk ve 6 aylk vadelerdeki faizlerinin fark, 5 gnlk hareketli ortalama. Kaynak:TCMB.
Piyasa faizlerindeki aa ynl eilim, orta vadeli reel faizlere de yansm ve piyasa faizlerinin reel seviyesi ikinci eyree gre azalarak tarihsel olarak en dk dzeylerinde seyretmeye devam etmitir. Reel faizin durgunluk dnemlerinde dmesi, salkl ileyen ekonomilerde beklenen bir deiim olmakla birlikte, Trkiye ekonomisinde daha nce gzlenmemi bir durumdur. Bu anlamda, reel faizlerin mevcut dzeyi, para politikasnn etkinlii bakmndan olumlu bir gstergedir. Ancak, kredi riski alglamalar halen makul seviyelerin zerinde seyretmeye devam etmektedir. Bu durum, kredi koullarndaki skln azalarak srmesine, piyasa faizlerindeki dn iktisadi faaliyet zerindeki etkisinin snrl kalmasna yol amaktadr. te yandan, yln nc eyreinde, bir nceki eyree gre azalan kredi riski alglamalarnn ve asl olarak Merkez Bankasnn faiz indirimlerinin etkisiyle, finansal koullardaki skln azalma eiliminde olduu gzlenmektedir. Bu iyilemeye karn, finansal sklk gstergeleri halen kriz ncesi dnemdeki seviyelerinin zerinde seyretmektedir (Grafik 5.1.5).
77
Grafik 5.1.5 DBS Getirilerinden Elde Edilen Orta Vadeli Reel Faizler* ve Ticari Kredilerde Sklk Gstergeleri
(Yzde)
Reel Faizler 17 15 13 11 9 7 5 3 1 0408 0608 0808 1008 1208 0209 0409 0609 0809
-4 0206 0606 1006 0207 0607 1007 0208 0608 1008 0209 0609 2 0 -2
Ticari Kredi Faizi-DBS Gsterge Faiz Fark Ticari Kredi Faizi - 6 Ay Vadeli Hazine Bonosu Getirisi Fark
6 4
* Getiri erisinden elde edilen iki yl vadeli nominal faizler ve TCMB Beklenti Anketinden elde edilen enflasyon bekleyileri kullanlarak hesaplanan iki yllk reel faizlerdir. Kaynak: MKB, TCMB.
nc eyrekte, finansal piyasalarda oluan iyimser havann devamna ramen, iktisadi birimlerin yatrm eilimlerinin temel belirleyicilerinden olan belirsizlik alglamalar henz kriz ncesi seviyesine inebilmi deildir. Bunun sonucunda, iktisadi birimlerin greli olarak risksiz varlklarda kalma ve nakit tutma eilimi azalarak srmtr. te yandan, Eyll aynda, emisyon, bir nceki yln ayn ayna gre reel olarak azalrken, para tabannda belirgin bir reel art gzlenmitir. Bu durumun ortaya kmasnda, krizin balad 2008 ylnn Eyll aynda hane halknn ve finansal kurulularn risksiz varlklara geme eiliminin yksek seviyelerde seyretmesi etkili olmutur. Ayrca, geen yl Ramazan Bayramnn Eyll aynn sonuna denk gelmi olmas da emisyon talebini artrm, bunun sonucunda, baz etkisiyle 2009 ylnn Eyll aynda emisyonun reel olarak daralmasna katkda bulunmutur. Tm bunlarn sonucunda, iktisadi faaliyetin zayf seyrine ramen, para tabanndaki yllk reel byme devam etmitir (Grafik 5.1.6).
Grafik 5.1.6. Para Taban Yllk Reel Bymesi
(Yzde)
60 Emisyon Net Etki Bankalar Mevduat Net Etki Para Taban Yllk Reel Yzde Deiimi
45
30
15
-15 0106 0306 0506 0706 0906 1106 0107 0307 0507 0707 0907 1107 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709 0909
Kaynak: TCMB.
78
Kresel risk alglamalarnda gzlenen iyileme, gelimekte olan lke para birimlerinin deer kazanmasna neden olmaktadr. Yln nc eyreinde, Trk liras, deer deiimleri bakmndan, dier gelimekte olan lke para birimlerinden belirgin bir biimde ayrmamtr. Tarihsel olarak oynakl en yksek ve kresel risk itahna en duyarl para birimlerinden olan Trk lirasnn kriz sonras dnemde gzlenen oynaklndaki greli dklk, krizin en youn olduu dnemleri takiben lkelerin ayrtrc zelliklerinin etkinlik kazanmaya balad 2009 ylnn nc eyreinde de devam etmitir (Grafik 5.1.7). nceki dnemlerde olduu gibi, bu eyrekte de gelimekte olan lkelerin merkez bankalarnn politika faizi kararlarnn bu lkelerin para birimleri zerindeki ksa vadedeki etkisi snrl kalm, para birimlerinin deerlerinin temel belirleyicisi kresel risk alglamalar olmutur.
Grafik 5.1.7. Dviz Kuru Gelimeleri
TL/Kur Sepeti (0,5 euro+0,5 ABD dolar)
2,1 2 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4 0607 0907
EMBI+Trkiye (sa eksen)
1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100
0,04
Kur Oynakl*
Brezilya ili ek Cumh. Macaristan Meksika Y.Zelanda Polonya G.Afrika Kore Trkiye
0,03
0,02
0,01
1207
0308
0608
0908
1208
0309
0609
0909
0 0106 0506 0906 0107 0507 0907 0108 0508 0908 0109 0509 0909
*Kurlardaki gnlk deiimlerin hareketli standart sapmas, 50 gnlk rneklem. Kaynak: TCMB.
Bu dnemde, genel stratejisi erevesinde gl dviz rezervi pozisyonuna sahip olmay amalayan TCMB, kresel likidite sorunlarnn hafiflemesiyle ve dviz piyasalarnn tekrar istikrara kavumasyla, 2008 ylnn Ekim aynda ara verdii dviz alm ihalelerine 4 Austos 2009 tarihinden itibaren tekrar balamtr. Bu kapsamda, 9 Ekim itibaryla piyasadan toplam 2,13 milyar ABD dolar alnm ve karlnda 3,17 milyar TL likidite salanmtr. Merkez Bankasnn dviz alm ihaleleri vastasyla piyasaya verdii likiditeye karn, 2009 ylnn ikinci eyreinde gecelik piyasada gzlenen likidite a nc eyrekte de artarak devam etmitir (Grafik 5.1.8). Bu dnemde piyasann likidite ann srmesinde temel etken Hazinenin itfasndan daha fazla borlanarak TCMB nezdindeki hesap bakiyesini artrmas
olmutur. Yln nc eyreinde TCMB, likidite ihtiyacn dzenli olarak gerekletirdii bir haftalk ve aylk repo ihaleleri ile salamtr.
Grafik 5.1.8. Fazla TL Likiditesi
(Aylk Ortalamalar, Milyar TL)
-3
-8
-13 0308 0408 0508 0608 0708 0808 0908 1008 1108 1208 0109 0209 0309 0409 0509 0609 0709 0809 0909
Kaynak: TCMB.
Krizin finansal piyasalar ve iktisadi faaliyet zerindeki olumsuz etkilerini snrlamak amacyla son bir yl iinde ald nlemlere ek olarak, TCMB, 16 Ekim tarihinde, yzde 6 olan Trk liras zorunlu karlk orann 1 puan azaltarak yzde 5 dzeyine indirmitir. Yaplan bu indirimle bankaclk sistemine yaklak 3,3 milyar TL kalc likidite salanmtr. Trk liras zorunlu karlk oranlarndaki bu indirimin kredi koullarndaki skln azalmasna katkda bulunaca ve TL cinsi kredilerdeki art destekleyecei dnlmektedir. lerleyen dnemlerde gerek grld takdirde, likidite koullarn iyiletirmek ve kredi piyasasnn etkin biimde almasna katkda bulunmak amacyla zorunlu karlk oranlarnda her iki ynde de deiiklie gidilebilecek, ayrca piyasalarda dalgalanma yaratmayacak ekilde aamal olarak DBS alm ilemlerinin gerekletirilmesi de deerlendirilebilecektir. Sonu olarak, yln nc eyrei itibaryla faiz indirimlerinin para ve kredi piyasalar zerinde etkili olmaya devam ettii ve finansal koullardaki skln hafiflemeye balad grlmektedir. TCMBnin ald para politikas nlemlerinin iktisadi faaliyet zerindeki etkilerinin orta vadede daha belirgin biimde grlecei dnlmektedir. Temel amac fiyat istikrarn salamak olmakla birlikte, Merkez Bankas kresel krizin iktisadi faaliyet zerindeki etkilerini snrlamak ve ekonominin krizden k srecine katkda bulunmak iin zerine den tedbirleri almaya devam edecektir.
80
5.2. Finansal Araclk ve Krediler

Reel sektre alan kredilerin GSYHye orannda 2009 ylnn ikinci eyreinde gzlenen snrl art yln nc eyreinde de devam etmitir. (Grafik 5.2.1). Sz konusu art temelde tketici kredilerinden kaynaklanrken, irketler kesiminin kulland krediler nc eyrekte de kayda deer bir deiim gstermemitir. irketler kesimi, yurt dndan net kaynak kullanm asndan ise ikinci eyrekten sonra nc eyrein ilk iki ay itibaryla da net geri deyici konumunda olmutur.
Grafik 5.2.1. Reel Sektre Alan Krediler / GSYH*
(Yzde)
30 26 22 18 14 10 123412341234123412341234123412341234123 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
*Reel sektr kredileri hane halk kredileri ve irketlere verilen yurt ii kredilerden olumaktadr. 2009-III GSYH verisi iin tahmini rakamlar kullanlmtr. Kaynak: TCMB.
Tketici kredileri Temmuz ve Austos aylarnda zayf seyrini srdrrken, Eyll aynda tm alt kalemler itibaryla kayda deer bir hareketlenme gzlenmitir. Ancak, TV indirimlerinin sona erdii Eyll ay sonundan itibaren tat kredileri ve dier kredilerdeki art tekrar gerilerken, konut kredilerindeki toparlanma devam etmitir (Grafik 5.2.2).
Grafik 5.2.2. Tketici Kredileri Alt Kalemleri
(Haftalk Deiimlerin Hareketli Ortalamas, Yzde)
1,5
Konut Tat Dier
0,5
-0,5
-1,5 0708 0808 0908 1008 1108 1208 0109 0209 0309 0409 0509 0609 0709 0809 0909
Kaynak: TCMB.
81
Yln nc eyreinde tm tketici ve ticari kredi faizleri gl bir d eilimi sergilemitir (Grafik 5.2.3). kinci eyrein aksine yln nc eyreinde tketici kredisi faizlerindeki azalma ticari kredi faiz oranlarna gre daha belirgin olmutur. Bu gelimede, Temmuz Enflasyon Raporunda, ksa vadeli faizlerin uzun sre dk dzeylerde seyredeceine iaret eden para politikas perspektifinin etkili olduu dnlmektedir. Nitekim, Temmuz Enflasyon Raporu dnemini takiben kredi faizlerindeki d eiliminin glendii grlmektedir (Grafik 5.2.3). kinci eyrein sonunda balanan 3 aylk repo ihalelerinin de kredi piyasasndaki skkln ksmen de olsa giderilmesine katkda bulunduu dnlmektedir.
Grafik 5.2.3. Kredi Faizleri*
(Yzde)
25 2,4 2,2 2,0 15 1,8 1,6 1,4 5 1,2 1,0 0206 0406 0606 0806 1006 1206 0207 0407 0607 0807 1007 1207 0208 0408 0608 0808 1008 1208 0209 0409 0609 0809
*Tketici kredileri aylk, ticari krediler yllk faiz olarak hesaplanmtr. Kaynak: TCMB.
Temmuz Enflasyon Raporu'nun Yaymlanmas
20
10
Konut
Tat
Dier
Ticari (sa eksen)
nc eyrekte, kredi ile mevduat faizi arasndaki farkn tm kredi trleri iin daralmas, kredi koullarndaki skln azalma eiliminde olduuna iaret etmektedir (Grafik 5.2.4). Tahsili gecikmi alacaklarda olumsuz gelimelere ramen kredilerdeki skln azalma eilimi gstermesi, bankaclk kesiminin genel risk alglamalarnn iyilemekte olduunu ima etmektedir.
82
Grafik 5.2.4. Kredi ve Mevduat Faiz Farklar

(Bileik, Yzde)
Konut Kredisi-Mevduat Faiz Fark
18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 -2
Tat Kredisi-Mevduat Faiz Fark htiya Kredisi-Mevduat Faiz Fark Ticari Kredi-Mevduat Faiz Fark
Kaynak: TCMB.
Sonu olarak, 2008 yl Kasm ayndan bu yana srdrlen faiz indirimlerinin etkisi ve kresel risk alglamalarndaki iyilemenin destei ile kredi piyasasnda olumlu gelimeler gzlenmeye balamtr. Yln son eyreine girildiinde alnan parasal ve mali tedbirlerin yardm ile yava olmakla birlikte iyileen ekonomik ortamn beklentileri olumlu ynde etkiledii grlmektedir. Kredi koullarndaki gelimelerin nmzdeki dnemde iktisadi faaliyetteki toparlanma srecine destek vermeye devam etmesi beklenmektedir. Bununla birlikte, yatrm itahnn zayf seyretmesi ve istihdam koullarnda belirgin bir iyileme gzlenmemesi kredilerdeki toparlanmann kademeli olacana iaret etmektedir.
0206 0406 0606 0806 1006 1206 0207 0407 0607 0807 1007 1207 0208 0408 0608 0808 1008 1208 0209 0409 0609 0809
83
KUTU 5.1
BANKA KREDLERI ELM ANKET VE KRED GELMELER
Bankaclk kesimi
ile yaplan ve ayda bir yaynlanan Kredi Eilim Anketi, kredi
piyasasna ilikin nemli bilgiler iermektedir. En son yaynlanan Anket verileri, sektrn ikinci eyrek gelimelerine ilikin grlerini ve nc eyree ilikin beklentilerini yanstmaktadr. Anket
Grafik 1. letmelere Verilen Kredi Arzn Etkileyen Faktrler*
100 75 50 25 0 -25 -50 -75 -100 0604 0904 1204 0305 0605 0905 1205 0306 0606 0906 1206 0307 0607 0907 1207 0308 0608 0908 1208 0309 0609
*Pozitif/negatif deerler sz konusu faktrn kredi arzn gevetici/sklatrc ynde etkilediini ifade etmektedir. Kaynak: TCMB.
verileri, krizin baladndan bu yana ilk defa, rekabet basksnn kredi
Likidite ve Sermaye Kstlarnn Etkisi Rekabet Basksnn Etkisi Endstri/Firma ve Ekonomiye likin Alglamalarn Etkisi
standartlarn
geveme
ynnde
etkileyen bir faktr olarak ortaya ktn gstermektedir (Grafik 1). te yandan genel ekonomik grnme ilikin alglamalarn kredi standartlar zerindeki olumsuz yndeki etkisinin ikinci eyrekte Bu zayflad durum, kriz
grlmektedir.
sresince sektre hkim olan ar ihtiyatl tutumun, krizden kn baladna ilikin sinyallerin artmas ile kademeli olarak geveyeceine iaret etmektedir. Nitekim yine Ankete gre, uzun sredir ilk defa, kredi standartlarnn bir sonraki eyrekte geveyecei beklentisi sklaaca beklentisine baskn kmtr.
Kredi
eilim anketi, bankalarn risk alglamalar ve sektrdeki rekabetin yan sra
kredi arzn etkileyebilecek kaynak kstlarnn durumuna ilikin de bilgi iermektedir. Anket sonularna gre 2009 ylnn ilk iki eyreinde bankaclk kesiminin kaynak bulma konusundaki kstlar, kredi genilemesini olumsuz etkileyen balca faktrler arasnda yer almamtr (Grafik 1). nc eyrekte, kredi ve DBS faizlerinin politika faizlerine hzla yaknsamas bahsedilen faktrn nc eyrek itibar ile de kredi genilemesini engelleyici bir rol oynamadna iaret etmektedir.
84
Kredi
hacmindeki gelimeler bankalarn tutumlar ve kstlar yannda reel kesimin
kredi talepleri tarafndan da belirlenmektedir. Gncel veriler, krizin yerini olduka yava olmakla birlikte toparlanmaya braktna ilikin sinyaller iermektedir. Kapasite kullanm oranlarnn hali hazrda olduka dk olduu mevcut ortamda, zayf seyreden bir toparlanma srecinin yatrm talebini ksa vadede artrmas beklenmemektedir. Ekonomik canlanmann belirginlemesi durumunda, den stok seviyesinin de etkisi ile iletme sermayesi ihtiyacnn artmas ve buna bal olarak kredi talebinde yukar ynl bir hareket olmas beklenebilecektir.
Kredi
Eilim Anketinde iletmelerin
kredi talebine ilikin yer alan bilgiler, yukardaki ngrlerle
Grafik 2. letmelere Verilen Kredi Talebini Etkileyen Faktrler*

100 75 50 25 0 -25 -50 -75 -100
Sabit Yatrmn Etkisi Borcun Yeniden Yaplandrlmasnn Etkisi Stok Artrm ve letme Sermayesinin Etkisi
rtmektedir. Anket, katlmclarn iletmelerin kredi talebinde snrl bir art talepteki krediler beklemekte artn zerinde ise olduunu, ksa vadeli
beklediklerini
gstermektedir.
*
Ayrca, Anket ilk eyrekten sonra ikinci eyrekte de iletmelerin kredi taleplerinin artan bir ekilde
Pozitif/negatif deerler sz konusu faktrn kredi talebini gevetici/sklatrc
ynde etkilediini ifade etmektedir. Kaynak: TCMB.
yatrm
amacndan
yaplandrma ve iletme sermayesi ihtiyacn karlama amacna ynelik olduuna iaret etmektedir (Grafik 2).
0604 0904 1204 0305 0605 0905 1205 0306 0606 0906 1206 0307 0607 0907 1207 0308 0608 0908 1208 0309 0609
younlamasn
ziyade
mevcut
borcu
85
86
6. Kamu Maliyesi
Yaanmakta olan kresel durgunlua kar alnan mali tedbirler gelimi ve gelimekte olan lkelerde bte aklarn ykseltmeye devam etmitir. Bunun yan sra, iktisadi faaliyetteki daralmaya bal olarak vergi tahsilatlarnn azalmas da bte dengelerindeki bozulmay hzlandrmtr. Sz konusu kresel eilime paralel olarak, 2009 ylnda lkemizin bte a da hzl bir art gstermitir (Grafik 6.1).
Grafik 6.1. Genel Devlet Bte A
(GSYHnn Yzdesi Olarak)
9 Seilmi lkelerin Ortalamas** Trkiye
0 2007 2008 2009* 2010*
*Tahmin. **ABD, ngiltere Almanya, Fransa, spanya, rlanda, zlanda, Japonya, Portekiz, srail, Yunanistan, talya, Avusturya, Yeni Zelanda ve Gney Kore'yi kapsamaktadr. Kaynak: IMF, World Economic Outlook veri taban, Ekim 2009, Trkiye verisi Orta Vadeli Program (20102012) ve 2009 Yl Programndan alnmtr.
Bte dengesindeki bozulmann beklentiler zerindeki olumsuz etkisini snrlamak ve iktisadi birimlere yn vermek amacyla, Eyll aynda genel makroekonomik ve bte byklklerinin grnmnn gncellendii Orta Vadeli Program kamuoyuna aklanmtr. Bu erevede, kamu kesiminin kaynak kullanmnda artan payn azaltmak suretiyle ekonomik krizin de etkisiyle ykselen kamu aklarnn ve borluluunun tedrici olarak makul seviyelere drlmesi, 2010-2012 dneminde uygulanacak maliye politikasnn temel hedefi olarak belirlenmitir. Bte disiplininin temini, kamu kesimi borluluunun orta vadede kontrol altna alnmas ve kurumsal yapnn glendirilmesi amacyla, 2011 ylndan itibaren mali kural uygulamasna geilmesi hedeflenmektedir. OVPye gre, mali kurala ilikin yasal altyapnn en ge 2010 ylnn ilk eyreinde tamamlanmas hedeflenmektedir. Sz konusu yasal dzenlemeler ile maliye politikasnn kurumsal yapsn ve orta-
87
uzun dnem ngrlebilirliini artrarak bekleyilerin daha iyi ynetilmesi amalanmaktadr. Dier taraftan, mali kural erevesinde, orta-uzun vadede kamu kesimi ann milli gelire orannn srdrlebilir bir bor yaps ile uyumlu bir dzeyde gereklemesi hedeflenmektedir. Ayrca, nmzdeki dnemde kamu harcamalarnda verimlilik art salayabilmek amacyla harcamalarn ncelikli alanlara ynlendirilmesi, KTlerin kurumsal yapsnn glendirilerek daha effaf ve hesap verebilir hale getirilmesi amalanmaktadr. 2010-2012 dnemini kapsayan OVPye gre, ekonomik daralmay snrlandrmak amacyla uygulamaya konulan eitli gelir ve harcama tedbirlerini ieren destek paketlerinin bteye maliyetinin 2009 ve 2010 yllarnda, GSYHye oran olarak srasyla, yzde 2,1 ve 1,6 puan olaca tahmin edilmektedir. 2011 ylndan itibaren faiz-d bte harcamalarnn kademeli olarak snrlandrlmas ngrlmektedir. Vergi gelirlerinin ise vergi denetiminin sklatrlmas ve glendirilmesi yoluyla artrlmas hedeflenmektedir. Faiz oranlarnda 2009 ylnda yaanan dn etkisiyle faiz harcamalarnn kademeli olarak dmesi beklenmektedir. Bte aklarnn aamal olarak snrlandrlmas sonucu borcun milli gelire orannn da 2011 ylndan itibaren kontrol altna alnarak tekrar d eilimine girecei ngrlmektedir (Tablo 6.1 ve Tablo 6.2).
Tablo 6.1. Merkezi Ynetim Bte Gerekleme ve Hedefleri (GSYHnn Yzdesi Olarak)
2007 Bte Giderleri Faiz-D Giderler Faiz Giderleri Bte Gelirleri Vergi Gelirleri Bte Dengesi Faiz-D Bte Dengesi 24,2 18,4 5,8 22,6 18,1 -1,6 4,2 2008 23,8 18,5 5,3 22,0 17,7 -1,8 3,5 2009* 28,2 22,3 5,9 21,5 17,3 -6,6 -0,8 2010** 27,9 22,4 5,5 23,0 18,8 -4,9 0,7 2011** 26,7 21,8 4,9 22,6 18,8 -4,0 0,9 2012** 25,6 21,1 4,5 22,4 18,7 -3,2 1,3
* Tahmin ** Hedef Kaynak: Orta Vadeli Program (2010-2012), Orta Vadeli Mali Plan (2010-2012), 2009 Yl Merkezi Ynetim Bte Gereklemeleri ve Beklentiler Raporu, Eyll 2009.
2009 ylnda bte ann beklentilerin zerinde artmas nedeniyle, OVPde kamu harcamalarnda verimlilik artlarnn salanmas ve baz harcamalarn snrlandrlmas amalanmaktadr. Bu dorultuda, 2010 ylnda memur maalarnn reel olarak art gstermeyecei bir ereve esas alnmtr. Dier taraftan, salk harcamalarn snrlandrmak amacyla, 2009 yl Ekim ayndan itibaren hasta katlm paylarnda yeni dzenlemeye gidilirken, salk hizmetlerinin belli bir bte ile dorudan hizmet almna dayanan global bte uygulamasnn yaygnlatrlmas hedeflenmektedir. Bunun yan sra, kayt d
88
ekonomiyi snrlandracak ve vergi tabann geniletecek nlemlerin gelirlerdeki arta katkda bulunduu bir ereve esas alnmaktadr.
Tablo 6.2. AB Tanml Genel Ynetim Nominal Bor Stoku Gerekleme ve Hedefleri
(GSYHnn Yzdesi Olarak) 2007 2008 2009* 39,4 39,5 47,3 AB Tanml Genel Ynetim Nominal Bor Stoku
* Tahmin, ** Hedef. Kaynak: Orta Vadeli Program (2010-2012), Orta Vadeli Mali Plan (2010-2012), Hazine Mstearl.
2010**
49,0
2011**
48,8
2012**
47,8
6.1. Bte Gelimeleri

2009 ylnn ilk dokuz aynda merkezi ynetim faiz d bte harcamalarndaki art devam ederken, vergi gelirlerindeki d bte performansn nemli lde zayflatmtr. Yln ilk eyreinde merkezi ynetim faiz d dengesi 4,7 milyar TL fazla verirken, bte dengesi 40,8 milyar TL ak vermitir (Tablo 6.1.1).
Tablo 6.1.1. Merkezi Ynetim Bte Byklkleri
(Milyar TL) Ocak-Eyll Ocak-Eyll 2008 2009 165,5 197,2 41,3 45,5 124,1 151,7 160,7 156,4 127,3 125,3 28,8 26,3 -4,8 -40,8 36,5 4,7 Art Oran (Yzde) 19,2 10,1 22,2 -2,7 -1,5 -8,6 Gerekleme/ Bte Hedefi (Yzde) 76,1 79,2 75,2 62,9 62,0 64,4 10,0
Merkezi Ynetim Bte Giderleri Faiz Giderleri Faiz Hari Bte Giderleri Merkezi Ynetim Bte Gelirleri I. Vergi Gelirleri II. Vergi D Gelirler Bte Dengesi Faiz D Dengesi
Kaynak: Maliye Bakanl.
Faiz d bte giderlerinin 2009 ylnn ilk eyreinde nceki yln ayn dnemine gre yzde 22,2 orannda art gstermesinde, faiz d bte giderleri iinde en yksek paya sahip olan cari transferlerin yzde 33,7 orannda ykselmesi etkili olmutur (Tablo 6.1.2). 2009 ylnn ilk dokuz aynda salk, emeklilik ve sosyal yardm giderleri iin yaplan cari transferlerdeki art, faiz d giderlerdeki toplam artn yzde 54,5ini aklamaktadr. Sz konusu giderlerdeki yksek oranl art esas itibaryla 2008 yl son eyreinde uygulamaya koyulan sosyal gvenlik reformu ve istihdam paketi erevesinde bteden Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK)na yaplan transferlerden kaynaklanmtr. Bunun yan sra, iktisadi faaliyetteki daralmaya paralel olarak prim tahsilat gerileyen SGKye ak finansman iin yaplan transferler de salk, emeklilik ve sosyal yardm giderlerindeki artta etkili olmutur.
89
Tablo 6.1.2. Merkezi Ynetim Faiz D Harcamalar

(Milyar TL) Ocak-Eyll 2008 124,14 37,15 15,07 4,72 4,83 52,51 1,34 26,25 5,18 14,89 9,83 2,05 Ocak-Eyll 2009 151,66 42,60 17,33 5,69 5,15 70,21 2,81 41,26 3,84 16,13 10,29 2,19 Deiim indeki Pay (Yzde) 100,0 19,8 8,2 3,5 1,1 64,3 5,4 54,5 -4,8 4,5 1,7 0,5
Faiz Hari Bte Giderleri 1. Personel Giderleri 2. Mal ve Hizmet Alm Giderleri a) Savunma-Gvenlik b) Salk Giderleri 3. Cari Transferler a) Grev Zararlar b) Salk, Emeklilik ve Sosyal Y.G. c) Tarmsal Destekleme demeleri d) Gelirden Ayrlan Paylar 4. Sermaye Giderleri 5. Sermaye Transferleri
Yzde Deiim 22,2 14,7 15,0 20,5 6,5 33,7 110,6 57,1 -25,7 8,3 4,8 6,9
2009 yl Ocak-Eyll dneminde merkezi ynetim genel bte gelirleri nceki yln ayn dnemine gre yzde 2,9 orannda azalmtr. Sz konusu dnemde vergi d gelirler yzde 31,8, vergi gelirleri ise yzde 1,5 orannda azalmtr. Vergi d gelirlerdeki yksek oranl dte sermaye gelirlerindeki baz etkisi kaynakl gerileme belirleyici olmutur. Sz konusu baz etkisi 2008 yl Temmuz ve Austos aylarnda genel bteye zelletirme nakit fazlas olarak 5,0 milyar TL ve liman zelletirmesi geliri olarak 1,0 milyar TL aktarlm olmasndan kaynaklanmtr. thalde alnan KDV tahsilat yln ilk dokuz aynda 2008 ylnn ayn dnemine gre ithalatta grlen de paralel olarak yzde 20,3 orannda gerilemitir. Dahilde alnan KDV tutarnda ise eitli mal ve hizmetlerden alnan KDV oranlarndaki ayarlamalarn ve i talepteki greli toparlanmann etkisiyle yzde 19,5 orannda art gereklemitir. Ayrca, KDV iadelerindeki azal ve Nisan ayndaki 3. Nesil GSM satndan elde edilen KDV geliri sz edilen yksek oranl arta katk yapmtr. Gelir vergisi, TV ve kurumlar vergisi tahsilat yln ilk dokuz aynda iktisadi faaliyetteki durgunlua paralel olarak yatay bir seyir izlerken, yln nc eyreinde, petrol ve ttn rnlerinden alnan maktu TV tutarlarndaki artn etkisiyle TV tahsilatnda greli bir toparlanma gzlenmitir (Tablo 6.1.3).
90
Tablo 6.1.3. Merkezi Ynetim Genel Bte Gelirleri

(Milyar TL) Ocak-Eyll 2008 156,36 127,28 27,99 12,38 12,72 31,75 23,32 14,62 6,36 8,26 Ocak-Eyll 2009 151,88 125,33 28,50 12,05 15,20 31,66 18,60 9,97 8,52 1,45 Art Oran (Yzde) -2,9 -1,5 1,8 -2,7 19,5 -0,3 -20,3 -31,8 33,9 -82,4 Gerekleme/ Bte Hedefi (Yzde) 62,5 62,0 63,0 59,8 76,1 64,1 48,3 48,6 115,7 11,0
Genel Bte Gelirleri I-Vergi Gelirleri Gelir Vergisi Kurumlar Vergisi Dahilde Alnan Katma Deer Vergisi zel Tketim Vergisi thalde Alnan Katma Deer Vergisi II-Vergi D Gelirler Teebbs ve Mlkiyet Gelirleri Sermaye Gelirleri
Vergi gelirleri reel bazda deerlendirildiinde, 2008 yl nc eyreinde balayan daralma eiliminin, zel tketim talebindeki toparlanmayla birlikte 2009 ylnn ikinci eyreinden itibaren yavalad grlmektedir. 2009 ylnn ikinci eyreinde eitli mal ve hizmetlerden alnan KDV ve TV oranlarnda yaplan ayarlamalar da KDV tahsilatndaki toparlanmada rol oynamtr (Grafik 6.1.1).
Grafik 6.1.1. Reel Vergi Gelirleri
Reel Vergi Gelirleri
(Yllk Yzde Deiim)
15
Reel KDV ve TV Gelirleri

(Yllk Yzde Deiim)
30
10 5 0 -1,4 -5 -10 -12,6 -15 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2009 3
25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 1
TV Gelirleri
Dahilde Alnan KDV Gelirleri
26,0
-2,0
2 2009
2007
2008
2007
2008
Kamu sektrnn faiz d fazla performans 2008 yl Eyll ayndan itibaren belirgin olarak zayflamaktadr (Grafik 6.1.2). Yllklandrlm verilere gre, program tanml merkezi ynetim faiz d fazlas ve konsolide kamu sektr faiz d fazlas son yllardaki en dk seviyelerine gerilemi bulunmaktadr. Merkezi ynetim faiz d dengesindeki zayflama eilimine paralel olarak bte d fonlarn ve sizlik Sigortas Fonunun faiz d performans da gerilerken, KTlerin ve sosyal gvenlik kurulularnn faiz d fazlalar greli olarak olumlu bir performans sergilemektedir (Grafik 6.1.2). Bu
gelimeler erevesinde yl sonu itibaryla program tanml merkezi ynetim ve konsolide kamu kesimi btesinin faiz d ak vermesi beklenmektedir.
Grafik 6.1.2. Faiz D Fazla
Program Tanml Faiz D Fazla (Yllklandrlm, Milyar TL)
Merkezi Ynetim FDF Konsolide Kam u FDF 45 35 25 15 5 -5 -15 0107 0307 0507 0707 0907 1107 0108 0308 0508 0708 0908 1108 0109 0309 0509 0709 3,0 -9,4
Program Tanml Faiz D Fazla (Yllklandrlm, Milyar TL)

4 2008Q4 3 2 1 0 -1 -2 Bte D Fonlar KT'ler Sosyal Gvenlik Kurulular sizlik Sigortas Fonu 2009Q1 2009Q2
Kaynak: Hazine Mstearl.
Kaynak: Hazine Mstearl.
2008 yl nc eyreinden itibaren hzlanan merkezi ynetim faiz d bte harcamalarna paralel olarak, 2009 ylnn ilk yarsnda kamunun yatrm ve tketim harcamalar GSYH bymesine pozitif katk yapmtr. OVPde yer alan projeksiyonlara gre, faiz d harcamalarn GSYHnin bymesine yapt katknn kademeli olarak azalmas ngrlmektedir. Bununla birlikte, kriz sonras alnan birikimli tedbirlerin iktisadi faaliyeti destekleyici etkisinin 2009 ylnn kalannda ve 2010 ylnda azalarak da olsa devam edecei tahmin edilmektedir. Bu dorultuda, Raporun son blmnde sunulan orta vadeli tahminler, 2009 ylnn kalannda ve 2010 ylnda kamu harcamalarnn iktisadi faaliyete verdii destein azalarak srd, 2011 ylndan itibaren ise kamu harcamalarnn daha ntr bir pozisyona getii bir ereveyi esas almaktadr.
6.2. Bor Stokundaki Gelimeler

Getiimiz yllarda uygulanan basiretli maliye politikalar erevesinde kamu bor yk hzla azaltlm, vade ve dviz kompozisyonunda nemli iyiletirmeler salanmtr. Bununla birlikte, 2008 yl son eyreinden itibaren toplam kamu faiz d fazlasnn hzla gerilemesine paralel olarak kamunun borlanma ihtiyac artmtr. Sz konusu dnemdeki yksek i bor evirme oranna ramen, bankaclk sektrnn kamu katlarna olan talebinin gl olmas, kamu borlanma maliyetleri zerinde bask olumasn engellemitir. OVPde kamu borluluk oranlarndaki art eiliminin nmzdeki ylda kontrol altna alnmas hedeflenmektedir.
2009 yl Eyll ay itibaryla, merkezi ynetim bor stoku yzde 13,4 orannda art gstererek 431,1 milyar TL dzeyinde gereklemitir. Merkezi ynetim bor stokundaki art temel olarak net i bor art kaynakl iken, net d bor art greli olarak snrl bir seviyede kalmtr. Dier yandan, 2009 yl ilk yars itibaryla, toplam kamu net bor stokunun GSYHye oran yzde 30,5e, AB tanml genel ynetim nominal bor stokunun GSYHye oran ise yzde 43,2ye kmtr (Grafik 6.2.1). 2009 ylnda kamunun faiz d fazla veremeyecei ve iktisadi faaliyetin daralaca beklentileri dikkate alndnda, kamu kesimi bor oranlarnda 2009 ylnn ilk yarsnda gzlenen ykseli eiliminin yln kalan ksmnda devam edecei ngrlmektedir.
Grafik 6.2.1. Kamu Bor Stoku Gstergeleri
Kamu Bor Stoku Gstergeleri
90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2001 2003 2005 2007 2009/06
43,2 30,5 431,1
Merkezi Ynetim Bor Stokundaki Deiimin Analizi

500 400 350 300 250 200 150 100 50 0
**
74 Milyar TL 49 25 0 -25 -49

Parite Etkisi** Toplam Kur Etkisi*** Net D Bor Art Net Bor Art
* 2008
450
2006 3,2 6,4 -0,5 4,5
2007 3,4 -21,2 -2,6 8,9
2008 -1,0 29,9 4,0 13,9
2009/09* 1,2 -2,1 6,2 45,7
Top. Kamu Net Bor Stoku/GSYH AB Tanml Genel Ynetim Nominal Bor Stoku/GSYH Merkezi Ynetim Toplam Bor Stoku (milyar TL, sa eksen)
Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB.
yl sonuna gre deiimi gstermektedir. ABD dolar/Euro ve ABD dolar/SDR paritelerindeki hareketlerden kaynaklanan deiimleri gstermektedir. *** Trk lirasnn ABD dolar karsndaki hareketlerinden kaynaklanan deiimleri iermektedir. Not: Net bor deiimi, kur ve parite etkisinden arndrlm deiimi ifade etmektedir. Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB.
2003 ylndan bu yana stratejik ltler erevesinde uygulanan bor ve risk ynetimi politikalarnn ve salanan makroekonomik istikrarn katksyla kamu bor portfynn likidite, faiz oran ve dviz kuru risklerine kar duyarll nemli lde azalmtr. Son dnemlerde ise merkezi ynetim bor stoku iinde sabit getirili ve dviz kuruna duyarl (dviz cinsinden ve dvize endeksli) bor senetlerinin pay azalrken, deiken faizli bor senetlerinin pay artmaktadr (Grafik 6.2.2). Deiken faizli bor senetlerinin payndaki art esas olarak TFEye endeksli ve nispeten uzun vadeli senet ihracndan kaynaklanmtr.
93
Grafik 6.2.2. Merkezi Ynetim Bor Stokunun Yaps

Merkezi Ynetim Bor Stokunun Kompozisyonu (Yzde)
100 3 3,8 30 ,0 90 80 70 60 50 40 30 3 3,2 32 ,5 20 10 0 20 01 Sabit Getirili 2003 2 005 200 7 20 09/0 9
10 0 2001 2003 2005 2007 2009/09 0 70 60 200 50 40 150
Merkezi Ynetim Bor Stoku Krlganlk Gstergeleri (Yzde)

226,0 250
3 3,0
37 ,4
30 20
100
50
Kamu Mevduat/Aylk Ortalama Bor Servisi (sa eksen) Faize Duyarl Bor Stoku/ Toplam Bor Stoku*
Deiken Faizli
YP Cinsi/YP Endeksli
Dviz Kuruna Duyarl Bor Stoku/ Toplam Bor Stoku**
* Faize duyarl bor stoku, vadesi bir yldan ksa olan iskontolu senetleri ve deiken faizli DBSleri kapsamaktadr. ** Dviz kuruna duyarl bor stoku, d bor stoku ile dviz cinsi ve dvize endeksli i bor stokunu kapsamaktadr. Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB.
Likidite riskinin azaltlmas ynnde uygulanan finansman stratejisine bal olarak, kamu mevduatnn aylk ortalama bor servisini karlama oran 2009 yl Eyll aynda yzde 226,0 orannda gereklemitir (Grafik 6.2.2). Nakit i borlanmann ortalama vadesinin 2008 yl ortalamasna gre uzamasna paralel olarak toplam i bor stokunun ortalama vadesi de 2009 yl Eyll aynda 24,2 aya kmtr. Ayrca, 2009 yl Ocak-Eyll dneminde tahvil ihrac yoluyla 3,8 milyar ABD dolar tutarnda uzun vadeli d borlanma gerekletirilmi ve sz konusu borlanmann ortalama vadesi 9,1 yl olmutur (Grafik 6.2.3).
94
Grafik 6.2.3. ve D Piyasalardan Gerekletirilen Borlanmann Vadesi

Nakit Borlanma ve Bor Stokunun Vadesi (Ay)
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2001 2003 2005 2007 2009/09 24,2 34,2
Tahvil hrac Yoluyla Borlanma
35 30 25 20 15 10 5 0 2001 2003 2005 2007 2009/09

Toplam Bor Stokunun Ort. Vadesi Nakit i Borlanmann Ort. Vadesi D Borlanma (sa eksen, milyar ABD dolar) D Borlanmann Ort. Vadesi (yl) D Borlanmann Azami Vadesi (yl)
7 6 5 4 3 2 1 0
Kaynak: Hazine Mstearl, TCMB.
Sonu olarak, 2009 ylnda bte performansnn bozulmas ve net d borlanmann snrl kalmas nedeniyle kamunun i borlanma gereksiniminde nemli bir art gereklemitir. nmzdeki dnemde kamu kesiminin zel sektrn kaynaklarn dlamamas ve para politikas kararlarnn etkili olabilmesi asndan, bor evirme oranlarndaki artn OVPde belirtilen projeksiyonlar dorultusunda makul dzeylere indirilmesi byk nem tamaktadr.
95
96
7. Orta Vadeli ngrler

Raporun bu blmnde tahminlere temel oluturan varsaymlar zetlenmekte, bu erevede retilen orta vadeli enflasyon, kt a tahminleri ve para politikas grnm sunulmaktadr. Tahminler nmzdeki yllk dnemi kapsayacak ekilde verilmektedir.
7.1. Mevcut Durum, Ksa Vadeli Grnm ve Varsaymlar

ktisadi faaliyete ilikin 2009 yl nc eyreindeki gelimeler, Temmuz 2009 Enflasyon Raporunda ortaya koyulan ereve ile uyumlu bir seyir izlemi ve bu dnemde enflasyondaki d sreci devam etmitir. Petrol fiyatlarndaki ykseli ve kamu mali dengesini salamaya ynelik olarak alnan tedbirler fiyatlar zerinde yukar ynl bask olutursa da; gda grubu yllk enflasyonunun beklenenin zerinde bir d gstermesi ksa vadeli tahminlerin aa ynl gncellenmesinde etkili olmutur. 2009 yl ikinci eyreinde, alnan mali tedbirlerin etkisiyle, yurt ii talepte toparlanma gzlenirken d talep zayf seyrini srdrmtr. Bu dnemde, para politikas faiz oranlarnda sregelen indirim sreci ve zellikle alnan mali tedbirlerin etkisiyle toplam zel tketim talebinde nemli bir toparlanma gzlense de, vergi indirimleri kapsam dnda kalan mal gruplarna ynelik talepte ciddi bir iyileme olmamtr. Artan talebin byk lde stok eritme sreciyle karlanm olmas retim faaliyetlerini ve kaynak kullanmn snrlamtr. Ayrca, i gc piyasasnda belirgin bir iyileme grlmemesi ekonomideki talep yetersizliine destek veren bir unsur olmutur. Bu dorultuda toplam talep koullar enflasyondaki d srecine katk yapmaya devam etmitir. Bu gelimelerin Temmuz 2009 Enflasyon Raporunda sunulan ereveyle uyumlu olmas nedeniyle, orta vadeli tahminlerimizin balang noktasn oluturan ikinci ve nc eyree ilikin kt a tahminleri bir nceki Rapora gre deitirilmemitir (Tablo 7.1.1). Gda enflasyonu 2009 yl nc eyreinde belirgin bir oranda gerilemi ve yln ilk dokuz aylk dnemine ilikin ngrlerin olduka altnda kalmtr. Bu dnemde, mevsimsellikten arndrlm gda fiyatlar gemi yllardaki art eiliminden farkl olarak azal gstermitir. lenmemi gda fiyatlarnn art hzndaki gerileme beklenenden daha hzl olmu, ilenmi gda fiyatlarndaki yavalama eilimi ise beklendii ekilde srmtr. Bu
gelimeler gz nne alnarak, 2009 yl sonuna ilikin gda grubu yllk art oran varsaym yzde 7,5ten yzde 5,8e indirilmitir (Tablo 7.1.1). Bunun yannda, Temmuz Enflasyon Raporunda 60 ABD dolar olarak belirlenen 2009 yl sonu Brent tipi ham petrol fiyat varsaym, petrol fiyatlarndaki son dnem gelimeleri gz nne alnarak 70 ABD dolar seviyesine gncellenmitir (Tablo 7.1.1).
Tablo 7.1.1. Temmuz 2009 Enflasyon Raporunda Sunulan Tahminlerin Gncellenmesinin Temel Kaynaklar
Temmuz 2009 ER kt a 2009 Q2 :-8,2 2009 Q3 :-8,1 2009: %7,5 2010: %6 2011: %6 2009 boyunca 60$ sonrasnda 70$ 2009 Euro blgesi byme tahminleri1
1
Ekim 2009 ER Ayn 2009: %5,8 2010: %6 2011: %6 2009 4: 70$ 2010: 75$ 2011: 80$ 2009 WEO -0,3 CF -3,9 WEO -4,2 CF 1,1 2010 WEO 0,3
Gda fiyatlar
Petrol fiyatlar
2010 CF 0,4
CF 2 -4,4
WEO 3 -4,8
Consensus Forecasts (CF), Temmuz 2009 ve Ekim 2009 bltenleri; World Economic Outlook (WEO), Temmuz 2009 ve Ekim 2009 bltenleri. 2 CF. 3 WEO, IMF.
zetle, orta vadeli tahminlerimizin balang noktas, yukardaki gelimeler sonucunda aa ynl gncellenmitir. Orta vadeli tahminlerimizi ekillendiren yurt ii iktisadi faaliyete, kresel bymeye, emtia fiyatlarna, finansal piyasalara ve maliye politikasna ilikin dier varsaymlar ise aada sunulmaktadr. Yln nc eyreinde aklanan veriler zel tketim talebinde yln ikinci eyreinde gzlenen canlanmann, alnan mali tedbirlerin dorudan etkilendii mal gruplaryla snrl kaldn, dolaysyla kalc ve gl bir toparlanmaya iaret etmediini gstermektedir. Ayn ekilde, ekonomideki atl kapasite dzeyi ve mevcut talep belirsizliinin yksek olmas, yatrmlarda da hzl ve gl bir toparlanma olaslnn olduka zayf olduunu ima etmektedir. Bu balamda, nmzdeki dnemde kaynak kullanmndaki zayf seyrin yatrm ve istihdam imkanlarn kstlayaca ve tarihi olarak yksek seviyelerdeki isizlik oranlarnn talep zerinde snrlayc etki yapaca dnlmektedir. Son dnemde kresel risk alglamasndaki dzelme ve kredi faizlerinde sregelen d kredi kullanmn desteklemektedir. Buna karn,
98
kresel byme grnmne bal olarak iktisadi faaliyetteki toparlanmann i gc piyasasna yansma hz ve gcnn kredi talebi gelimelerinde belirleyici rol oynayaca tahmin edilmektedir. zetle, toplam talep koullar ve yksek isizlik oranlarnn nmzdeki dnemde de enflasyondaki d srecine katk yapmaya devam ettii bir ereve esas alnmtr. nmzdeki aylarda TV oranlarndaki dn yrrlkten tamamen kalkmasnn ve elektrik tarifelerindeki artn enflasyonda yukar ynl bir bask yarataca; ancak, yllk enflasyonun dk dzeyini koruyaca tahmin edilmektedir. Ayrca, 2009 ylnda mali dengeyi salamaya ynelik yaplan vergi ve fiyat dzenlemelerinin oluturduu baz etkilerinin 2010 ylnda enflasyonda dalgalanmalara yol aaca da not edilmelidir. 2010 ve 2011 yllar iin gda fiyatlarna ilikin varsaymmz oluturulurken Temmuz 2009 Enflasyon Raporundaki baz senaryoda sunulan patika korunmutur. Bu erevede, gda enflasyonu varsaym, 2010 ve 2011 iin yzde 6 olarak alnmtr (Tablo 7.1.1). Brent tipi ham petrol varil fiyat, yln ikinci eyreinde ortalama 60 ABD dolar seviyesindeyken, yln nc eyreinde ortalama 70 ABD dolar seviyesine ykselmitir. Spot piyasa gelimelerine paralel olarak petrol fiyatlarnda her vadede ykseli gzlenmitir. Kresel toparlanmann yava olacana ilikin gl beklentilere ramen, OPECin arz ynl kararlarn gecikmeli alabilmesi fiyatlarda ani hareketlerin gereklemesini olas klmakta; retici olmayan yatrmclarn emtia piyasalarna yeniden ynelmesi de stoklama davrann destekleyerek spot fiyatlarn ykselmesine neden olabilmektedir. Dolaysyla, petrol fiyatlar iin Temmuz Enflasyon Raporunda yer alan varsaymlara kyasla daha yksek bir patika esas alnmtr. Bu deerlendirmeler nda, orta vadeli tahminlerimiz retilirken ham petrol fiyat varsaymmz 2009 yl sonu iin 70 ABD dolarna, 2010 ve 2011 yllar iin ise srasyla, 75 ABD dolar ve 80 ABD dolarna ykseltilmitir (Tablo 7.1.1). inde bulunduumuz konjonktr itibaryla yurt d iktisadi faaliyete ilikin varsaymlar orta vadeli grnmn oluturulmasndaki nemini korumaktadr. Bu erevede, Temmuz 2009 Raporundan bugne kadar geen aylk sre iinde uluslararas kurulularn yaymlad byme ngrleri, orta vadeli tahminlere yanstlmtr
99
Yln nc eyreinde kresel ekonomiye ilikin aklanan veriler, kademeli bir toparlanma srecine girildiine iaret etmektedir. Bu dnemde gerek ikinci eyree ilikin byme rakamlarnn beklenenden olumlu gereklemesi, gerekse nc eyrekte iktisadi faaliyete ilikin nc gstergelerdeki toparlanma srecinin devam etmesi, krizin dip noktasnn geride brakldna ilikin alglamalar glendirmitir. Bu dnemde kresel ekonomiye ilikin gstergelerdeki toparlanmann belirginlemesiyle uluslararas kurulularn da kresel byme tahminlerini yukar ynl gncelledikleri grlmektedir. CF Haziran blteninde yzde 2,6 olan 2009 yl kresel daralma ngrs, Ekim blteninde yzde 2,3e gerilemitir. Ayn ekilde, IMFnin Haziran aynda yaymlad WEO raporunda kresel daralma tahmini yzde 1,4 iken, Ekim raporunda yzde 1,1e ekilmitir (Grafik 7.1.1).
Grafik 7.1.1. 2009 Ylna likin Byme Tahminleri Consensus Forecasts

0
WEO
1 0
-1
-1
-2
-2 -3 -4
-3
-4 Euro Blgesi -5 0109 0209 0309 0409 0509 0609 0709 0809 0909 1009 Dnya ABD
-5 -6 0109 Euro Blgesi 0409 Dnya 0609 ABD 1009
Kaynak: CF Ocak Ekim 2009 Bltenleri; IMF WEO Ocak 2009, Nisan 2009, Temmuz 2009 ve Ekim 2009 Bltenleri.
Ekim aynda 2010 yl kresel byme tahminleri, CF blteninde yzde 2,7ye, WEOda ise yzde 3,1e ykseltilmitir (Grafik 7.1.2). Blgesel byme tahminlerine bakldnda ise, Euro blgesine ve ABD ekonomisine ilikin 2010 yl sonu byme tahminlerinin yukar ynl gncellendii, WEOnun Euro blgesine ilikin 2010 yl byme tahmininin uzunca bir aradan sonra ilk defa pozitife dnd grlmektedir.
100
Grafik 7.1.2. 2010 Ylna likin Byme Tahminleri Consensus Forecasts

3 Euro Blgesi Dny a ABD
WEO
4 Euro Blgesi 3 2 Dnya ABD
1 0
0 0109 0209 0309 0409 0509 0609 0709 0809 0909 1009
-1 0109 0409 0609 1009
Kaynak: CF Ocak Ekim 2009 Bltenleri; IMF WEO Ocak 2009, Nisan 2009, Temmuz 2009 ve Ekim 2009 Bltenleri.
zetle, orta vadeli tahminler retilirken, kresel iktisadi faaliyete ilikin varsaymlar Temmuz Enflasyon Raporuna gre snrl bir miktar yukar ynl gncellenmi, ancak d talebin zayf seyrini uzunca bir sre koruduu bir ereve esas alnmtr. 2008 yl nc eyreinden itibaren hzlanan merkezi ynetim faiz d bte harcamalarna paralel olarak, 2009 ylnn ilk yarsnda kamunun yatrm ve tketim harcamalar GSYH bymesine pozitif katk yapmtr. OVPde yer alan projeksiyonlara gre, faiz d harcamalarn GSYHnin bymesine yapt katknn kademeli olarak azalmas ngrlmektedir. Bununla birlikte, kriz sonras alnan birikimli tedbirlerin iktisadi faaliyeti destekleyici etkisinin 2009 ylnn kalannda ve 2010 ylnda azalarak da olsa devam edecei tahmin edilmektedir. Bu dorultuda orta vadeli tahminler, 2009 ylnn kalannda ve 2010 ylnda kamu harcamalarnn iktisadi faaliyete verdii destein azalarak srd, 2011 ylndan itibaren ise kamu harcamalarnn daha ntr bir durua getii bir ereveyi esas almaktadr. TCMB, kresel krizin derinlemesi ve yaygnlamas nedeniyle 2008 ylnn son eyreinden itibaren politika faizlerini hzla indirmitir. Politika faizlerindeki indirim sreci 2009 yl nc eyreinde de devam etmitir. Bu balamda, Austos-Ekim aylarndaki toplam 150 baz puan indirim ile birlikte, politika faizlerindeki d Kasm 2008den bu yana toplam 1000 baz puana ulamtr.
101
Yln nc eyreinde, iktisadi faaliyete ve enflasyona ilikin aklanan verilerin TCMBnin ngrlerini teyid etmesi ve Bankann izledii etkin iletiim politikas, para politikas kararlarnn piyasa faizleri zerindeki belirleyiciliini artran unsurlar olmutur. Bunun yannda, son dnemde risk alglamasndaki iyilemenin de desteiyle bankaclk kesiminin kredi arznda ve tketici kredisi kullanmnda bir art gzlenmitir. Bununla birlikte, finansal sklk gstergeleri halen kriz ncesi seviyelerinin zerinde seyretmektedir. Dolaysyla, orta vadeli ngrlerimiz oluturulurken kredi koullarndaki skln devam ettii, ancak bir nceki rapor dnemine gre ksmen azald bir ereve ngrlmtr.
7.2. Orta Vadeli Grnm

Raporun bu blmnde, bir nceki blmde detayl olarak aklanan ksa vadeli ngrler ve varsaymlar dorultusunda oluturulan baz senaryoya gre retilen enflasyon ve kt a tahminleri ile para politikas grnm yer almaktadr.
Bu erevede, politika faizlerinin snrl bir miktar daha derek 2010 yl sonuna kadar sabit kald varsaym altnda; enflasyonun, yzde 70 olaslkla, 2009 yl sonunda yzde 5,0 ile 6,0 aralnda (orta noktas yzde 5,5), 2010 yl sonunda ise yzde 3,9 ile 6,9 aralnda (orta noktas yzde 5,4) gerekleecei tahmin edilmektedir. Enflasyonun, 2011 yl sonunda yzde 4,9, 2012 yl nc eyreinde ise yzde 4,8 dzeyine gerileyecei ngrlmektedir (Grafik 7.2.1).
Grafik 7.2.1. Enflasyon ve kt A Tahminleri
Tahmin Aral* 2009 iin Belirsizlik Aral 13 11 9 7 5 Yzde 3 1 -1 -3 -5 -7 -9 2 3 2009 4 1 2 2010 3 4 1 2 2011 3 4 1 2 2012 3 Kontrol Ufku kt A Yl Sonu Enflasyon Hedefleri
*Enflasyonun tahmin aral iinde kalma olasl yzde 70tir.
102
Yukarda bahsedilen varsaymlar dorultusunda retilen kt a tahminleri Grafik 7.2.1de sunulmaktadr. Buna gre, kt ann Temmuz 2009 Raporuna gre snrl bir miktar daha hzl kapanaca ngrlmektedir. Gncellenen tahminler, politika faizinin olduka uzun bir sre dk dzeylerde tutulmas durumunda dahi, toplam talep koullarnn enflasyondaki de verdii destein ksa srede ortadan kalkmayacan gstermektedir. Kresel krizin fiyatlar zerindeki aa ynl etkilerinin belirginletii 2009 ylnn ilk yars, enflasyon asndan olduka dk bir baz oluturmaktadr. nmzdeki dnemde enflasyonun ana eilimi dk dzeylerde seyretse dahi, bahsi geen baz etkisi nedeniyle, yllk enflasyonun 2010 ylnn ortalarna kadar dnem dnem dalgalanarak ykseli eilimi gsterebilecei tahmin edilmektedir. Bte dengesi gzetilerek yaplan vergi ve fiyat ayarlamalarnn yllk enflasyon zerindeki etkilerinin ortadan kalkmasyla birlikte, 2010 ylnn ikinci yarsndan itibaren enflasyonun tekrar kademeli bir d eilimine girerek orta vadede yzde 5 dzeylerinde istikrar kazanaca ngrlmektedir. ktisadi birimlerin fiyatlama davranlarn olutururken orta vadeli szleme ve planlamalarnda bu deerleri referans almas, enflasyon katln azaltmak suretiyle iktisadi faaliyetteki toparlanmay destekleyecektir.
Enflasyon grnmne ilikin aklanacak her trl yeni verinin ve haberin para politikas duruunun deitirilmesine neden olabilecei vurgulanmaldr. Dolaysyla, enflasyon tahminleri oluturulurken para politikasnn grnmne ilikin ifade edilen varsaymlar, TCMB tarafndan verilmi bir taahht olarak alglanmamaldr. 7.3. Riskler ve Para Politikas Son dnemde aklanan veriler en ktnn geride kaldn teyid etse de, kresel ekonomideki sorunlar henz tam olarak giderilmi deildir. Kredi piyasalarndaki skln devam etmesi ve isizlik oranlarnn yksek seyretmesi kresel iktisadi faaliyete ilikin aa ynl riskleri canl tutmaktadr. nmzdeki dnemlerde kresel bymenin tekrar kesintiye uramas ve bu durumun yurt ii iktisadi faaliyetteki toparlanmay geciktirmesi durumunda, politika faizlerinde ek bir indirim sreci sz konusu olabilecektir.
103
Yaanan krizin ve buna kar uygulanan politikalarn yakn tarihte bir rneinin bulunmamas, enflasyon ve para politikasnn grnmne ilikin risk oluturmaktadr. Kresel lekte alnan para politikas nlemlerinin iktisadi faaliyet ve dier temel deikenler zerindeki etkisini tarihsel deneyimlere bakarak kestirmek mmkn deildir. lkemizde kriz sonras uygulanan para politikalarnn niceliksel genileme biiminde olmamas bu riskleri azaltsa da, Kasm 2008 dneminden bugne gerekletirilen 1000 baz puanlk faiz indiriminin etkilerinin gecikmeli olarak ortaya kaca gz ard edilmemelidir. Dier bir ifadeyle, baz senaryoda uzun sre faiz artrm ngrlmemesine ramen, uygulanan politikalarn etkilerinin dikkatle takip edilmesi ve bu raporda izilen erevenin dnda beklenmeyen bir gelime gzlenmesi durumunda gelimenin niteliine gre gereken tedbirlerin gecikmeksizin alnmas nem tamaktadr. te yandan gelimekte olan lkelerin kredi riskindeki nispi iyileme sonucunda bu lkelere sermaye akmlarnn glenmeye devam etmesi de olas bir senaryodur. Kresel lekte parasal ve mali genileme sonucunda piyasaya srlen yksek miktarl ve dk maliyetli likidite, risk itahndaki artla birlikte gelimekte olan lke finansal varlklarna olan talebi artrmaktadr. Ekonomimizde halen kaynak kullanmnn dk dzeyde olmas ve ithal girdi fiyatlarn aa ynde etkileyecek maliyet oklarnn nihai rn fiyatlarna yansma eiliminin gl olmas nedeniyle, sermaye girilerinin hzlanmas durumunda ksa vadede enflasyon zerinde aa ynl riskler artabilecektir. Byle bir durumla karlalmas halinde politika faizleri geici olarak baz senaryoda ngrlene kyasla daha dk seviyelere ekilebilecektir. TCMB, para politikas stratejisini olutururken maliye politikasna ilikin gelimeleri yakndan takip etmeye devam edecektir. OVPde ngrlen tutarl ereve mali disiplini salamlatracak dzenlemelerle desteklenerek daha da glendirildii taktirde, lkemizin kredi riskindeki greli iyilemeyi destekleyecektir. Programda yer alan hedeflerin uygulamada da hayata geirilmesi halinde, tahmin ufku boyunca politika faizinin tek hanede kalmasnn mmkn olduu dnlmektedir.
104
Kresel lekte bte aklarnn hzla ykselmesi, uzun vadede enflasyon beklentileri ve dolaysyla uzun vadeli kresel piyasa faiz oranlar zerinde yukar ynl bir risk oluturmaktadr. Raporda orta vadeli enflasyon ve para politikas grnm oluturulurken kresel iktisadi faaliyetteki toparlanmann yava ve kademeli bir seyir izledii, tasarruf oranlarnn uzun sre yksek seviyelerde kald ve dnya lkelerinde faiz oranlarnn dk dzeylerde seyrettii bir ereve esas alnmtr. Bununla birlikte, kresel krize kar alnan mali tedbirler sonucu zellikle gelimi lkelerde bte aklarnn yksek boyutlara ulamas ve bu politikalardan k stratejisinin henz netlememi olmas, orta vadede kresel piyasa faiz oranlarna ilikin yukar ynl risk oluturmaktadr. Kukusuz, salam bankaclk sistemi ve basiretli maliye politikas gibi gl ynleriyle ayran ekonomiler, bu tr risklerin yansmalarna kar daha dayankl olacaktr. Bu erevede, iinde bulunduumuz konjonktrde mali disiplinin nemi bir kez daha vurgulanmaldr. Petrol ve dier emtia fiyatlarnn olas seyri nemli bir risk unsuru olmaya devam etmektedir. Kresel lekte kamu otoritelerinin ald dengeleyici tedbirler sonucu bollaan ksa vadeli likidite, gelimekte olan lke para birimlerinin yannda emtia fiyatlarn da speklatif hareketlere maruz brakabilmektedir. Dolaysyla, kresel toparlanmann yava ve kademeli olaca bir senaryo esas alndnda dahi, petrol ve dier emtia fiyatlarna ilikin temkinli olunmas gerekmektedir. Mevcut durumda lkemizde talep koullarnn halen zayf olmas, yukar ynl maliyet oklarnn yurt ii fiyatlara geiini snrlamaktadr. Bu nedenle TCMB, zellikle yurt ii kaynak kullanmnn dk seyretmeye devam edecei ksa vadede, kresel emtia fiyatlarndaki ksa vadeli dalgalanmalara tepki vermeyecektir. Emtia fiyatlarnda gzlenen artn kresel bymedeki kalc ve gl bir toparlanmadan kaynaklanan enflasyonist bir eilime dnmesi durumunda ise, para politikas enflasyonu orta vadeli hedeflerle uyumlu tutacak ekilde gereken tedbirleri alacaktr. TCMB, kresel krizin yurt ii ekonomi zerindeki olumsuz etkilerini snrlamak iin zerine deni yapmaktadr. Kresel risklere kar ekonomimizin direncini korumas iin basiretli bir para politikas gereklidir, fakat bu tek bana yeterli deildir. Orta vadede mali disiplinin srdrleceine dair taahhtlerin ve yapsal reform srecinin glendirilmesi, beklenti ynetiminin etkinletirilerek para politikas
kararlarnn olumlu etkilerinin desteklenmesi asndan byk nem arz etmektedir. Bu erevede, Orta Vadeli Programn ve Avrupa Birliine uyum ve yaknsama srecinin gerektirdii yapsal dzenlemelerin hayata geirilmesi konusunda atlacak admlar nemini korumaktadr.
106
GRAFKLER
1. GENEL DEERLENDRME Grafik 1.1. Gelimi lkelerde GSYH Gerekleme ve Tahminleri Grafik 1.1.1. Yllk TFE Enflasyonu ve Katklar Grafik 1.1.2. Gruplar tibaryla lk Dokuz Aylk TFE Art Oranlar Grafik 1.1.3. Temel Enflasyon Gstergeleri Grafik 1.1.4. Temel Enflasyon Gstergeleri H ve I Grafik 1.2.1. Enflasyon Hedeflemesi Yapan Gelimekte Olan lkelerin Politika Faiz Oranlar Grafik 1.2.2. Krizin Derinletii Dnemden Bugne Politika Faiz Oranlarndaki Deiimler Grafik 1.3.1. Enflasyon ve kt A Tahminleri 2. ULUSLARARASI EKONOMK GELMELER Grafik 2.1.1. Gelimi lkeler ve Gelimekte Olan lkeler Yllk Byme Oranlar Grafik 2.1.2. Gelimi lkeler sizlik Oranlar Grafik 2.1.3. Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler Sanayi retim Endeksi Grafik 2.1.4. PMI Endeksleri Grafik 2.1.5 Fabrika Siparileri Grafik 2.1.6. Perakende Ticaret Gelimeleri Grafik 2.2.1. S&P Goldman Sachs Emtia Fiyatlar Endeksleri Grafik 2.2.2. Ham Petrol (Brent) Fiyatlar Grafik 2.2.3. Ham Petrol Piyasas Oynaklk Endeksi (OVX) Grafik 2.2.4. Ham Petrol (Brent) Verim Erileri Grafik 2.3.1. Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler Tketici Fiyat Enflasyonu Grafik 2.3.2. Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler ekirdek Tketici Fiyat Enflasyonu Grafik 2.4.1. Para Piyasalar Faiz Gelimeleri Grafik 2.4.2. Reel Kesim Borlanma Maliyetleri Grafik 2.4.3. ABD Kredi Gelimeleri Grafik 2.4.4. Euro Blgesi Kredi Gelimeleri Grafik 2.4.5. Bankaclk Kesimi Kredi Skl Gstergeleri Grafik 2.4.6. Kresel Risk tah Endeksleri Grafik 2.4.7. Kresel Hisse Senedi Piyasalar Gelimeleri Grafik 2.4.8. Gelimekte Olan lke Kur ve Risk Primi Gstergeleri Grafik 2.5.1. Gelimi lkelerin Politika Faiz Oranlarndaki Deiimler Grafik 2.5.2. Gelimekte Olan lkelerin Politika Faiz Oranlarndaki Deiimler Grafik 2.5.3. Gelimi lkeler Politika Faiz Oran Grafik 2.5.4. Enflasyon Hedeflemesi Yapan Gelimekte Olan lkeler Politika Faiz Oran 3. ENFLASYON GELMELER Grafik 3.1.1. Yllk TFE Enflasyonuna Katk Grafik 3.1.2. Gruplar tibaryla TFE Grafik 3.1.3. Gda Fiyatlar Grafik 3.1.4. Gda Fiyatlar Grafik 3.1.5. Meyve-Sebze retim ve Fiyatlar Grafik 3.1.6 Meyve-Sebze hracat Miktar ve Fiyat Endeksi Grafik 3.1.7. Enerji Grubu Fiyatlar Grafik 3.1.8. Giyim ve Ayakkab Sektr Yurt i Tketimi Grafik 3.1.9. Giyim Eyas hracat Miktar Endeksi Grafik 3.1.10. Hizmet Sektr Ciro Endeksi Grafik 3.1.11. Hizmet Fiyatlar Grafik 3.1.12. Hizmet Grubu Fiyatlar Grafik 3.1.13. Hizmet Grubu Fiyatlar Grafik 3.1.14. Temel Enflasyon Gstergeleri I ve I Grafik 3.1.15. Temel Enflasyon Gstergeleri H ve I 33 33 34 34 35 35 36 37 37 38 38 39 39 39 39 15 15 16 16 17 17 18 18 19 19 20 20 21 21 21 21 22 22 23 23 24 24 25 25 1 2 2 3 3 3 3 8
107
Grafik 3.1.16. malat Sanayi Fiyatlar Grafik 3.1.17. thalat Birim Deer Endeksi Grafik 3.1.18. Ortalama Birim Maliyet ve Dviz Kuru Sepeti Grafik 3.2.1. 12 ve 24 Ay Sonrasndaki TFE Beklentileri Grafik 3.2.2. Enflasyon Beklentileri Erisi Grafik 3.2.3. Gelecek 12 Aylk Enflasyon Beklentilerinin Dalm Grafik 3.2.4. Sektrel Bazda 12 Ay Sonras in Enflasyon Beklentileri 4. ARZ VE TALEP GELMELER Grafik 4.1.1. Dnemler tibaryla GSYH Yllk Byme Oran Grafik 4.1.2. GSYH Grafik 4.1.3. retim Ynnden Yllk Bymeye Katk Grafik 4.1.4. Harcama Ynnden Yllk Bymeye Katk Grafik 4.1.5. Harcama Ynnden Dnemlik Bymeye Katk Grafik 4.1.6. Yerleik ve Yerleik Olmayan Hanehalk Tketimi Grafik 4.1.7. Tketim Mallar retimi ve thalat Miktar Grafik 4.1.8. Dayankl ve Dayanksz Mallar retimi Grafik 4.1.9. Otomobil ve Beyaz Eya Piyasa Satlar Grafik 4.1.10. Tketici Kredileri Grafik 4.1.11. Sermaye Mallar retim Endeksi ve thalat Miktar Endeksi Grafik 4.1.12. Toplulatrlm Yatrm Endeksi ve Makine-Tehizat Yatrmlar Grafik 4.1.13. Kapasite Kullanm Oran Grafik 4.1.14. Sanayi Sektrnde Kii Ba allan Saat ve zel Makine Tehizat Yatrmlar Grafik 4.1.15. Toplam Nihai Yurt i Talep Grafik 4.2.1. hracat, thalat ve Net hracatn Yllk Bymeye Katks Grafik 4.2.2. Mal ve Hizmet hracat ve thalat Grafik 4.2.3. Gelimi lkelerde GSYH Gerekleme ve Tahminleri Grafik 4.2.4. hracat Miktar Endeksi Grafik 4.2.5. Mal ve Hizmet hracat Grafik 4.2.6. YA hracat Siparileri ve Gelecek Ay Beklentisi Grafik 4.2.7. PMI hracat Siparileri Endeksi Grafik 4.2.8. Gelimi lke GSYH Tahminlerinde Gncelleme Grafik 4.2.9. thalat Miktar Endeksi Grafik 4.2.10. Tketim Mallar thalat Miktar Endeksi Grafik 4.2.11. Yatrm Mallar thalat Miktar Endeksi Grafik 4.2.12. Ara Mallar thalat Miktar Endeksi Grafik 4.2.13. Mal ve Hizmet thalat Grafik 4.3.1. Sanayi retim Endeksi Grafik 4.3.2. YA Mamul Mal Stok Miktar (Normal st-Normal Alt, Yzde) ve Stok Dzeyi Grafik 4.3.3. kt A Grafik 4.4.1. sizlik Oranndaki Deiimin Kompozisyonu Grafik 4.4.2. Tarm D stihdam Grafik 4.4.3. Tarm D sizlik Oran Grafik 4.4.4. Tarm D stihdam Grafik 4.4.5. Sanayi stihdam (Milyon Kii) ve retimi (2005=100) Grafik 4.4.6. malat Sanayi stihdam Endeksi Grafik 4.4.7. naat stihdam Grafik 4.4.8. Hizmetler stihdam Grafik 4.4.9. sizlik Oranlar Grafik 4.4.10. Net siz Saysndaki Deiim Grafik 4.4.11. malat Sanayi Sektrnde Reel cret demeleri Grafik 4.4.12. Ticaret-Hizmet Sektrnde Reel cret demeleri Grafik 4.4.13. Bina naat Sektrnde Reel cret demeleri Grafik 4.4.14. Bina-D naat Sektrnde Reel cret demeleri Grafik 4.4.15. Tarm D Sektrde Katma Deer ve stihdam
40 40 40 41 41 42 42
46 46 47 47 48 48 49 49 49 49 50 50 51 51 52 52 52 53 54 54 54 54 55 56 56 56 56 57 58 59 60 60 61 61 61 62 62 62 62 63 63 63 63 64 64 64
108
5.
FNANSAL PYASALAR VE FNANSAL ARACILIK Grafik 5.1.1. Risk Primi Gstergeleri Grafik 5.1.2. Gelimekte Olan lkelerde Politika Faiz Oranlar Grafik 5.1.3 Faiz Oranlarndaki Gelimeler Grafik 5.1.4. Piyasa Faizinin Vade Yaps Grafik 5.1.5 DBS Getirilerinden Elde Edilen Orta Vadeli Reel Faizler ve Ticari Kredilerde Sklk Gstergeleri Grafik 5.1.6. Para Taban Yllk Reel Bymesi Grafik 5.1.7. Dviz Kuru Gelimeleri Grafik 5.1.8. Fazla TL Likiditesi Grafik 5.2.1. Reel Sektre Alan Krediler / GSYH Grafik 5.2.2. Tketici Kredileri Alt Kalemleri Grafik 5.2.3. Kredi Faizleri Grafik 5.2.4. Kredi ve Mevduat Faiz Farklar 74 75 76 77 78 78 79 80 81 81 82 83
6.
KAMU MALYES Grafik 6.1. Genel Devlet Bte A Grafik 6.1.1. Reel Vergi Gelirleri Grafik 6.1.2. Faiz D Fazla Grafik 6.2.1. Kamu Bor Stoku Gstergeleri Grafik 6.2.2. Merkezi Ynetim Bor Stokunun Yaps Grafik 6.2.3. ve D Piyasalardan Gerekletirilen Borlanmann Vadesi 87 91 92 93 94 95
7.
ORTA VADEL NGRLER Grafik 7.1.1. 2009 Ylna likin Byme Tahminleri Grafik 7.1.2. 2010 Ylna likin Byme Tahminleri Grafik 7.2.1. Enflasyon ve kt A Tahminleri 100 101 102
109
TABLOLAR
2. ULUSLARARASI EKONOMK GELMELER Tablo 2.1.1. Yllk Byme Tahminleri 3. ENFLASYON GELMELER Tablo 3.1.1. 2009 Yl Bitkisel retim lk Tahminleri Tablo 3.1.2. Mal ve Hizmet Grubu Fiyatlar Tablo 3.1.3. Dayankl Tketim Mallar Grubu Fiyatlar 4. ARZ VE TALEP GELMELER Tablo 4.1.1. Yerleik ve Yerleik Olmayan Hanehalk Tketimi 6. KAMU MALYES Tablo 6.1. Merkezi Ynetim Bte Gerekleme ve Hedefleri Tablo 6.2. AB Tanml Genel Ynetim Nominal Bor Stoku Gerekleme ve Hedefleri Tablo 6.1.1. Merkezi Ynetim Bte Byklkleri Tablo 6.1.2. Merkezi Ynetim Faiz D Harcamalar Tablo 6.1.3. Merkezi Ynetim Genel Bte Gelirleri 7. ORTA VADEL NGRLER Tablo 7.1.1. Temmuz 2009 Enflasyon Raporunda Sunulan Tahminlerin Gncellenmesinin Temel Kaynaklar 98 88 89 89 90 91 47 34 35 37 17
110
KISALTMALAR
AB ABD BoE BoJ CDS DBS ECB EMBI Fed GO GSYH IEA IMF MKB YA KDV KT Kurul OECD OPEC OVP TV PMI TCMB TFE TK TL Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri ngiltere Merkez Bankas Japonya Merkez Bankas Kredi flas Takas Devlet Borlanma Senedi Avrupa Merkez Bankas Ykselen Piyasalar Tahvil Endeksi Amerikan Merkez Bankas Gelimekte Olan lkeler Gayri Safi Yurt i Hasla Uluslararas Enerji Ajans Uluslararas Para Fonu stanbul Menkul Kymetler Borsas ktisadi Ynelim Anketi Katma Deer Vergisi Kamu ktisadi Teekklleri Para Politikas Kurulu Uluslararas birlii ve Kalknma Tekilat Petrol hra Eden lkeler rgt Orta Vadeli Program zel Tketim Vergisi Satn Alma Yneticileri Endeksi Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Tketici Fiyat Endeksi Trkiye statistik Kurumu Trk liras
111

TCMB Enflasyon Raporu 2009 IV

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TCMB Enflasyon Raporu 2009 IV

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IVI

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

104 102 100 98 96 94

90 2 3 2008 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 2009 2010 2011

Kaynak: Consensus Forecasts, Haziran ve Eyll.

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Grafik 1.1.2. Gruplar tibaryla lk Dokuz Aylk TFE Art Oranlar

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Grafik 1.1.3. Temel Enflasyon Gstergeleri

Grafik 1.1.4. Temel Enflasyon Gstergeleri H ve I

*: Vergi oranlarndaki deiimin etkisinden arndrlmtr. Kaynak: TK, TCMB.

Gelimekte Olan lkeler Trkiye

5 0106 0706 0107 0707 0108 0708 0109 0709

*19 Ekim 2099 itibaryla. Kaynak: Bloomberg, TCMB hesaplamalar.

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Grafik 1.3.1. Enflasyon ve kt A Tahminleri

*Enflasyonun tahmin aral iinde kalma olasl yzde 70tir.

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

2. Uluslararas Ekonomik Gelimeler

IMF, World Economic Outlook, Nisan.

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

2.1. Kresel Byme

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Grafik 2.1.2. Gelimi lkeler sizlik Oranlar (Yzde)

G GO GO (in ve Hind. hari)

2 0 -2 -4 0397 0399 0301 0303 0305 0307 0309

Kaynak: Bloomberg, TCMB.

IMF, World Economic Outlook, Ekim.

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Grafik 2.1.3. Gelimi ve Gelimekte Olan lkeler Sanayi retim Endeksi

Grafik 2.1.4. PMI Endeksleri

-15 -20 0101 0102 0103

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Grafik 2.1.5 Fabrika Siparileri

Grafik 2.1.6. Perakende Ticaret Gelimeleri

Tablo 2.1.1. Yllk Byme Tahminleri

Enflasyon Raporu 2009-IV

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

2.2. Emtia Fiyatlar