Makroekonomik Verilerin Mevsimsellikten Arndrlmas: Trkiyedeki Uygulamal Aratrmaclara Dikkat Notu

C. Emre Alper Boazii Universitesi Ekonomi Blm ve Ekonomi ve Ekonometri Merkezi

S. Boraan Aruoba University of Pennsylvania Ekonomi Blm

zet
Bu almada Hicri takvime gre hareket eden dini olaylarn yol at dzenli mevsimsel hareketlerin Trkiyedeki aylk makroekonomik deikenler zerindeki etkisi aratrlmaktadr. Doal logaritmas alnm ve daha sonra ynseme (trend)den arndrlm Trkiyenin seilen makroekonomik verileri, standart olarak kullanlan mevsimsellikten arndrma metodlarna tabi tutulmutur. Bu aamalardan sonra yaplan incelemede verilerde kalnt mevsimsel dzenliliklere rastlanmaktadr. almada bu esit mevsimsellii gzard etmenin sonular da irdelenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Deterministik mevsimsellik, Tatil etkileri, Hicri takvim, Kukla deikenler

Yazmalar iin: Boazii Universitesi, Ekonomi Blum, PK 2, Bebek, stanbul 80815, Trkiye adresi kullanlabilinir. Fax: (212) 287-2453. e-mail: alper@boun.edu.tr University of Pennsylvania, Department of Economics, 160 McNeil Building, 3718 Locust Walk, Philadelphia, PA 19104-6297. e-mail: aruoba@ssc.upenn.edu

1. Giri

Bir ok zaman serisi mevsimsel hareketlilikler gsterir. Turizm, tarm ve inaat gibi sektrlerdeki bu hareketliliklerin bir sebebi hava durumudur. Mali yl iin nceden belirlenen mali takvim ise devlet harcamalar, gayrimenkul satlar 1 ve faizlerde dzenli mevsimsel hareketlere yol aar. Yeni yl, anneler gnu, babalar gn ve okul takvimleri de perakende satlar uzerinde etkili olur. Ekonomik zaman serilerinde mevsimsellie yol aan btn bu olaylarn Miladi (Gregoryen) takvime gre sabit tarihleri vardr ve bu seriler zerindeki etkileri konvansiyonel mevsimsellikten arndrma yntemleri kullanlarak kolaylkla bulunabilir. Zaman serileri kullanarak ekonometrik analiz yaplrken, regresyona giren btn deikenlerdeki dzenli mevsimsel hareketlerin belirlenmesi ve yok edilmesi katsaylarn tahmin tamln arttrr. Bunun iki sebebi vardr. ncelikle, mevsimsel dzenlilikler deikenler stnde ek bir hareketlilik yaratr. Ayrca, genellikle bu tip mevsimsel deimelerin baml ve bamsz deikenlerin zerindeki etkileri ayn deildir. Mevsimselliin deikenler zerindeki etkilerinin en iyi hangi yntem ile yokedilebilecei ve deiik mevsimsellikten arndrma yntemlerinin bir deikenin zaman serisi zellikleri zerindeki etkilerinin neler olduu literaturde etraflca incelenmitir. (rnein, bkz. Lovell (1963), Jorgenson (1964), Grether ve Nerlove (1970), Gersovitz ve MacKinnon (1978), Barsky ve Miron (1989), Jaeger ve Kunst (1990), ve Hylleberg (1992a)) Bu almann amac nfusunun ounluunu mslmanlarn oluturduu bir lke olan Trkiyede 2 dini tatillerden kaynaklanan mevsimsellii ve bunun etkilerini incelemektir. Miladi takvime uygun olan geleneksel (konvansiyonel) mevsimsellikten arndrma yntemleri, Hicri takvime 3 gre tarihleri
1

Alm satm vergileri ylda bir kez belirlenmektedir ve her yln banda ileme konmaktadr. Yksek enflasyonlu bir lkede bu bir seferlik artlar olduka nemli bir byklk tekil etmektedir ve dolays ile araba ve gayrimenkul satlarnda yl sonlarna doru hareketlilie ve yl balarnda ise durgunlua yol amaktadr. 2 Trkiye, 26 Aralk 1925 tarihli, 698 sayl kanuna gre Miladi takvimi kullanmaktadr. 3 slami ay takvimi, Hz. Muhhammedin 622de Medineye gmesi ile (Hicret) balad iin Hicri takvim ad ile anlr. Takvim, ayn dnya etrafndaki dnne gre belirlenir. (Miladi takvim ise dnyann gne etrafndaki dnne baldr). 2

belirlenmi olan dini olaylarn yol aaca mevsimsellii, bu olaylar her yl 11 gn geri geldikleri iin yakalayamayacaktr. nemli slami olayn tarihleri Hicri takvime gre belirlenir : Ramazan ay 4 , eker Bayram ve Kurban Bayram. eker bayram, Ramazan ayn takip eder ve 3.5 gn srer. Kurban Bayram ise 4.5 gn srer. 5 Ska, eker veya Kurban bayramlar haftann ortasna denk dtnde, hkmet haftann geri kalan i gnlerini tatil ilan etmekte ve devlet memurlar 9 gnlk tatil yapmaktadrlar. Bahsi geen dini olaylarn ticaret, retim ve finansal aktiviteler zerinde etkilerinin olmas kanlmazdr. rnein, Kurban Bayram ncesinde yaplan alverilerde dini sebepler nedeni ile kredi kart kullanlmamas nakit ihtiyacn nemli lde artrr. Yine, borsa ilemleri de etkilenebilir. Tatil srasnda meydana gelebilmesi olasl olan bir kriz riski dolays ile risk sevmeyen yatrmclar tatil boyunca hisse senedi tutmaktan uzaklatrabilecei gibi, takas avantajndan dolay tatil getirisinin yksek oluu tam ters bir etki yaratabilir. 6 Bu almada temel olarak iki soruya cevap aranacaktr. ncelikle, haftalk verilerde aka grlebilen bu tip dini olaylarn mevsimsel etkileri, aylk verilerde o kadar belirgin olmayabilir. 7 Bu yzden, ilk i olarak bahsi geen tatillerin dzenli, deterministik mevsimsel hareketlilie yol ap amad sorgulanacaktr. Aylk veriler nce doal logaritmas alnarak dorusallatrlacak, daha sonra geleneksel teknikler kullanlarak, mevsimsellikten ve ynsemeden arndrlacaktr. Box-Jenkins (1976)in nerdii tanmlama ynteminin ardndan, her tatil iin yaratlan kukla (dummy) deikenler kullanlarak dzenli ve deterministik mevsimsel hareketlerin varl test edilecektir. Cevab aranacak ikinci soru ise bu tip bir mevsimselliin gz ard edilmesinin yaratt sonularn neler olacadr.

Ramazan ay, mslmanlarn niyet ederek tan yerinin aarmaya balamasndan, akam gne batncaya kadar yeme, ime ve dier dnyevi zevklerden uzak durduklar aydr. 5 2429 numaral kanunun 1B maddesiyle bu sreler resmi tatil olarak belirlenmitir. 6 stanbul Menkul Kymetler Borsasndaki haftann gnlerinin etkileri iin bkz. Metin ve dierleri(1997) ve Bildik (1998). 7 Aratrmalarmz haftalk verilerde bu etkinin belirgin olarak grlmesine ramen 3 aylk serilerde bu etkinin kaybolduunu gstermektedir. 3

almann 2. blmnde metodoloji anlatlacak, 3. blmnde veriler aklanacak ve tahmin (estimation) sonular verilecektir. 4. ve son blmde ise bulgular zetlenecektir. 2. Metodoloji

Geleneksel tek deikenli ekonomik veri analiz yntemleri genel olarak bir serideki deimeleri ynseme (trend), mevsimsel, dairesel (cyclical) ve dzensiz gibi ksmlara ayrr. Bir seriyi bu ekilde paralara ayrma yntemleri tek deildir ve bahsi geen paralarn zellikleri ve birbirleri arasndaki etkileimleri hakknda baz varsaymlarda bulunmay gerektirir. rnein, mevsimsel ksm deterministik/stokastik veya toplam/arpm eklinde olabilir. Mikroekonomik teori btncl (aggregate) serilerin fonksiyonel biimleri hakknda yol gstermedii iin, tpk Reel Konjonktrel Dalgalanma (Real Business Cycles) literatrnde olduu gibi, seilen deikenlerin dorusallamas ile ayrlabilir ynseme ve mevsimsellik ksmlar olduu varsaym yaplmtr. Deikenlerin doal logaritmas alndktan sonra daha sonraki analizler iin ynseme ve mevsimsellikten arndrlmlardr. Asl ama, serilerin dairesel ve dzensiz paralarnda kalnt deterministik mevsimselliin varlnn incelenmesi olacaktr. ddiamz, geleneksel mevimsellikten arndrma yntemlerinin Hicri takvime gre hareket eden bir takm mevsimsellikleri belirleme ve yok etme konusunda yetersiz kalacadr. lgilendiimiz zaman seri Yt olsun. Bu serideki ynseme ve mevsimsellii yok etmek istiyoruz. 8 Hodrick ve Prescott (1997) tarafndan nerilen, ln Yt nin uzun dnem parasn, t , kararak, ln Yt yi 4. btnleme seviyesine kadar duraan brakan ksmi

Stokastik mevsimsellik bu almada ele alnmamaktadr. Bunun iin, bkz., rnein, Barsky ve Miron (1989) ve Hylleberg et al. (1990) 4

dorusal (spline) fonksiyonu kullanyoruz. Ynseme (uzun dnem) paras aadaki terimi en kkleyerek elde edilir :

(ln Yt t )
t =1

+ 14,400

[( t +1 t ) ( t t 1 )]2
t =2

Ynsemeden arndrlm deiken olan yt , ln Yt den t karlmas sonucu bulunur. Hodrick ve Prescott tarafndan nerilen filtre, ynseme parasnn zaman iinde yavaa deimesine izin vermektedir. 9 Toplam ve arpan ekilleri olan Census X-11 mevsimsel yntemleri, ABD Saym Brosunun, yaynlad verilerdeki mevsimsellii yok etmek iin kulland yntemlerdir. 10 Bu almada dorusallatrlm ve ynsemeden arndrlm verilerde, toplam ekilli Census X-11 yntemi kullanlmtr. ysat deikeni yukarda anlatlan yntemlerle ynsemeden arnm ve geleneksel yntemlerle mevsimsellii yok edilmi seri olsun. ysat da geriye kalan deterministik mevsimsel deiimleri, yani dzenli mevsimsel tepe ve ukurlar (Hicri takvim etkileri olduunu varsaydmz) analiz etmek iin aadaki denklem tahmin edilecektir : ysat =
3

s d ts + t
s =1

Bu denklemde, t stokastik para, d ts ise bahsi geen dini olaylardan biri o aya denk geldii zaman 1 deerini alan aylk kukla deikenlerdir. Stokastik parcann elde edildii ekil itibariyle ortalamas ve ynsemesi sfrdr, duraandr ve nceden (a priori) bilinmeyen dereceden ardk baml bir seri olacaktr. ncelikle kalntlar beyaz grlt (white noise) yapan modeli seerek bu ardk baml srecin derecesi belirlenecektir. Ardndan bu ardk baml sre, dini kukla deikenler de eklenerek tahmin edilecek ve bu kukla deikenlerin katsaylarnn istatistiki anlamll test

Hodrick Prescott filtresi baz eletiriler almtr. rnein, bkz. King ve Rebelo (1993) ve Cogley ve Nason (1995). Ancak Alper (1998) tarafndan yaplan aratrmaya gre baka bir filtre kullanld zaman sonularda kayda deer bir deiiklik olmamaktadr. 10 Bkz. Hylleberg (1992b) 5

edilecektir. Tahmin edilen denklemdeki kukla deikenlerin katsaylarnn istatistiki olarak anlaml olmas, kalnt deterministik mevsimselliin gstergesidir.

Daha sonra, eer varsa, bu kalnt mevsimselliin gzard edilmesinin sonular incelenecektir. Daha nce de belirtildii gibi, zaman serisi analizinde kullanlan verilerin mevsimsel deimelerinin yanl olarak tanmlanmas ve bu ekilde yok edilmesi, bu deiimler veriye fazladan hareket salayaca iin tahminlerdeki katsaylarn kesinliini drecektir. ncelikle aylk makroekonomik seriler iin ardk bamllk fonksiyonlar hesaplanacak ve Hicri Mevsimsellik yok edildikten sonra seride daha az grlt (noise) olmasndan dolay serinin srarllnn (persistence) artp artmad incelenecektir. Bu tip mevsimsellik karldktan sonra volatilitenin dp dmedii de incelenecektir. Son olarak aylk kesit bantlar (cross-correlations) hesaplanacak ve deterministik mevsimsellik karldktan sonra ortaya kan sonular irdelenecektir.

3. Veriler ve Ampirik Sonular

Bu

almada

Trkiye

Cumhuriyet

Merkez

Bankas

internet

sitesinden

(www.tcmb.gov.tr) alnan 23 adet aylk veri kullanlmtr. Bu serilerin tanmlarn ve balang-biti tarihlerini Tablo 1de bulabilirsiniz.

Bir nceki blmde de anlatld gibi, bu deikenlerin nce doal logaritmalar alnmtr. Daha sonra Hodrick-Prescott filtresi kullanlarak ynsemeden arndrlm bu seriler toplam ekilli Census X-11 yntemi kullanlarak mevsimsellikten arndrlmtr. Bu ilemlerin ardndan geriye kalan, serilerin ynseme ve mevsimsellik iermeyen dzensiz ksm olmaldr. Daha sonra bu 23 serinin otoregresif sre dereceleri tahmin edilmitir. Bunun iin iki kriter kullanlmtr: regresyonun kalntlarnn ardk bamllk (auto correlation) gstermemesi ve mmkn olan en az parametre kullanma (parsimoniousness) esas. Serilerin otoregresif sre dereceleri tanmlandktan sonra, regresyonlara slami kukla deikenler eklenmi ve bu deikenlerin katsaylarnn anlaml olup olmadklar Wald testi kullanlarak kontrol edilmitir.

Bahsi geen dini olay iin drt kukla deiken yaratlmtr. 11 lk kukla deiken eker Bayramn temsil etmektedir ve eer bir ayda en az iki gn eker Bayramna denk geliyorsa 1, aksi taktirde 0 deerini almaktadr. Ayn ekilde, ikinci kukla deiken Kurban Bayramn temsil etmekte ve eer bir ayda en az 2.5 gn Kurban Bayramna denk geliyorsa 1, aksi taktirde 0 deerini almaktadr. nc kukla deiken ise bir bayram hkmetin dokuz gnlk tatil ilan etmesi durumunda 1 aksi taktirde 0 deerini almaktadr. Drdnc kukla deiken ise eer bir ayda en az be i
11

Bu olaylarn tam tarihleri, Diyanet leri Bakanlndan alnd. 7

gn Ramazan Ayna denk geliyorsa 1, aksi taktirde 0 deerini almaktadr. Yani ilk kukla deiken arka arkaya iki ay iin 1 deerini alamazken, drdnc deiken alabilmektedir. Tablo 2de kukla deikenlerin deerlerini bulabilirsiniz.

Tablo 3de kukla deikenler eklenmi otoregresif sre regresyon sonularn bulabilirsiniz. ncelenen 23 deikenden 9 tanesinde en az bir dini olayn kayda deer etkisi grlmektedir. Sanayi retim endeksi ve onu oluturan alt gruplarnda bu kukla deikenlerin tahmin edilen katsaylar i gn kayb nedeni ile istatistiki olarak sfrdan farkl ve negatiftir. Bununla birlikte, merkez bankas paras bayram olan aylarda kayda deer bir ekilde deimezken, rezerv parann art, merkez bankasnn ak piyasa ilemleri ile bu tatiller srasnda piyasaya likidite saladn gstermektedir. Bu ilemler, tatillerde ortaya kan nakit talebini karlamak amacyla yaplmaktadr. Ayrca Ramazan ay srasnda devlet harcamalarnn kayda deer bir ekilde artt da dikkat edilmesi gereken bir dier husustur.

ekil 1 ynseme ve mevsimsellikden arndrlm sanayi retim endeksinin, deterministik kalnt mevsimsellik arndrlmadan nce ve arndrldktan sonraki halini gstermektedir. 12

Hicri takvime dayal deterministik kalnt mevsimselliin varl belirlendikten sonra bu etkilerin gz ard edilmesinin yol aaca sonular incelenecektir. Bu amala, kalnt mevsimsellik ieren ve iermeyen baz deikenlerin kesit bant ve ardk bamllk katsaylar tablolarn karyoruz. Tablo 4de btncl retimin ls olan sanayi retim endeksi ve altgrubunun ve ithalatn alt gecikmeye kadar ardk

bamllklarn bulabilirsiniz. Tablonun st ksmnda dorusallatrlm, ynseme ve mevsimsellikten arndrlm ancak kalnt mevsimsellik ieren deikenler, alt ksmnda ise btn mevsimselliklerden arndrlm deikenler kullanlmtr. Balang beklentilerimize paralel olarak verinin srarcl ardk bamllk katsaylar, kalnt
13

ile ilgili bilgi veren karld zaman

mevsimsellik

ykselmektedir. 14

Daha

sonra,

konjonktrel

dalgalanma

literatrnde

standart

olarak

yaplan

deikenlerin 15 sanayi retim endeksi ile olan kesit bamllklar ve volatiliteleri hesaplanmtr. Sonular Tablo 5de grlebilir. Yine, ilk beklentilerimize paralel olarak serilerin volatilitesi
16

kalnt mevsimsellikten gelen hareketlilik yok edildii

zaman azalmaktadr. Tabloda mutlak deer olarak 0.20den byk olan katsaylar istatistiki anlamll vurgulamak iin koyu olarak yazlmlardr. Kalnt

mevsimselliin yok edilmesinden nce ve sonra ki kesit bamllk katsaylar karlatrld zaman belli bir kurala rastlanmamtr. Tablonun st ksmnda istatistiki anlam olan deikenlere 17 bakld zaman ise sadece parasal deikenlerin tablonun alt ksmnda hem artan hem azalan katsaylara sahip olduu grlmektedir. Bunun yannda TFE, gecelik faiz ve dolar kurunun katsaylar mevsimselliin yok edilmesinin ardndan bir azalma gsterirken, krediler ve dolar bazl borsa endeksinin katsaylar artmaktadr. Borsa ilem hacminin katsaylar ise ortalama 33%

ekilden de aka grlebilecei gibi, verideki baz oynamalar (ukur ve tepeler) dini olaylarn etkisi karldktan sonra yok olmaktadr. (rnein, 1987, 1990, 1991, 1997). 13 Israrllk, bir makroekonomik deikene uygulanan %1lik okun uzun dnemdeki etkisi olarak tanmlanabilir. 14 Bu art sanayi retim endeksinin ilk ardk bamllk katsaysnda %52ye kadar kmaktadr. Ortalama art %16.2dir. 15 Bu analizde deterministik kalnt mevsimsellii olmayan deikenler de kullanlmtr. 16 DTH hesaplar ve merkez bankas paras dndaki btn serilerin volatilitesi kayda deer ekillerde azalmaktadr. Bu serilerdeki art ise %0.04 ve 0.007 dir ve bunlar istatistiki olarak anlaml deildir. 9

12

artmaktadlar. Bu, sz geen katsaylarn tablonun st ksmnda istatistiki olarak anlamsz olduu dnlrse, kayda deer bir sonutur.

4. Sonu

Makroekonomik zaman serilerinin ynseme, mevsimsel, dairesel ve dzensiz paralara ayrlmas, ekonomik teori iin nemli olan bilinmeyen poplasyon parametreleri hakknda ekonometrik analiz yapabilmek iin ok nemlidir. Bu almann amac, Trkiye iin X-11 gibi geleneksel mevsimsellikten arndrma yntemlerinin, baz nemli dini olaylarn baka bir takvimi takip etmesi dolaysyla btn deterministik mevsimsellii yok edemeyeceini gstermektir. Nfusunun ounluunu

Mslmanlarn oluturduu Trkiye, 1926dan bu yana dnyann gnein evresindeki dnne bal olan Miladi takvimi kullanmaktadr. Ancak dini olaylarn tarihleri ayn dnya etrafndaki dnne bal olan Hicri takvime gre belirlenir. Bu olaylarn ekonomik deikenler zerindeki etkisi, dzenli aylk ukur veya tepeleri arayan geleneksel mevsimsellikten arndrma yntemleri tarafndan belirlenemeyebilir.

Trkiyedeki 1987:01-2000:08 dnemini kapsayan 23 makroekonomik zaman serisini nce dorusallatrlm ve ynseme ve deterministik mevsimsellikten arndrlm hale getirdik. Bu seriler iin bir otoregresif sre derecesi belirledikten sonra regresyonlara dini olaylar temsil eden kukla deikenleri ekledik. ncelenen 23 deikenden dokuzu en az bir dini olay tarafndan istatistiki olarak anlaml bir ekilde etkilenmektedir. Bu 9 deiskenin iinde btncl retimin ls olan endstriyel retim ve imalat sanayi endeksleri de vardr.

17

Bunlar merkez bankas paras, rezerv para, tketici fiyat endeksi, krediler, borsa ilem hacmi (dolar 10

Kalnt deterministik mevsimselliin tespit edilmesinin ardndan bu mevsimselliin gz ard edilmesinin sonular aratrlmtr. Bu aratrmann sonunda, sz konusu mevsimselliin yok edilmesinin ardndan volatilitede azalma ve serilerin srarllnda art gzlenmitir. Deikenlerin sanayi retim endeksi ile kesit bamll incelendiinde ise mevsimsellik gz ard edilmesinin sonucu olarak belli bir kurala rastlanmamtr.

cinsinden), gecelik faiz ve dolar kurudur. 11

Bibliyografya

Alper, E. Nominal Cycles of the Turkish Business Cycles, METU Studies in Development, 25 (2), 1998, pp. 233-244. Bildik, R. Day of the Week Effects in Overnight Interest Rates: Evidence from Turkish Money Markets, ISE Review, 2 (6), 1998, pp. 49-78. Box, P. ve G. Jenkins, Time Series Analysis, Forecasting and Control, revised ed., Holden Day, New York, 1976. Chatfield, C., The Analysis of Time Series: An Introduction, Chapman and Hall, London, 1988. Cogley, T. ve J. Nason, Effects of the Hodrick-Prescott Filter on Trend and Difference Stationary Time Series: Implications for Business Cycle Research, Journal of Economic Dynamics and Control; 19(1-2), 1995, pages 253-78. Grether, D. ve M. Nerlove, Some Properties of Optimal Seasonal Adjustment, Econometrica; 38(5), 1970, pages 682-703. Hodrick, R.ve E. Prescott, Postwar U.S. Business Cycles: An Empirical Investigation, Journal of Money, Credit, and Banking; 29(1), 1997, pages 1-16. Hylleberg, S., R. Engle, C. Granger, ve B. Yoo (1990), Seasonal Integration and Cointegration, Journal of Econometrics, 44, pp. 215-238. Hylleberg, S. ed., Modelling Seasonality, Advanced Texts in Econometrics, Oxford University Press, New York, 1992a, pages vi, 476. __________, The X-11 Method in Hylleberg, S., ed. Modelling Seasonality, Advanced Texts in Econometrics. Oxford University Press, New York, 1992b, pages 253-57. Jorgenson, D., Minimum Variance, Linear, Unbiased, Seasonal Adjustment of Economic Time Series, Journal of the American Statistical Association; 59, 1964, pp. 681-724. King, R. ve S. R., Low Frequency Filtering and Real Business Cycles, Journal of Economic Dynamics and Control; 17(1-2), 1993, pp. 207-31. Lovell, M., Seasonal Adjustment of Economic Time Series and Multiple Regression Analysis, Journal of the American Statistical Association; 58, 1963, pp. 9931001. Metin, K., G. Muradolu and B. Yazc. An Analysis of the Day of the Week Effect on the stanbul Stock Exchange," ISE Review, 1(4), 1997, pp. 15-25. Schwarz, G., Estimating the Dimension of a Model, Annals of Statistics, 6, 1978, pp. 461-464.
12

ekil 1 Endstriyel retim Endeksi Kalnt Mevsimselliin Yok Edilmesinden nce ve Sonra

0.15 0.10 0.05 0.00 -0.05 -0.10 -0.15 -0.20 86 88 90

SONRA

92

94
NCE

96

98

00

13

TABLO 1 Deikenlerin Tanmlar ve Kapsadklar Dnemler

Ksaltma EUE EUEMT EUEIS ITH KBGE KBGI NIB M1 DTH MB RP TEFE TUFE ENFTE ENFTU KREDI IMUTL IMIH IMUUS IMFIN IMEND FAIZ USDTL Tanm Devlet statistik Enstits Endstriyel retim Endeksi (1992=100) Madencilik ve Ta Ocakl (EUEnin alt grubu) malat Sanayi (EUEnin alt grubu) thalat (milyon ABD Dolar) Konsolide Bte Gelirleri (milyon TL) Konsolide Bute Giderleri (milyon TL) Net Borlanma (milyon TL) M1 (milyar TL) Dviz Tevdihat Hesaplar (milyar TL) Merkez Bankas Paras (milyon TL) Rezerv Para (milyon TL) Devlet statistik Enstits Toptan Eya Fiyat Endeksi (1987=100) Devlet statistik Enstits Tketici Fiyat Endeksi (1987=100) Toptan Eya Fiyat Endeksine Dayal Enflasyon Tketici Fiyat Endeksine Dayal Enflasyon Mevduat Bankalar Tarafndan Verilen Krediler (milyar TL) stanbul Menkul Kymetler Borsas Ulusal 100 Endeksi (Aylk Ortalama, TL) stanbul Menkul Kymetler Borsas lem Hacmi (Aylk Ortalama) Balang Biti Tarihi Tarihi Oca 1986 Nis 2000 Oca 1986 Oca 1986 Oca 1986 Oca 1985 Oca 1985 Oca 1985 Oca 1985 Oca 1986 Oca 1986 Eyl 1989 Eyl 1989 Oca 1985 Oca 1987 Oca 1986 Oca 1988 Oca 1986 Oca 1986 Oca 1986 Nis 2000 Nis 2000 Nis 2000 May 2000 Haz 2000 Haz 2000 Haz 2000 Nis 2000 Nis 2000 Au 2000 Au 2000 Haz 2000 Haz 2000 Haz 2000 Haz 2000 Nis 2000 Au 2000 Au 2000 Au 2000 Au 2000 Au 2000 Au 2000 Au 2000 Gzlem Says 172 172 172 172 185 186 186 186 172 172 132 132 186 162 174 150 172 176 166 176 116 116 128 188

EUEEGS Elektrik, Gaz ve Su (EUEnin alt grubu)

stanbul Menkul Kymetler Borsas Ulusal 100 Oca 1986 Endeksi (Aylk Ortalama, ABD Dolar) stanbul Menkul Kymetler Borsas Finansal Endeks Oca 1991 (Aylk Ortalama, ABD Dolar) stanbul Menkul Kymetler Borsas Endstriyel Endeks (Aylk Ortalama, ABD Dolar) nterbank Piyasasndaki Ortalama Arlkl Basit Gecelik Faiz ABD Dolar Kuru (Merkez Bankas Al) Oca 1991 Oca 1990 Oca 1985

Tablo 2 Dini Kukla Deikenlerin Deerleri

Oca-85 ub-85 Mar-85 Nis-85 May-85 Haz-85 Tem-85 Au-85 Eyl-85 Eki-85 Kas-85 Ara-85 Oca-86 ub-86 Mar-86 Nis-86 May-86 Haz-86 Tem-86 Au-86 Eyl-86 Eki-86 Kas-86 Ara-86 Oca-87 ub-87 Mar-87 Nis-87 May-87 Haz-87 Tem-87 Au-87 Eyl-87 Eki-87 Kas-87 Ara-87 Oca-88 ub-88 Mar-88 Nis-88 May-88 Haz-88 Tem-88 Au-88 Eyl-88 Eki-88 Kas-88 eker Bayram 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 Kurban Bayram 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Dokuz Gn 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 Ramazan 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 Ara-88 Oca-89 ub-89 Mar-89 Nis-89 May-89 Haz-89 Tem-89 Au-89 Eyl-89 Eki-89 Kas-89 Ara-89 Oca-90 ub-90 Mar-90 Nis-90 May-90 Haz-90 Tem-90 Au-90 Eyl-90 Eki-90 Kas-90 Ara-90 Oca-91 ub-91 Mar-91 Nis-91 May-91 Haz-91 Tem-91 Au-91 Eyl-91 Eki-91 Kas-91 Ara-91 Oca-92 ub-92 Mar-92 Nis-92 May-92 Haz-92 Tem-92 Au-92 Eyl-92 Eki-92 eker Bayram 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 Kurban Bayram 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Dokuz Gn 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ramazan 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0

15

Tablo 2nin Devam

Kas-92 Ara-92 Oca-93 ub-93 Mar-93 Nis-93 May-93 Haz-93 Tem-93 Au-93 Eyl-93 Eki-93 Kas-93 Ara-93 Oca-94 ub-94 Mar-94 Nis-94 May-94 Haz-94 Tem-94 Au-94 Eyl-94 Eki-94 Kas-94 Ara-94 Oca-95 ub-95 Mar-95 Nis-95 May-95 Haz-95 Tem-95 Au-95 Eyl-95 Eki-95 Kas-95 Ara-95 Oca-96 ub-96 Mar-96 Nis-96 May-96 Haz-96 Tem-96 Au-96 Eyl-96 eker Bayram 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 Kurban Bayram 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Dokuz Gn 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 Ramazan 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 Eki-96 Kas-96 Ara-96 Oca-97 ub-97 Mar-97 Nis-97 May-97 Haz-97 Tem-97 Au-97 Eyl-97 Eki-97 Kas-97 Ara-97 Oca-98 ub-98 Mar-98 Nis-98 May-98 Haz-98 Tem-98 Au-98 Eyl-98 Eki-98 Kas-98 Ara-98 Oca-99 ub-99 Mar-99 Nis-99 May-99 Haz-99 Tem-99 Au-99 Eyl-99 Eki-99 Kas-99 Ara-99 Oca-00 ub-00 Mar-00 Nis-00 May-00 Haz-00 Tem-00 Au-00 eker Bayram 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 Kurban Bayram 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 Dokuz Gn 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 Ramazan 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0

16

Table 3 Regresyon Sonular ve statistiki Testler

Deiken EUE EUEMT EUEIS ITH KBGE KBGI NIB M1 DTH MB RP TEFE TUFE ENFTE ENFTU KREDI IMUTL IMIH IMUUS IMFIN IMEND Model AR(13) AR(1) AR(2) AR(11) AR(3) AR(13) AR(4) AR(10) AR(8) AR(12) AR(13) AR(2) AR(6) AR(13) AR(10) AR(4) AR(11) AR(12) AR(11) AR(11) AR(11)
lk Model in eker Dzeltilmi R-kare ve SC Bayram

Kurban Ramazan Dokuz Gn Bayram -0.049 -0.0450 -0.0565 -0.0320 -0.069 0.021 -0.048 0.062 -

Wald Test statistii (*) 13.95 7.83 14.77 16.81 12.60 4.34 4.12 4.22 2.81 -

Kukla Deikenli Modelin SC Deeri -3.295 -2.748 -3.273 -4.304 -1.779 -3.538 -1.762 -4.055 -4.636 -

0.260 0.154 0.177 0.087 0.509 0.748 0.299 0.427 0.445 0.738 0.744 0.526 0.858 0.814 0.878 0.832 0.889 0.878 0.700 0.891 0.804 0.798

-3.210 -2.732 -3.169 -4.156 -1.692 -3.542 -2.425 0.127 -3.061 -3.328 -1.763 -4.056 -4.871 -5.142 -3.147 -3.995 -4.663 -1.006 1.026 -0.933 -0.588 -1.056

-0.037 -0.0420 -0.0298 -0.102 -0.021 0.019 0.019 -

EUEEGS AR(13)

FAIZ AR(1) 0.459 -0.423 (*) Wald testi iin kullanlan hipotez Regresyon denklemindeki btn kukla deikenlerin katsaylar birlikte sfra esittir. Wald test istatitii F dalmn izler ve yukardaki hipotez btn testlerde %5 gven (significance) (KREDI icin %6) reddedilmistir.

Table 4 Dini Etkilerin kartlmasndan nce ve Sonra Baz Serilerin Ardk Bamllk Katsaylar
nce
EUE EUEMT EUEIS EUEEGS ITH

t-6
0.14 0.09 0.14 -0.06 0.13

t-3
0.18 0.07 0.18 0.05 0.47

t-2
0.36 0.21 0.37 0.23 0.60

t-1
0.32 0.42 0.36 0.15 0.59

t
1.00 1.00 1.00 1.00 1.00

t+1
0.33 0.42 0.37 0.16 0.59

t+2
0.35 0.20 0.36 0.22 0.60

t+3
0.18 0.06 0.18 0.07 0.47

t+6
0.08 0.08 0.09 -0.07 0.11

Sonra
EUE EUEMT EUEIS EUEEGS ITH 0.13 0.11 0.12 -0.06 0.15 0.21 0.06 0.21 0.11 0.52 0.38 0.21 0.38 0.25 0.64 0.50 0.48 0.51 0.40 0.68 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 0.50 0.47 0.52 0.40 0.68 0.38 0.20 0.38 0.24 0.63 0.20 0.05 0.20 0.11 0.51 0.06 0.10 0.06 -0.07 0.12

18

Tablo 5 Dini Etkilerin kartlmasndan nce ve Sonra Baz Serilerin Endstriyel retim Endeksi ile Kesit Bamllk Katsaylar
nce

EUE KBGE KBGI DTH MBP RP TUFE KREDI IMIH IMUUS FAIZ USDTL
Sonra EUE KBGE KBGI DTH MBP RP TUFE KREDI IMIH IMUUS FAIZ USDTL

Volatilite (% standard sapma.) 4.619% 8.041% 9.383% 7.997% 15.594% 3.666% 3.961% 6.664% 64.223% 25.942% 25.942% 8.461% 4.393% 8.039% 9.372% 8.031% 15.601% 3.576% 3.955% 6.644% 63.715% 25.903% 25.792% 8.470%

t-6 0.14 0.02 -0.05 -0.03 0.11 0.06 -0.03 0.10 0.09 -0.04 -0.15 -0.12 0.13 0.03 -0.04 -0.04 0.15 0.09 -0.03 0.11 0.01 -0.04 -0.18 -0.14

t-3 0.18 -0.02 -0.02 -0.16 0.28 0.18 -0.16 0.33 0.30 0.28 -0.36 -0.30 0.21 0.01 -0.01 -0.20 0.28 0.18 -0.16 0.33 0.31 0.28 -0.39 -0.32

t-2 0.36 0.02 0.03 -0.22 0.28 0.12 -0.20 0.39 0.24 0.43 -0.42 -0.36 0.38 0.01 -0.01 -0.22 0.29 0.14 -0.24 0.42 0.39 0.46 -0.44 -0.40

t-1 0.32 0.00 0.07 -0.19 0.24 0.22 -0.27 0.43 0.12 0.47 -0.30 -0.44 0.50 0.02 0.08 -0.18 0.21 0.15 -0.27 0.45 0.39 0.48 -0.30 -0.45

t 1.00 -0.01 0.08 -0.10 0.15 -0.19 -0.25 0.49 0.06 0.46 -0.19 -0.43 1.00 -0.04 0.09 -0.11 0.16 -0.12 -0.26 0.51 0.38 0.49 -0.17 -0.45

t+1 0.33 0.00 0.04 -0.12 0.15 -0.07 -0.19 0.51 -0.09 0.36 0.00 -0.38 0.50 -0.01 0.03 -0.13 0.13 -0.14 -0.19 0.55 0.29 0.38 -0.02 -0.39

t+2 0.35 0.03 0.07 -0.15 0.06 -0.23 -0.16 0.52 -0.18 0.26 0.07 -0.34 0.38 0.00 0.05 -0.18 0.06 -0.22 -0.16 0.54 0.20 0.26 0.08 -0.36

t+3 0.18 -0.07 -0.05 -0.14 0.05 -0.16 -0.10 0.51 -0.19 0.12 0.11 -0.27 0.20 -0.09 -0.04 -0.16 0.06 -0.17 -0.11 0.53 0.13 0.13 0.10 -0.28

t+6 0.08 -0.17 0.08 0.02 -0.06 -0.12 -0.06 0.39 -0.13 -0.08 0.12 -0.10 0.06 -0.16 0.09 0.01 -0.04 -0.11 -0.06 0.40 -0.06 -0.10 0.11 -0.11

19