You are on page 1of 13

Gomes, R. (1993). Culturas de Escola e Identidades dos Professores.

Lisboa: EDUCA

Sobre o relatrio acerca da situao do professor em Portugal (Cruz, 1989) diz que este evidencia um sentido de pertena profissional ao estabelecimento educativo e uma realizao pessoal eminentemente profissional que sugere um vnculo importante entre a cultura de escola e a cultura profissional.

Pressuposto terico: as organizaes podem desenvolver culturas diferenciadas das unidades sociais mais vastas em que se inserem. Dentro da mesma organizao podem desenvolver culturas diferentes.

Cultura interna: conjunto de significados e de quadros de referncia partilhados pelos membros das escolas. Cultura externa: variveis culturais existentes no contexto da organizao, que interferem na definio da sua prpria identidade.

A cultura enquanto elemento unificador e diferenciador das prticas da organizao, comporta dimenses de integrao das vrias subculturas dos seus membros e de adaptao ao meio social e organizacional envolvente.

Este trabalho tem o propsito de identificar os padres bsicos de cultura de um antigo liceu. Tem ainda a preocupao de saber em que medida e de que forma as representaes e as estratgias das duas escolas esto em sintonia com os processos conflituais que as opem entre si e administrao central. Aqui h duas necessidades terico-metodologicos na delimitao do objecto de estudo. 1 Quanto aos nveis do conflito. Identificao do locus central de conflitualidade da aco escolar, orientada para o aparelho de Estado e de um locus local centrado na escola.

A cultura escolar definida como representao social do poder referida esfera do poltico, ainda que apresentando uma autonomia relativa. Donde, a cultura escolar ser referenciada s relaes das estruturas dos estabelecimentos de ensino com a administrao central.

2 Contedo do conflito

pp.60 Segundo Schein (1985), a cultura estrutura-se a trs nveis de profundidade: o nvel dos pressupostos bsicos, o nvel dos valores e o nvel dos artefactos e criaes. No seu nvel mais profundo, a cultura a manifestao de opes filosficas. Assunes bsicas ensaiadas repetidamente, tornam-se de tal forma incorporadas que tendem a no ser questionadas e problematizadas. Envolvidas na maioria dos casos pelo invlucro das teorias implcitas so muito resistentes mudana. Dificilmente captveis devido ao seu carcter invisvel e at indizvel so essenciais para o diagnstico da intensidade da partilha cultural. Quando as organizaes desenvolvem padres consistentes e articulados ao nvel dos pressupostos bsicos tm culturas fortes. Pelo contrrio, estamos em presena de culturas fracas quando a intensidade da partilha baixa, ou existem muitas subculturas em conflito permanente. A partilha de valores constitui o nvel seguinte de estruturao da cultura. Definindo as caractersticas bsicas da escola, so os valores que lhe do contedo. O reconhecimento de que o acto pedaggico no comea nem acaba nos limites das competncias cientficas e tcnicas tem aqui um forte ponto de apoio. De facto, o projecto pedaggico tem uma dimenso axiolgica, esttica e simblica que assenta na interpretao individual e colectiva dos valores sociais. A sua explicitao fornece novas significaes aco educativa e referentes comportamentais para os diferentes actores escolares e para o prprio envolvimento. Manifestando-se atravs das histrias, mitos, rituais e cones, os valores tm no exame da comunicao informal um importante meio de diagnstico. Contrastando com a abstraco dos nveis anteriores, uma perspectiva mais concreta emerge quando as criaes, as normas e as condutas so consideradas elementos da cultura. Sendo

mais visveis e negociveis do que os valores, permitem uma maior flexibilidade cultura da escola. No entanto, o facto de se associarem frequentemente as normas ao comportamento tem constitudo uma fonte de equvocos para as estratgias de mudana.

(pp. 63) De todo o debate da cultura organizacional tm sobressado duas orientaes claramente diferenciadas: a gesto pela cultura como forma de aperfeioamento da integrao e controlo dos membros da organizao ou a cultura como ordem negociada, estruturada nas actividades de relao cognitiva e social. Utilizando o sistema de recompensas como varivel independente, Sethia e Glinow (1985) construram a sua tipologia a partir de duas dimenses: a orientao centrada nas pessoas e a orientao centrada nos resultados. As duas dimenses definem quatro tipos genricos de cultura: Aptica, Prudente, Exigente e Integrativa. Cultura aptica: exibe indiferena perante as pessoas e os resultados. Este tipo de organizao governado por interesses e polticas, mais do que pela eficcia. Um estado geral de cinismo e desmoralizao encontra-se associado a uma liderana alienada e inadaptada. Cultura exigente: solicita bons resultados aos membros da organizao embora mostre pouco interesse pelo seu bem-estar. As culturas exigentes esto direccionadas para o sucesso. As recompensas esto directamente ligadas com os resultados individuais. Os seus valores bsicos so a competio, o sucesso, a inovao e o risco. Cultura prudente: revela um alto interesse pelo bem-estar dos membros, mas no lhes impe padres de realizao elevados. Este tipo de cultura frequentemente a expresso de uma filosofia paternalista do fundador da organizao ou dos seus lderes. O trabalho em equipa, a cooperaco, conformidade e obedincia aos supervisores so valores considerados e recompensados. Cultura integrativa: exibe um nvel de interesse elevado pelas pessoas, criando, ao mesmo tempo, grandes expectativas relativamente aos resultados. O interesse pelas pessoas est baseado na ideia de que os membros da organizao tm capacidade para contribuir

significativamente para os seus resultados. Os pontos fortes de cada um so recompensados e os pontos fracos considerados irrelevantes, ainda que referenciados performance. A tendncia para o igualitarismo e a informalidade esto muito presentes neste tipo de cultura, enfatizando sobretudo o sucesso do grupo e da organizao.

A tipologia de Quinn e Cameron (1983) e de Quinn e McGrath (1985) privilegia a perspectiva de disputa de valores dentro da organizao. Partindo das noes de congruncia e incongruncia entre as condies do envolvimento, a forma, a cultura da organizao e o estilo de liderana, os autores consideram que, provavelmente, as organizaes nunca atingem um estado de perfeita congruncia entre estes domnios, pelo que os quatro sistemas de valores e culturas que apresentam coexistem na realidade organizacional. Os perfis das culturas so esboados a partir de dois eixos com plos contraditrios: foco no meio internofoco no meio externo; orientao para a flexibilidade-orientao para o controlo. A estes eixos os autores associam um conjunto de critrios que lhes permitem obter quatro culturas: consensual, prospectiva, racional e hierrquica. Cultura consensual: caracterizada pela descentralizao do poder e diferenciao das actividades. Orientada para a manuteno do sistema, as orientaes so baseadas na discusso, participao e consenso. O clima confortvel existindo um elevado grau de confiana e abertura. Os lderes so considerados mentores, facilitadores e figuras parentais. Os critrios de sucesso so definidos em termos de desenvolvimento dos recursos humanos, esprito de equipa e respeito pelas pessoas.

Captulo IV O quadro terico estrutura as culturas organizacionais em dimenses analticas e necessidades de induo que submete os contedos culturais ao conhecimento etnogrfico in situ. Segue-se a proposta de Vala e outros (1988) com adaptaes: a) Dimenso de percepo da organizao. b) Dimenso de explicao da dinmica organizacional. c) Dimenso de avaliao da organizao.

d) Dimenso de identidade da organizao. e) Dimenso de orientao do comportamento organizacional.

Mapa analtico dos contextos simblicos organizacionais Contexto Dimenses Finalidade Cvico
Regulamentos Normas

Domstico
Coeso moral

Industrial
Objectivos Eficincia

Renome
Desenvolvimento recursos Facilitadora necessidades mudana das de de

Natureza estrutura

da Realidade objectiva
Hierarquia

Realidade objectiva Antiguidade

Diferenciao adaptativa

Relao com o Sistema fechado envolvimento Liderana


Defensivo

Fonte heterogeneidade Mentor Facilitador

de

Sistema aberto

Recurso primordial

Directivo

Inventivo Risco

Tomada deciso Base do poder

de Anlise factual

Participao

Decises imperativas

Intuitiva

Conhecimento tcnicoadministrativo

Informal Estatuto

Competncia

Valores

Lima, L. (2006). Compreender a Escola. Porto: Edies Asa

Cultura organizacional em contexto escolar Leonor Lima Torres

Problemtica da cultura organizacional possui 2 registos em termos da anlise cultural: 1. registo gestionrio 2. registo crtico a. tem capacidade para produzir conhecimentos sociologicamente relevantes sobre as lgicas e processos de aco nas escolas b. no nosso quadro, em q a administrao educativa centralizada, e em q os processos de inovao e mudana se fazem de cima para baixo (top-down), indispensvel a adopo de uma postura crtica e vigilante sobre o processo que medeia o espao-tempo de concepo das orientaes educativas e a sua traduo no contexto da escola como organizao. Este registo ao privilegiar uma anlise multifocalizada e multiperspectivacional sobre a realidade organizacional, constitui o pertinente suporte analtico para explorar o modo de funcionamento dptico da escola como organizao, caracterizado pela dupla faceta de locus de reproduo e locus de produo normativa e cultural.

Tenso permanente entre a lgica terica e cientfica e a lgica normativa da aco presente na problemtica da cultura organizacional escolar merece muita ateno, sobretudo se se assume como matriz axiolgico-normativa de referncia a centralidade dos valores democratizadores da escola.

Anlise deve privilegiar os principais contextos da aco onde as lgicas de apropriao das orientaes estruturais tm lugar:

diferentes rgos de administrao e gesto das escolas


o

enquanto instncias constituem-se

politicamente reguladoras da aco organizacional, como os porta-vozes vigilantes da

simultaneamente

administrao central, regional e local, e deste modo consubstanciadores das lgicas estruturais e simblicas, e como as agencias perifricas cujo estatuto e funo poltica exige necessariamente o accionamento, nem sempre convergente, de novas lgicas de aco;
o

enquanto instncias mediadoras assumem um duplo estatuto investigativo:

como objectos: tendem a reproduzir e a reforar o modelo cultural politicamente institudo;

como

sujeitos:

tendem

configurar-se

como

arenas

onde

quotidianamente se disputam orientaes e lgicas de aco concorrentes e competitivas entre si. A considerao das regras no formais e das regras informais, nomeadamente aquelas que se estabelecem nestas instncias de gesto, permite-nos captar os dispositivos simblicos e culturais operados na leitura e na sntese do modelo cultural politicamente imposto. Enquanto objecto a estrutura de poder formal da escola tende a constranger a aco, como sujeito abre novas possibilidades no campo das prticas, cuja concretizao afectar provavelmente, no tempo, o status quo cultural da escola, por implicar eventuais redefinies, alteraes ou mudanas na sua matriz estrutural e axiolgica originria. Acerca do percurso que medeia entre a adeso dos actores a uma determinada orientao para a aco e a sua efectivao concreta (regras efectivamente actualizadas), no sentido de compreender as formas pelas quais os actores se apropriam de determinadas significaes culturais, ora reproduzindo-as, ora recriando-as, ora reajustando-as, ou, to somente, rejeitando-as no campo das prticas.

A cultura organizacional como processo dinmico de interdependncia

Modelo

A grelha analtica procura ilustrar os diversos graus de implicao, articulao e de interdependncia entre as respectivas categorias constituintes do eixo horizontal (fora/dentro) e do eixo vertical (estrutura/aco) no processo de construo da cultura organizacional em contextos escolares. Quadrante 1: evidencia a centralidade da estrutura formal no processo de construo da cultura, induzindo uma relao de sobredeterminao da estrutura sobre o dentro. Quadrante 2: revela o protagonismo da agncia humana no interior da organizao na produo da sua cultura (interseco entre a aco e o dentro).

Quadrante 3: influncia exercida quer pelas trajectrias de socializao extra-escolar vivenciadas pelos actores escolares, quer pelo genotipo cultural da comunidade/meio na construo da cultura organizacional da escola (convergncia entre a aco e o fora) Quadrante 4: prevalncia dos padres estruturais, externamente contextualizados no nvel poltico e na esfera profissional, no enquadramento das orientaes normativas e culturais da organizao escolar.

Duas manchas: a centralidade dos contextos de aco no interior das escolas na construo da cultura; contextualizao externa escola e enquadrada nos factores estruturais, denuncia a importncia das dimenses polticas e profissionais da educao na construo da cultura organizacional da escola. Da dialctica estabelecida entre estes dois contextos, mediados por dimenses de sociabilidade (aco em contexto escolar) e dimenses polticas e profissionais (estrutura imposta a partir do exterior), resulta uma parte substantiva do processo de construo da cultura organizacional da escola.

A apreenso do quadro de valores, normas, padres culturais e simblicos historicamente sedimentados numa determinada organizao escolar, e a partir dos factores por ns seleccionados, constituir a essncia primeira do que ns entendemos por cultura organizacional de escola. Por outras palavras, no obstante as mudanas operadas nos contextos polticos e ideolgicos que enquadram normativamente o funcionamento da escola, assim como a permanente rotatividade da populao escolar (professores, alunos, funcionrios e outros intervenientes), julgamos ser possvel identificar, ao longo da histria da organizao escolar, um conjunto de orientaes culturais e simblicas mais ou menos estabilizadas e perenes, a prazo, a partir do jogo das interdependncias entre as regulaes formais de controlo e as regulaes informais relativamente autnomas. Mas, por mais que tais orientaes se integrem na rotina pela repetio, no deixam contudo de revelar uma natureza precria, contingencial e potencialmente instvel. (pp.180)

Relaes entre as orientaes polticas externamente produzidas (regras formais) e os contextos da aco desenvolvidos no interior das organizaes escolares (sobretudo a partir

das regras no formais e informais). Trs registos de aco necessariamente adoptados pelos actores individuais ou colectivos: a lgica da integrao, a lgica da estratgia e a lgica da subjectivao. (pp.182)

Quase que poderamos traar um paralelismo, ainda que grosseiro, entre a prevalncia de determinadas lgicas de aco e o tipo de manifestao cultural a ela associada: lgica da integrao corresponderia uma manifestao integradora da cultura; a lgica da estratgia suscitaria uma cultura predominantemente diferenciadora; e a lgica da subjectivaao estaria por detrs de manifestaes tendencialmente fragmentadoras da cultura. Despojada do pendor determinista e funcionalista que aparentemente, apenas, parece sustentar, esta associao faz sentido quando perspectivada a partir de um enfoque que privilegie o seu carcter dialctico e interdependente, ou nas palavras de Friedberg (1995), que explore o jogo social da cooperao e do conflito. E, como j o afirmmos repetidas vezes, as regras organizacionais (exgenas e endgenas) constituem uma ferramenta insubstituvel ao desenrolar do jogo. (pp. 183)

Como e em que gradaes se manifestam as culturas? Cultura escolar e cultura organizacional escolar A cultura escolar pretende recobrir um cenrio marcado pela hegemonia de uma lgica de integrao e, como tal, desencadeadora de configuraes culturais integradoras, directamente redutveis s grandes estruturaes englobantes. (pp. 186) Enquanto o cenrio sugerido pela cultura escolar resulta da pressuposio bsica de uma relao de continuidade e isomorfismo entre as orientaes normativas e culturais e os contextos de aco concretos, o segundo cenrio por ns aludido, a cultura organizacional escolar, pretende evocar a importncia dos contextos endgenos de aco no processo de construo da cultura organizacional.

LLTorres 2008

You might also like