Professional Documents
Culture Documents
Ο όρος «Αναγέννηση:
● χρησιμοποιείται πρώτη φορά το 1550, από τον Ιταλό ζωγράφο και αρχιτέκτονα
Giorgio Vasari
● καθιερώνεται το 19ο αιώνα, από τον Ελβετό ιστορικό Jacob Burckhard και το
βιβλίο του «Ο πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία»
Χρονικά όρια: το 1401 (έτος του καλλιτεχνικού διαγωνισμού για την κατασκευή και
τη διακόσμηση της βόρειας θύρας του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας) και το 1527
(έτος της λεηλασίας της Ρώμης από τα στρατεύματα του Γερμανού αυτοκράτορα
Καρόλου Ε΄)
Κοιτίδα της Αναγέννησης: η Ιταλία και οι ελεύθερες πόλεις της (μεγάλη εμπορική
δραστηριότητα, πλούτος) στο προσκήνιο η μεσαία τάξη των εμπόρων, βιοτεχνών
και τραπεζιτών τα ισχυρότερα μέλη της υιοθετούν τα ήθη της αριστοκρατίας και
γίνονται προστάτες των τεχνών ευνοούν τον ορθολογισμό και την επιστημονική
γνώση (μαθηματική προοπτική, μελέτη της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος)
2) Εφεύρεση της τυπογραφίας (1451) τα βιβλία φθηνότερα και γι’ αυτό προσιτά σε
ένα ευρύτερο κοινό
ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ η επιστροφή στην αρχαιότητα εκδηλώνεται:
1) στη γλυπτική (με τη μελέτη της αρχαίας γλυπτικής, στην προσπάθεια καλλιτεχνών
να αποδώσουν με πιστότητα το ανθρώπινο σώμα)
2) στην αρχιτεκτονική (με την υιοθέτηση μορφολογικών στοιχείων και αναλογιών της
αρχιτεκτονικής της αρχαιότητας)
ΒΕΝΕΤΙΑ: επίσης σημαντικό κέντρο της πρώιμης Αναγέννησης, από τις πρώτες
πόλεις που απέκτησαν αυτοδιοίκηση στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου
Μάρκου η διοίκηση ασκούνταν από μία ολιγαρχία και έναν εκλεγμένο άρχοντα (το
δόγη) η μεγαλύτερη εμπορική δύναμη της εποχής (μέχρι την ανακάλυψη των
υπερπόντιων δρόμων προς τη Δύση) = εξαιρετική οικονομική ευμάρεια από εμπόριο
με Ανατολή
3
ΡΩΜΗ: κέντρο του παπικού κράτους, πόλη με μεγάλο γόητρο, πλούτο, αρχαία
μνημεία η παπική Αυλή στηρίζει με κάθε τρόπο τις τέχνες ο ρόλος της Ρώμης
όμως σημαντικός κυρίως στην ώριμη Αναγέννηση
ΑΛΛΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: Μιλάνο, Πάδοβα, Ρίμινι, Ουρμπίνο, Μάντοβα, Φεράρα
Gombrich: κεφάλαια «Η κατάκτηση της πραγματικότητας» και «Παράδοση και
ανανέωση Ι»
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
Ενδιαφέρον Ιταλών 15ου αιώνα για αρχαία αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, μελέτη και
συνειδητοποίηση της αξίας τους, περιφρόνηση για μεσαιωνική αρχιτεκτονική
με την ανακάλυψη συγγράμματος Βιτρούβιου «Περί Αρχιτεκτονικής» (1414)
και τη συστηματοποίηση γνώσεων για αρχαία αρχιτεκτονική = σχεδιασμός έργων με
βάση τις αρχαίες μορφές από προοδευτικούς αρχιτέκτονες
Οι αναγεννησιακοί αρχιτέκτονες
● πολυσχιδείς (παράλληλα ποιητές, συγγραφείς, μαθηματικοί, ζωγράφοι, γλύπτες)
● στοχεύουν στην επίτευξη ομορφιάς και αρμονίας
● υιοθετούν, σε θρησκευτικά και κοσμικά κτίρια, μορφολογικά στοιχεία (ημικίονες,
παραστάδες, αετώματα, τοξοστοιχίες κ.ά) και αναλογίες των ρωμαϊκών κτιρίων
Τα κτίρια της Αναγέννησης
χαρακτηρίζονται (σε αντίθεση με κατακόρυφο άξονα της γοτθικής τέχνης) από:
1) υπεροχή του οριζόντιου άξονα
2) στατικότητα
3) συμμετρία (βασικό χαρακτηριστικό τόσο της κάτοψης όσο και των όψεων των
αναγεννησιακών κτιρίων τα παράθυρα και οι πόρτες σχεδιάζονται συμμετρικά ως
προς τους κύριους άξονες της σύνθεσης)
ΠΑΡΑΘΥΡΑ
● πρώιμη Αναγέννηση: συνήθως τοξωτά
● ώριμη Αναγέννηση: ορθογώνια με τριγωνικό ή τοξωτό αέτωμα
ΑΚΟΜΑ
● Σε εσωτερικές αυλές και κατά μήκος των δρόμων διαμορφώνονταν τοξοτοιχίες σε
ημικυκλικά τόξα και κιονοστοιχίες με οριζόντιους θριγκούς
● Οι κίονες και οι παραστάδες διαμορώθηκαν με βάση, κορμό και κιονόκρανο,
ακολουθώντας τα αρχαία πρότυπα του ιωνικού, του δωρικού, του κορινθιακού και του
σύνθετου ρυθμού
● Ξύλινες οροφές, καμάρες και τρούλοι χωρίζονταν εσωτερικά σε φατνώματα
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ
Κυρίαρχο στοιχείο της σύνθεσης ήταν οι τρούλοι πολλές φορές έφεραν στο
ανώτερο σημείο τους το φανό (είδος κορυφώματος, κυκλικό ή πολυγωνικό σε
κάτοψη, με περιμετρικά παράθυρα), που εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αναγέννηση
Υλικά:
λόγω του υψηλού κόστους των υλικών οι καλλιτέχνες περιορίζονταν στις
παραγγελίες οι πλούσιοι παραγγελιοδόχοι των έργων τους τους εξασφάλιζαν
πληθώρα πολύτιμων υλικών (κοράλλια, πολύτιμες πέτρες, χρυσό, ασήμι), συχνά με
5
Θέματα:
Μεσαιωνική γλυπτική: εξαρτημένη από την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, θέματα
θρησκευτικού περιεχομένου
Αναγεννησιακή γλυπτική: εμπλουτίζει το θεματολόγιό της με παγανιστικά θέματα
από αρχαιότητα π.χ. το ορειχάλκινο σύμπλεγμα του Ηρακλή και του Ανταίου
(Ηρακλής = το σύμβολο του αναγεννησιακού ανθρώπου που κατακτά με τις δυνάμεις
του την αθανασία), έργο του Αντόνιο Πολλαγιουόλο (Antonio Pollaiuolo),
παραγγελία του Λαυρεντίου των Μεδίκων Gombrich: Πολλαγιουόλο, εικόνα 171
● Ντονατέλλο (Donatello)
6
Άλλο σημαντικό έργο του Ντονατέλλο: το έφιππο ορειχάλκινο άγαλμα του Βενετού
στρατηγού Γκατταμελάτα, παραγγελία της πόλης της Βενετίας αναβιώνει ο
αρχαίος τύπος του έφιππου ανδριάντα πρότυπο πιθανότατα το περίφημο άγαλμα
του Μάρκου Αυρήλιου στο Καπιτώλιο της Ρώμης (επίσκεψη με Μπρουνελλέσκι)
έφιππη μορφή σε πλατιά επίπεδα, ισορροπία όγκων, σφαίρα κάτω από πόδι αλόγου
ενισχύει αίσθηση ηρεμίας δραστική αφαίρεση λεπτομερειών από Ντονατέλλο
(γιατί το έργο θα τοποθετούνταν σε ευρύ χώρο πλατείας) ανατομία αναβάτη και
ζώου (πρότυπο ίσως τα βυζαντινά ορειχάλκινα άλογα σε πρόσοψη Αγίου Μάρκου στη
Βενετία) το άλογο ιδιαίτερα μεγάλο για ιππέα επιβολή ανθρώπου λόγω της
ηθικής και πνευματικής υπεροχής στρατιωτική εξάρτυση προσδίδει μεγαλοπρέπεια
Από τα μέσα του 15ου αιώνα: τεχνοτροπική αλλαγή που χαρακτηρίζεται από τη
στροφή σε παλαιότερες παραδόσεις (κυρίως διεθνή γοτθικό ρυθμό) σε ζωγραφική,
γλυπτική και αρχιτεκτονική, σε ιταλικό Βορρά και Νότο η εξέλιξη αυτή είναι
αναπόφευκτη γιατί οι καλλιτέχνες θέλουν να πλησιάσουν όλο και περισσότερο στην
πραγματικότητα, με απεικόνιση όλο και περισσότερων λεπτομερειών αδύνατο
να συμβεί αυτό με ζωγραφική πλατιών επιπέδων του πρώτου μισού 15ου αιώνα οι
λεπτομέρειες αποδίδονται με τη γραμμή ο Sandro Botticelli, ο Filippino Lippi
και ο Luca Signorelli είναι οι κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της εξέλιξης
● Αφενός η μεσαία αστική τάξη στις αρχές του 15ου αιώνα επιθυμεί να
καταδείξει την ξεχωριστή της ταυτότητα και γι’ αυτό παραμερίζει τη διεθνή
γοτθική τεχνοτροπία στα μέσα του 15ου αιώνα έχει παγιώσει την κοινωνική της
θέση (πλούτος και δύναμη), δείχνει προτίμηση για την πολυτέλεια και τη διεθνή
γοτθική τεχνοτροπία, επιδιώκοντας να αφομοιωθεί με την αριστοκρατία
παράδειγμα το έργο του ζωγράφου Μπενότσο Γκοτσόλι (Benozzo Gozzoli) για τις
τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του ανακτόρου Medici-Riccardi, που παρήγγειλαν οι
Μεδίκοι πλούτος και πολυτέλεια σε παραμυθένιο τοπίο Gombrich: εικόνα 168
7
ΤΕΧΝΙΚΗ
Η ζωγραφική μικρής κλίμακας και η μνημειακή ζωγραφική (τοιχογραφία) έχουν
πρωτεύουσα θέση στην καλλιτεχνική έκφραση της εποχής
ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ: σχετικά φθηνός και γρήγορος τρόπος διακόσμησης, απαιτεί
μεγάλες ικανότητες από τον καλλιτέχνη ο ζωγράφος στήνει προσεκτικά τις
σκαλωσιές του και προετοιμάζει τη ζωγραφική επιφάνεια του τοίχου:
1) αρχικά απλώνει ένα αδρό στρώμα σοβά
2) στη συνέχεια κάνει πάνω στο σοβά ένα πρόχειρο σκίτσο της σύνθεσής του (τη
λεγόμενη sinopia)
3) τέλος καλύπτει ένα μικρό τμήμα της σύνθεσης με ένα λεπτό στρώμα υγρού σοβά
(το intonaco) και ζωγραφίζει πάνω σε αυτό
3) τις επιρροές που δέχτηκε η Βενετία από τη φλαμανδική ζωγραφική, που επίσης
έδινε μεγάλη σημασία στο χρώμα
● Λίκνο και κύρια πνευματική και καλλιτεχνική εστία της πρώιμης Αναγέννησης
ήταν η Φλωρεντία (οι μεγαλύτερες καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες από τις μεγάλες
αστικές οικογένειες της Φλωρεντίας, αλλά και των άλλων ιταλικών πόλεων)
11
ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΩΡΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
● Κατάκτηση κεντρικής προοπτικής για απόδοση τρισδιάστατου χώρου + Ανάπτυξη
γνώσεων ανατομίας για πιστή απόδοση ανθρώπινου σώματος = Η κληρονομιά από
την πρώιμη Αναγέννηση
● Στο εξής (ώριμη Αναγέννηση) το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών στην αναζήτηση της
ομορφιάς, της αρμονίας και της συμμετρίας στη σύνθεση είναι η «κλασική φάση»
της τέχνης του Quattrocento μικρός αριθμός ιδιαίτερα σημαντικών δημιουργών:
Μπραμάντε, Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ, Τζιορτζιόνε, Τισιανός
(από αυτούς, ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Τισιανός συνέχισαν την καλλιτεχνική τους
δραστηριότητα και μετά το 1525)
Gombrich: «Η επίτευξη της αρμονίας» και «Φως και χρώμα»
● Τζιορτζιόνε (Giorgione)
Η πιο ποιητική και αινιγματική μορφή της Βενετσιάνικης Σχολής παρέκαμψε
πρώτος την παραδοσιακή θεματολογία (ιστορικά, θρησκευτικά και μυθολογικά
θέματα), ζωγραφίζοντας θέματα που επιδέχονταν διάφορες ερμηνείες επιδέξιος
χειρισμός φωτός και χρώματος και αξιοποίηση δυνατοτήτων που προσφέρει η
ελαιογραφία δημιουργεί στα έργα του μία ατμόσφαιρα ονειρική, ένα κλίμα
νοσταλγίας και ρέμβης Gombrich: «Η καταιγίδα», εικόνα 209
14
● Τισιανός
Ο τέταρτος μεγάλος δημιουργός της ώριμης Αναγέννησης (μαζί με Λεονάρντο,
Μιχαήλ Άγγελο και Ραφαήλ) μαθήτευσε πρώτα κοντά στον Τζιοβάνι Μπελίνι και
στη συνέχεια κοντά στον Τζιορτζιόνε (τον επηρέασε έντονα) διαφοροποίηση από
Τζιορτζιόνε: η κυρίαρχη θέση που κατέχει ο άνθρωπος στο έργο του
δημιουργία μεγάλου αριθμού προσωπογραφιών (Gombrich: εικόνες 212, 213 και
214) καταφέρνει να εντάξει τον άνθρωπο στο περιβάλλον του περισσότερο από
κάθε άλλο προηγούμενο καλλιτέχνη (Gombrich: εικόνες 210 και 211) η
μεγαλύτερη συμβολή του η ελευθερία με την οποία χειρίζεται το χρώμα
(χρησιμοποιεί την τεχνική της ελαιογραφίας με εντυπωσιακά αποτελέσματα)
συνήθιζε να αφήνει τα έργα του για ένα διάστημα και μετά να επιστρέφει σε αυτά,
προσθέτοντας νέα λεπτά στρώματα χρώματος έτσι αντιμετωπίζει με ευελιξία τη
σχέση φωτός και σκιάς, τα έργα κερδίζουν σε πλούτο χρωματικών τόνων και βάθος
● Κορρέτζιο (Correggio)
Έζησε απομονωμένος στην Πάρμα της βόρειας Ιταλίας, αλλά επηρεάστηκε έντονα
από Βενετσιάνικη Σχολή χρησιμοποίησε τα χρώματα τολμηρότερα από Τισιάνο,
αξιοποιώντας την ανακάλυψη ότι το χρώμα και το φως μπορούν να
εξισορροπήσουν τα στοιχεία μίας σύνθεσης και να οδηγήσουν το βλέμμα του
θεατή προς ορισμένες κατευθύνσεις (Gombrich: «Η Άγια Νύχτα», εικόνα 215)
πρωτοποριακός ο τρόπος που σχεδίαζε οροφές και θόλους εκκλησιών: με κατάλληλη
χρήση προοπρικής και χρωμάτων δημιουργούσε την ψευδαίσθηση ότι το κτίριο
δεν έχει οροφή και ότι ο θεατής αντικρύζει τη Βασιλεία των Ουρανών = πρότυπο
που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα τους επόμενους αιώνες (Gombrich: «Η ανάληψη
της Παναγίας» για καθεδρικό ναό Πάρμας, εικόνες 216 και 217)
ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ:
1) Σεβασμός προς τη φύση και ενδιαφέρον για την πιστή απόδοσή της (Ιταλία:
γεωμετρική προοπτική και οργανική απόδοση και ένταξη της ανθρώπινης μορφής το
χώρο / Βορράς: ενδιαφέρον για το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον) στάση
που πηγάζει από νομιναλισμό (ο Θεός ενυπάρχει και στο πιο μικρό τμήμα φυσικού
κόσμου, γι’ αυτό κι αυτό έχει υπέρμετρη αξία) = ρεαλιστική απόδοση της
καθημερινής πραγματικότητας και έμφαση στις λεπτομέρειες
2) Τόσο στην Ιταλία όσο και στο Βορρά δεν υπάρχει ομοιογένεια στην τέχνη
διαφορετικών περιοχών
Gombrich: «Παράδοση και ανανέωση ΙΙ» και «Η νέα γνώση διαδίδεται»
16
ΕΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ:
● Παραδοσιακή τεχνική (τέμπερες) = συνδετική ουσία των χρωμάτων ο κρόκος του
αυγού / Ελαιογραφία = το λάδι επιτρέπει την τοποθέτηση διαδοχικών
στρώσεων ημιδιαφανών χρωμάτων = εξασφαλίζεται η απεριόριστη διαφάνεια
των χρωματικών τόνων, άρα η διαύγεια στη ζωγραφική επιπλέον οι
αυγοτέμπερες στεγνώνουν γρήγορα, οι ζωγράφοι δουλεύουν με ταχείς ρυθμούς / με
την ελαιογραφία δουλεύουν πιο αργά και προσεκτικά (με ένα λεπτό πινέλο ο
ζωγράφος αποδίδει κάθε δυνατή λεπτομέρεια)
● Τεχνική γνωστή από Αρχαιότητα όμως βελτίωση και αξιοποίηση στο έπακρο
από Φλαμανδό ζωγράφο πρώτου μισού 15ου αιώνα Γιαν βαν Άυκ στην Ιταλία
χρησιμοποιήθηκε καταρχήν από Βενετσιάνικη Σχολή στο τελευταίο τέταρτο 15ου
αιώνα, καθιερώθηκε ευρύτερα χάρη στον Τισιανό το 16ο αιώνα
περιοχή του Λίγηρα σπουδαιότερα καλλιτεχνικά κέντρα: η πόλη Τουρ (Tours) και
η περιοχή της Προβηγκίας
ΣΤΗΝ ΤΟΥΡ:
ΣΤΗΝ ΠΡΟΒΗΓΚΙΑ:
Λόγω της γεωγραφικής θέσης της περιοχής, οι ζωγράφοι της Προβηγκίας έγιναν
δέκτες ποικίλων καλλιτεχνικών ερεθισμάτων (που είναι εμφανή στο έργο τους)
Στη Γερμανική τέχνη των αρχών του 15ου αιώνα κυριαρχούσε (όπως και στη
Γαλλία) η διεθνής γοτθική τεχνοτροπία
Σημαντικό:
19
● Ματίας Γρύνεβαλντ
Η δεύτερη σημαντική καλλιτεχνική φυσιογνωμία της Αναγέννησης στη Γερμανία
γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα για τη ζωή του ακόμα και το όνομα με το οποίο
είναι γνωστός σήμερα (Γκρύνεβαλντ) του αποδόθηκε λανθασμένα από συγγραφέα
του 17ου αιώνα το έργο του βρίσκεται στον αντίποδα του έργου του Ντύρερ
20