03 - Saysal Trev Ve Integral

BLM 3
SAYISAL TREV VE NTEGRAL
3.1 Bilgisayarla trev

3.1.1 Blnm fark tablolaryla trev
3.1.2 Eit aralkl veri noktalar iin trev
3.1.3 Eit aralkl veri noktalar iin veri noktalarnda trev
3.1.4 Yksek mertebeden trevler
3.2 Saysal integral
3.2.1 Trapez kural
3.2.3 Romberg integrasyonu
3.2.4 Bir veri seti iin Romberg integrasyonu
3.2.5 Simpson kural
3.2.6 ntegral formllerinin farkl bir yoldan elde edilmesi
3.2.7 Gauss kuadratr
3.2.8 ok-katl integraller
3-1
Blm 3- Saysal trev ve integral
BLM 3
SAYISAL TREV VE NTEGRAL
3.1 Bilgisayarla trev

Bir f(x) fonksiyonunun x=a noktasndaki trevi
f (a + x ) f (a )
df
= lim x0
x
dx a
(3.1)
eklinde tanmlanr. Ayn trev bilgisayar yardmyla yaklak olarak
f (a + x ) f (a )
df

x
dx a
(3.2)
eklinde hesaplanabilir. Trevin bilgisayarla hesaplanan deerinin geree ne kadar yakn

olduu x in hangi byklkte seildiine baldr. Trevdeki hata, x kldke nce
azalacak, ancak bir sre sonra yuvarlatma hatalar nemli olmaya balaynca artmaya
balayacaktr.
rnek
f (x ) = e x sin x
fonksiyonunun
x=1.9
daki
deerini
inceleyelim.
Fonksiyonun
f ' ( x ) = e ( sin x + cos x ) olup bu noktadaki gerek deeri f ' (1.9 ) = 4.1653826
x
trevi
dir. Aadaki
tabloda EXCEL programyla yaplm hesaplama sonular yer almaktadr. Burada trevin
saysal hesabnda ileri fark forml kullanlm olup, geri fark forml uygulandnda benzeri
sonucu elde etmek mmkndr.
f (x+
f ' (x)
Hata
Hata oran
0.1 ## 7
4.05010
-1.153E-01
0.05 / 2
## 6
4.10956
-5.582E-02
2.1
0.05 / 4
## 6
4.13792
-2.746E-02
2.0
0.05 / 8
## 6
4.15176
-1.362E-02
2.0
0.05 / 32
## 6
4.16200
-3.384E-03
4.0
0.05 / 128
## 6
4.16454
-8.448E-04
4.0
0.05 / 1024
## 6
4.16528
-1.055E-04
8.0
0.05 / 8192
## 6
4.16537
-1.319E-05
8.0
0.05 / 65536
## 6
4.16538
-1.647E-06
8.0
0.05 / 524288
## 6
4.16538
10
-2.027E-07
8.1
0.05 / 4194304
## 6
4.16538
11
-4.439E-08
4.6
0.05 / 33554432
## 6
4.16538
12
-1.934E-07
0.05 / 268435456
## 6
4.16539
13
4.575E-06
0.05 / 2147483648
## 6
4.16538
14
-1.934E-07
0.05 / 17179869184
## 6
4.16565
15
2.668E-04
0.05 / 137438953472
## 6
4.16260
16
-2.785E-03
0.05 / 1099511627776
## 6
4.17969
17
1.430E-02
0.05 / 8796093022208
## 6
4.37500
18
2.096E-01
0.05 / 70368744177664
## 6
0.00000
19
-4.165E+00
2.71828182845904
###) = 6
0.10
0.05
hata
dx
0.05
0.00
-0.05
-0.10
dx
4.16538
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar
3-2
Burada x byklnn ilk deeri 0.05 alnm, ikinci, nc ve drdnc deerleri bir
nceki deerlerin yars, beinci ve altnc deerleri bir nceki deerlerin drtte biri ve daha
sonraki deerleri de bir nceki deerin 8 de biri olarak alnmtr.
Bu tabloya gre x kldke beklendii gibi trevdeki hata nce azalmakta, ancak x in belli
bir deerinden (0.05/4194304) sonra artmaktadr. Bu deere kadar hatadaki klme oran
yaklak olarak x in klme oran civarndadr.
Saysal trevin bu ekilde birinci dereceden blnm farklarla hesaplanmas srasnda ortaya
kan hatalarn belli oranlarda deimesi tesadfi deildir. Bunu daha kolay grmek iin x
yerine h alarak Taylor seri almn
f ( x + h ) = f ( x ) + f ' ( x ) h + f '' ( ) h 2 / 2
eklinde yazalm. Buradaki sonuncu terim hata terimi olup, x < < x+h dr. Bu ifade f (x) iin
zlrse
f '( x) =
f ( x + h ) f ( x ) f '' ( ) h
h
2
(3.4)
buradaki ilk terimin saysal trev iin kullanlan ileri fark forml olduu, ikinci terimin ise
saysal trev alnrken yaplan hata olduu sylenebilir. Grld gibi hata terimi h ile
orantldr. Mertebe asndan dnlrse hata O(h) mertebesindedir.
Yukardaki incelemeler f(x-h) Taylor serisi iin tekrarlanrsa
f '( x) =
f ( x ) f ( x h ) f '' ( ) h
+
h
2
(3.5)
Burada x-h < < x olup, bu haldeki hata teriminin ncekiyle zde olduu sylenemez.
imdi ayn Taylor almlar bir st mertebeden terime kadar srasyla
f ( x + h ) = f ( x ) + f ' ( x ) h + f '' ( x )
h2
h3
+ f ''' ( )
2
6
f ( x h ) = f ( x ) f ' ( x ) h + f '' ( x )
h2
h3
f ''' ( )
2
6
eklinde yazlp yine birinci trev bu ifadelerden srasyla
f '( x) =
f ( x + h) f ( x)
h
h2
f '' ( x ) f ''' ( )
h
2
6
f '( x) =
f ( x) f ( x h)
h
h2
+ f '' ( x ) f ''' ( )
h
2
6
eklinde ekilerek bu iki ifadenin de aritmetik ortalamas alnrsa
f '( x) =
f ( x + h ) f ( x h ) f ''' ( ) h 2
2h
6
(3.6)
elde edilir. Burada sadaki ilk terim trevin merkezi farklarla saysal yaklamn ifade
etmektedir. kinci terim de hatay belirtmekte olup hata O(h2) mertebesindedir.
3-3
Bu incelemenin sonucu trev merkezi fark formlasyonunun daha iyi olduunu gstermektedir.
Nitekim yukardaki rnek fonksiyon iin merkezi farklarla alnan trevler iin bulunan hatalar
aada tablolanm olup, saysal trev almak iin ayn miktarda hesap yaplmasna karlk
klen x lerle birlikte hatann daha abuk kld grlmektedir. rnein x iki kat
kldnde hata 4 kat klmekte, x 4 kat klrken hata 16 kat klmekte, x sekiz
kat klrken hata 64 kat klmektedir.
dx
f (x f
f ' (x)
Hata
Hata oran
# # # # #
4.15831
-0.00707
0.05 / 2
# # # # #
4.16361
-0.00177
4.0
0.05 / 4
# # # # #
4.16494
-0.00044
4.0
0.05 / 8
# # # # #
4.16527
-0.00011
4.0
0.05 / 32
# # # # #
4.16538
-0.00001
16.0
0.05 / 128
# # # # #
4.16538
-4.317E-07
16.0
0.05 / 1024
# # # # #
4.16538
-6.749E-09
64.0
0.05 / 8192
# # # # #
4.16538
-1.547E-10
43.6
0.05 / 65536
# # # # #
4.16538
1.009E-09
-0.2
0.05 / 524288
# # # # #
4.16538
2.174E-09
0.5
0.05 / 4194304
# # # # #
4.16538
-4.439E-08
0.0
0.05 / 33554432
# # # # #
4.16538
-1.934E-07
0.05 / 268435456
# # # # #
4.16538
2.191E-06
0.05 / 2147483648
# # # # #
4.16540
0.00002
0.05 / 17179869184
# # # # #
4.16534
-0.00004
0.05 / 137438953472
# # # # #
4.16260
-0.00278
0.05 / 1099511627776
# # # # #
4.16992
0.00454
0.05 / 8796093022208
# # # # #
4.29688
0.13149
0.05 / 70368744177664
# # # # #
3.75000
-0.41538
#= 6
4.16538
2.71828182845904
0.10
0.05
hata
dx
0.05
0.00
-0.05
-0.10
dx
Btn bu incelemeler interpolasyon yaparken veri noktalarnn, interpolasyon noktas bunlarn

orta blgesinde yer alacak biimde seilmesinin uygun olduunu anmsatmaktadr.
Elde edilen sonular ayrca trev iin ortalama deer teoremine de uymaktadr:
f (b ) f (a )
= f ' ( ) ,
b a
a <<b
f (x) trevinin deerini

- ileri fark yaklam
ve
x+h
noktalar arasndaki
- geri fark yaklam
x-h
ve
noktalar arasndaki
- merkezi fark yaklam
x-h
ve
x+h
noktalar arasndaki
bir noktada vermektedir. Fonksiyon x noktas civarnda anormal bir deiim gstermedike
trevin hesapland noktalar srasyla x+h/2, x-h/2 ve x noktasna yakndr.
Yukardaki incelemeler iin seilen rnekte bilinen bir fonksiyon kullanlm olup bu fonksiyonun
deeri istenilen noktalarda hesaplanabilmektedir. Genel olarak trevin doru hesaplanabilmesi
iin fonksiyonun birbirine yakn noktalardaki deerlerinden yararlanlmas gerektii sonucu
ortaya kmtr.
Ancak pratikteki saysal problemlerde ou zaman veri noktalar birbirine bu kadar yakn
deildir. Bu bakmdan birinci mertebeden farklarla yaplan trev hesaplamalar o kadar doru
sonu vermeyecektir. O halde pratikteki saysal trev hesaplamalarnda daha yksek
mertebeden fark formlasyonlarnn kullanlmas gerekir.
3-4
3.1.1 Blnm fark tablolaryla trev

Saysal trev almann bir yolu interpolasyonda olduu gibi veri setine polinomsal yaklamla
uydurulmu olan bir fonksiyonun trevinden yararlanmaktr. Bunu, veri eit aralkla dalmsa
basit farklar, aksi halde blnm farklar yardmyla yapmak mmkndr.
Bir fonksiyonun n inci dereceden blnm farklar polinomuyla
f (x ) = Pn (x ) + Hata = f [x 0 ] + f [x 0 , x 1 ] (x x 0 ) + f [x 0 , x 1 , x 2 ] (x x 0 )(x x 1 ) +
n 1
. .. + f [x 0 , x 1 , x 2 ,..., x n ] (x x i ) + Hata
(3.7)
i =0
eklinde ifade edilebilecei daha nce gsterilmiti. Blnm fark polinomunun trevi alnarak
n 1 n 1
Pn ' (x ) = f [x 0 , x 1 ] + f [x 0 , x 1 , x 2 ] [(x x 0 ) + (x x 1 )] + .. + f [x 0 , x 1 , x 2 ,..., x n ] (x x k )
i = 0 k =0
k i
(3.8)
elde edilir. Pn(x) fonksiyonundaki hata terimi de
Hata = (x x 0 )(x x 1 )"" (x x n )
( n +1 )
()
(n + 1)!
(3.9)
eklinde olup, trevdeki hatay bulmak iin bu son ifadenin trevini almak gerekir. Ancak bu
ifadenin trevinde ortaya kacak olan
d
f
dx
( n +1 )
()
terimi, byklnn x e bal olmas nedeniyle trevin alnmasn imkansz klar. Bununla
birlikte x bykl x=xi eklinde veri noktalarndan biri ile akk alnrsa trevdeki hata
n
( n +1 )
f
()
Hata = (x i x j )
,
j =0
(n + 1)!
j i
x0 < < xn
(3.10)
eklinde elde edilebilir. Grld gibi trev noktas veri noktasyla akk olmasna, yani
interpolasyon fonksiyonu bu noktada f(x) fonksiyonuna uymasna ramen hata sfr deildir.
Bununla birlikte veri noktasndaki trevin hatas ara noktadakinden daha kk olacaktr.
rnek:
Bir nceki rnekte ele alnan f (x ) = e x sin x fonksiyonunun eitli x noktalarndaki deerleri ve
blnm farklar aadaki tabloda yer almaktadr.
Hatrlanrsa birinci dereceden blnm farklar
f [x i , x i +1 ] =
f i +1 f i
x i +1 x i
eklinde ileri doru hesaplanmakta olup, tabloda birinci blnm fark stununda yer alan
deerler hizalarnda bulunduklar x noktalarndaki f (x) trevleri iin yaplm tahminlerdir.
3-5
Fonksiyonun gerek trevi aadaki ekillerde srekli erilerle belirtilmi olup, ilk grafikte
trevlerin birinci farklarla hesaplanan deerleri de yatay doru paralaryla belirtilmitir. Doru
paralar bu trevlerin hesaplanmasnda kullanlan x deerleri ile snrlandrlmtr. Yani
rnein x=2.00 ve x=2.35 veri noktalar arasndaki birinci farkla hesaplanan f (x)=2.1182
trev deeri x in belirtilen iki deeri arasnda bir yatay doru parasyla gsterilmitir.
i
xi
fi
f [x i , x i+1 ]
f [x i ,..., x i+2 ]
f [x i ,..., x i+3 ]
f [x i ,..., x i+4 ]
1.70
5.4283
4.6311
-1.6469
-3.1137
-1.1492
1.80
5.8914
4.1371
-3.6708
-4.0331
2.00
6.7188
2.1182
-6.4939
2.35
7.4602
-1.1288
2.50
6
7.2909
4.6854
1.70
1.80
1.48 2 4.7732
1.80
1.52
4.7985
2.00
4.8099
2.00
4.8063
2.35
4.7864
2.35
1.68 -6 4.7488
2.50
f'
1.56
1.6
1.64
-2
-4
1.72 -8 4.6923
1.76
1.9000000
f ' (x) = 3.26684
1.44 4 4.7351
1.4
e = 2.71828182845904
4
0
4.6311
1.70
4.7958
-2
4.6311
2.00
3.8077
4.1371
1.80
4.8712
4.1371
2.35
0.8334
2.1182
2.00
4.3910
2.1182
2.50
-2.1029
f'
-4
-6
-8
1.4 -1.1288
1.6 1.8
-1.1288
2.2
2.4
2.6
2.8
2.2
2.4
2.6
2.8
4.6826
4.6155 1.6 4.6206

1.4
1.8
2.0
2.2
2.4
2.6
2.8
1.8
4.5169
4.5287
4.4276
1.84
4.3951
4.4069
4.3566
1.88
4.2485
4.2553
4.2468
1.92
4.0755
4.0737
4.0983
1.96
3.8745
3.8622
3.9111
f'
-2
3.6439
3.6209
3.6852
-4
2.04
3.3820
3.3496
3.4206
-6
2.08
3.0869
3.0485
3.1173
2.12
2.7570
2.7175
2.7752
2.16
2.3905
2.3566
2.3944
2.2
1.9855
1.9658
1.9749
-8
1.4
1.6
1.8
2.0
(3.8) denkleminin ilk iki terimi kullanlarak trevler ikinci mertebeden bir yaklamla
P2 ' ( x ) = f [xi , xi +1 ] + f [x i , x i +1 , xi + 2 ] [(x x i +1 ) + ( x xi )]
(3.11)
eklinde elde edilebilir. Bu ifade, ikinci dereceden blnm farklarn hesaplanmasnda

kullanlan iki u noktasnda deerleri
P2 ' (x i ) = f [x i , x i +1 ] + f [x i , x i +1 , x i + 2 ][x i x i +1 ]
P2 ' ( xi + 2 ) = f [x i , x i +1 ] + f [x i , x i +1 , x i + 2 ] [( xi + 2 x i +1 ) + (xi + 2 x i )]
olan bir doru parasnn denklemidir. eitli aralklar iin elde edilen doru paralar
yukardaki ikinci eride fonksiyonun gerek birinci trev erisiyle birlikte gsterilmitir.
(3.8) denkleminin terimi alnd taktirde trev iin
P3 ' ( x ) = f [xi , xi +1 ] + f [x i , x i +1 , x i + 2 ] [(x x i +1 ) + (x x i )]
+ f [x i , x i +1 , xi + 2 , x i + 3 ] [(x x i +1 )(x x i + 2 ) + (x xi )(x x i + 2 ) + (x x i )(x x i +1 )]
(3.12)
elde edilir. Drt veri noktasnn kullanld bu bant ikinci dereceden bir polinom olup x0 x3
noktalar arasnda
3-6
P3 ' (x ) = f [x0 , x1 ] + f [x0 , x1 , x 2 ] [(x x1 ) + (x x0 )]
+ f [x0 , x1 , x 2 , x 3 ] [(x x1 )(x x 2 ) + (x x0 )(x x 2 ) + (x x0 )(x x1 )]
ve x1 x4 noktalar arasnda da
P3 ' ( x ) = f [x1 , x 2 ] + f [x1 , x 2 , x 3 ] [(x x 2 ) + (x x1 )]
+ f [x1 , x 2 , x 3 , x 4 ] [(x x 2 )(x x 3 ) + (x x1 )(x x 3 ) + ( x x1 )(x x 2 )]
eklini alr. Bu fonksiyonlar da geerli olduklar aralk iin hesaplanarak nc ekilde gerek
trev fonksiyonuna ait eriyle karlatrlmtr. terim kullanlmas halinde saysal trevlerin
gerek trev deerlerine ne kadar yakn olduu dikkati ekicidir.
ayet ileri fark kullanarak bir veri setinin son noktalar civarnda trev hesaplanmak istenirse
interpolasyonda olduu gibi polinomun derecesini drmek gerekecektir. Bu sorunu
gidermenin yolu trev noktasna en yakn (ilerisinde veya gerisinde) noktalar sralayarak ilem
yapmaktr.
3.1.2 Eit aralkl veri noktalar iin trev

Veri noktalarnn eit aralkl dalmas halinde blnm farklar yerine basit farklar kullanarak
trev almak mmkndr.
Basit farklar kullanan bir interpolasyon polinomu
f (x ) = Pn (s ) + Hata
= f i + s f i +
n 1
n f i
s (s 1) 2
s (s 1)(s 2 ) 3
fi +
f i + " + (s j )
+ Hata
2!
3!
n!
j =0
(3.13)
eklinde yazlabilir. Burada
s=
x xi
;
h
h = x
n
n +1 ( )
Hata = (s j )
,
j =0
(n + 1) !
x0 < < x n
(3.14)
dr. (3.13) ifadesinden trev alnarak
n
dPn (s ) dPn (s ) ds 1
=
= f i +
Pn ' (s ) =
dx
ds dx h
j =2
j 1
k =0
j 1
n
f i
(s l )
l =0
n!
l k
(3.15)
elde edilir. Burada hata terimi yine bilinmeyen bir byklk iermekte olup, (3.14) hata
teriminin trevi ancak veri noktalarndaki (x=xi, s=0) trevler iin
Hata =
( 1)n h n
n+1
f (n +1) ( ) ,
x0 < < x n
(3.16)
eklinde hesaplanabilir.
3-7
3.1.3 Eit aralkl veri noktalar iin veri noktalarnda trev

Trevin veri noktalarnda hesaplanmas istendii taktirde
s=
xi xi
=0
h
olup basit fark forml daha da basitleir:
f ' (xi ) =
2 f i 3 f i
1
n 1 f i
+
" + ( 1)
f i
h
2
3
n
(3.17)
Bu durumda hata mertebesini de, seilen mertebeye bakarak bir sonraki terim yardmyla
kolaylkla tespit etmek mmkndr. rnein yukardaki bantda sadece ilk terim alnarak
trev hesaplanrsa
f ' (xi ) =
1
1
f i h f " ( )
h
2
olup hata O(h) mertebesinde, iki terim alnmas halinde
f ' (xi ) =
2 f i 1
1
+ h f ' ' ' ( )

f
i
h
2
3
olup hata O(h) mertebesindedir. n adet terim alnmas halinde ise hatann O(hn) mertebesinde
olaca sylenebilir.
3.1.4 Yksek mertebeden trevler

kinci veya daha yksek mertebeden trevler hesaplanmak istendiinde normal olarak (3.8)
veya (3.15) bantlarnn trevleri kullanlabilir. Ancak bu yolla elde edilecek trev formlleri
hayli karmak ve bilgisayar uygulamas zor olacaktr.
Burada daha pratik bir yntem, kolay anlalmas asndan eit aralkl nokta dalm hali iin
incelenecektir. Bu amala
x - = x0 - h
f-
x0
f0
x+ = x 0 + h
f+
eklinde tanmlanan eit aralkl veri noktasn ele alalm ve bu nokta yardmyla f (x0)
trevini hesaplamaya alalm.
Eksen takm x0=0 noktasna ekilerek formlasyon daha basit bir hale getirilebilir. Bylece x
deerleri srasyla h, 0 ve +h olur.
f(x) fonksiyonuna bir yaklam olarak bu noktadan bir P(x) parabol geirilirse, paraboln
P(x) trevi de fonksiyonun f (x) trevinin yaklam olur.
Trevin deeri x=0 noktasnda aranmakta olup, bu trev veri noktalarndaki fonksiyon
deerlerine
f ' (0 ) P ' (0 ) = A f + B f 0 + C f +
(3.18)
3-8
eklinde balanabilir. Burada A, B ve C bilinmeyen katsaylardr. Ayrca P(x) parabol iin
P ( x ) = ax 2 + bx + c
P ' ( x ) = 2ax + b
yazlabilir. imdi P(x) fonksiyonunun farkl durumu iin P(0) a ait (3.18) bantsn
inceleyelim.
1. Durum: P(x)=1
yaklam fonksiyonunun deeri btn noktalarda ayn olup
P ( x) = 1
a =0,
b=0,
c = 1 P ' (0 ) = 0
f = 1 ,
f0 = 1 ,
f+ = 1
A1 + B 1 + C 1 = 0
bu byklkler (3.18) de kullanlarak

2. Durum: P(x)=x
yaklam fonksiyonu lineer bir deime gstermekte olup
P ( x) = x
a =0,
f = h ,
b = 1,
f0 = 0 ,
c = 0 P ' (0 ) = 1
f+ = h
A ( h ) + B 0 + C h = 1

3. Durum: P(x)=x
yaklam fonksiyonu parabolik bir deime gstermekte olup
P ( x ) = x2
a = 1,
b=0,
c = 0 P ' (0 ) = 0
f = h2 ,
f0 = 0 ,
f+ = h2
A h2 + B 0 + C h2 = 0

elde edilen denklem matris formda yazlrsa
1 1 1 A 0

h 0 h B = 1
h 2 0 h 2 C 0
Buradaki nc denklemden
A = C
Bu bilgi kullanlarak ikinci denklemden
A=
Ve birinci denklemden
B =0
1
,
2h
C=
1
2h
elde edilir. Bulunan katsaylar kullanlarak (3.18) bants
f ' (0 ) =
1
1
f + 0 f0 +
f+
2h
2h
f ' (0 ) =
f+ f
2h
(3.19)
3-9
ekline gelir. Bu bant, beklendii gibi trev iin merkezi blnm farklar formldr.
Benzeri ilemler ikinci trev iin de yaplabilir.
f '' ( 0 ) P '' ( 0 ) = A f + B f0 + C f +
P ( x ) = ax 2 + bx + c
(3.20)
P '' ( x ) = 2a
Yukardaki durumlar tekrar incelenerek
P ( x) = 1
P ( x) = x
P ( x ) = x2
a =0,
b=0,
c = 1,
f = 1 ,
f0 = 1 ,
f+ = 1
P '' ( 0 ) = 0
P '' ( 0 ) = 0
a =0,
b = 1,
c =0,
f = h ,
f0 = 0 ,
f+ = h
a = 1,
b=0,
c=0,
f0 = 0 ,
f+ = h
f = h ,
2
P '' ( 0 ) = 2
A1 + B 1 + C 1 = 0
A ( h ) + B 0 + C h = 0
A h2 + B 0 + C h2 = 2
denklemler matris formda yazlrsa
1 1 1 A 0
h 0 h B = 0

2
2

h 0 h C 2
bulunur. Buradaki ikinci denklemden
A =C
bu bilgi kullanlarak nc denklemden
A =C =
birinci denklemden
B=
1
h2
2
h2
ve bu katsaylar kullanlarak ikinci trev iin
f ' ' (0 ) =
f 2 f0 + f+
h2
(3.21)
elde edilir. Bu hesaplamadaki hatann O(h) mertebesinde olduu gsterilebilir.

Herhangi bir x0 noktas iin daha fazla nokta kullanarak benzeri ilemler yaplrsa
f ' ' (x 0 ) =
f ' ' ' (x 0 ) =
f ' ' (x 0 ) =
f 2 + 16 f 1 30 f 0 + 16 f 1 f 2
+ O (h 2 )
12h 2
f 2 2 f 1 + 2 f 1 f 2
+ O (h 2 )
3
2h
f 2 4 f 1 + 6 f 0 4 f 1 + f 2
+ O (h 2 )
h4
olduu gsterilebilir.
3-10
3.2 Saysal integral

Belirli integral iki snr noktas arasnda bir erinin altnda x ekseniyle arasnda kalan alan
olarak bilinir. Saysal integral teknikleri de genel olarak bu hususun zerine oturur. x=a ve x=b
gibi iki snr arasnda kalan blge kk eritlere ayrlr ve bu eritlerin alanlar toplanarak
integral deeri elde edilir.
3.2.1 Trapez kural

Bir f(x) erisi ile x ekseni arasnda kalan alan kk
erit blgelere ayrldnda erinin eriti kestii
ksmdaki parasna deiik yaklamlar yapmak
mmkndr. rnein erit bir dikdrtgen eklinde
kabul edilip dikdrtgenin st kelerinden birisi
veya st kenarnn orta noktas eri ile
aktrlabilir.
fi-1
Daha iyi bir yaklam eri paras yerine erit

kenarlarnn eriyi kestii iki nokta arasnda yer
alan bir doru paras alarak erit blgeyi bir dik
yamuk eklinde kabul etmektir. Bu yaklam erinin
birinci dereceden bir interpolasyon polinomu ile
temsil edilmesi anlamna gelir.
xi-1
fi+1
fi
xi
xi+1
fi+2
xi+2
Bu durumda xi ve xi+1 noktalar arasndaki integral deeri

x i +1
f (x ) dx
xi
f i +1 + f i
(x i + 1 x i )
2
eklinde hesaplanabilir.
Trapez kuralnn hatasn bulmak iin interpolasyon polinomlarndan yararlanlabilir. Bu amala
xi ve xi+1 noktalar arasnda birinci-dereceden Newton-Gregory interpolasyon polinomu
hatrlanrsa
f (x ) P1 (x ) = f i + s f i + hata
s=
Burada
x xi
h
hata = s (s 1)
ve
h2
f ' ' ( )
2
f(x) fonksiyonunun iki nokta arasndaki integralini P1(x) i integre ederek bulabiliriz.
xi +1
xi +1
xi
xi
xi+1
f ( x ) dx P ( x ) dx =
1
xi
f
s2
( fi + s fi ) dx = h ( fi + s fi ) ds = h fi s + fi = h fi + i
2
2
0
0
1
f f h
= h f i + i + 1 i = ( f i + f i +1 )
2 2
Hata terimi de integre edilerek
hata =
x i +1
xi
1
s3 s2
h2
h3
h3
s (s 1)
f ' ' ( ) dx =
f ' ' ( ) s (s 1) ds =
f ' ' ( )
2
2
2
2
3
0
h3
1 1
=
f ' ' ( )
2
3 2
0
3-11
hata =
h3
f ' ' ( ) = O (h 3 )
12
bulunur.
x=a ve x=b gibi iki nokta arasnda bir fonksiyonun integrali, bu aralk x=h olmak zere n adet
kk arala ayrlp her bir aralkta trapez kural uygulanarak
b
n 1
i =0
f (x ) dx = (h / 2 )( f
+ f i + 1 ) = h ( f 0 / 2 + f 1 + f 2 + " + f n 1 + f n / 2 )
eklinde alnabilir. Bu durumda hata da lokal hatalarn toplamna eit olacaktr.
hata =
h3
[ f ' ' ( 1 ) + f ' ' ( 2 ) + " + f ' ' ( n )]
12
Burada i lerin herbiri o indisle belirtilen araln ierisindeki bir noktadr. ayet f(x)
fonksiyonu [a,b] aralnda srekli ise bu aralkta yle bir noktas vardr ki bu noktada f(i)
lerin toplam f() ye eittir. Ayrca b-a=nh olup, buna gre
hata =
h3
ba 2
nf ' ' ( ) =
h f ' ' ( ) = O (h 2 )
12
12
elde edilir. Grld gibi lokal hatalar O(h3) mertebesinde iken toplam hata O(h2)
mertebesindedir.
rnek:
Tabloda deerleri verilen fonksiyonu x=1.8 ile x=3.4 noktalar arasnda integre ediniz.
f(x)
4.953
6.050
7.389
9.025
11.023
13.464
16.445
20.086
24.533
29.964
36.598
44.701
50
40
f(x)
x
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.6
2.8
3.0
3.2
3.4
3.6
3.8
30
20
10
0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
23.994
f (x ) dx
= 0.2 (6.050 / 2 + 7.389 + 9.025 + " + 24.533 + 29.964 / 2 ) = 23.9944
Tablodaki deerler aslnda f(x) = ex fonksiyonundan retilmi olup integralin gerek deeri
b
f (x ) dx
a
3 .4
dx = e 3.4 e 1.8 = 23.9144
1.8
olarak bulunabilir. Bu durumda trapez kuralna gre yaplan integrasyonun toplam hatas 0.08
olmaktadr. Ayn hata saysal olarak tahmin edilirse:
3-12
hata =
h3
nf ' ' ( ) ,
12
hata =
(0.2 )3 8 {(e 3.4 ) (e 1.8 )} = {( 0.1598 ) ( 0.0323)}
1.8 3.4
12
bulunur.
3.2.2 Eit aralkl olmayan veri noktalar hali

zellikle deneysel almalardan elde edilen veri noktalar eit aralkl deildir. Bu halde de
trapez kuraln uygulamak mmkndr.
b
n 1
f (x ) dx =
i =0
f i +1 + f i
(x i + 1 x i )
2
rnek:
Bir kanat profilinin alann verilmi nokta koordinatlarn kullanarak trapez kural yardmyla
hesaplaynz.
Burada rnek olarak aada ekli grlen SD 7080 profili alnm olup bu profilin verilmi
nokta koordinatlar aadaki tabloda soldaki stunlarda yer almaktadr.
0.10
0.00
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
-0.10
ntegral iin iki farkl yol izlenmi olup, birincisinde dorudan profil koordinatlar kullanlarak
integral
b
n 1
i =0
y ( x ) dx =
yi +1 + yi
( xi +1 xi )
2
eklinde hesaplanmtr. kincisinde ise profil noktalarnn x koordinatlar iin
x xHK =
c
( 1 cos ) ,
2
c = x1 xHK ,
dx =
c
sin d
2
deiken dnm uygulanarak integral

b
y ( x ) dx =
a
b
n 1
fi +1 ( ) + f i ( )
c
sin
y
d
=
(
)
(i +1 i )
2a
2
i =0
eklinde hesaplanmtr.
3-13
SD7080 airfoil
chord = 0.99997
pi = 3.141592654
cos
sin
y( )*sin
-1.00000
0.00000
-3.14159
0.00000
-0.0000002
-0.99342
-0.11453
-3.02681
-0.00002
0.00000
-0.0000030
-0.97378
-0.22750
-2.91209
-0.00011
-0.00001
0.00076
-0.0000099
-0.94158
-0.33679
-2.79808
-0.00026
-0.00002
0.00087
-0.0000180
-0.89742
-0.44118
-2.68468
-0.00038
-0.00004
0.92104
0.00069
-0.0000216
-0.84208
-0.53936
-2.57192
-0.00037
-0.00004
0.8882
0.00017
-0.0000141
-0.77639
-0.63025
-2.45972
-0.00011
-0.00003
0.85068
-0.00072
0.0000103
-0.70135
-0.71282
-2.34809
0.00051
0.00002
0.809
-0.00201
0.0000569
-0.61799
-0.78619
-2.23698
0.00158
0.00012
0.76376
-0.00366
0.0001283
-0.52751
-0.84955
-2.12646
0.00311
0.00026
10
0.71557
-0.00564
0.0002241
-0.43112
-0.90229
-2.01653
0.00509
0.00045
11
0.66505
-0.00783
0.0003403
-0.33008
-0.94395
-1.90718
0.00739
0.00068
12
0.61281
-0.01015
0.0004696
-0.22560
-0.97422
-1.79835
0.00989
0.00094
13
0.55945
-0.0125
0.0006043
-0.11887
-0.99291
-1.68995
0.01241
0.00121
0.99671
0.00015
0.98689
0.00047
0.97079
0.94871
Trapez integrali
Trapez integrali
14
0.50559
-0.0148
0.0007352
-0.01115
-0.99994
-1.58195
0.01480
0.00147
15
0.45183
-0.01696
0.0008537
0.09637
-0.99535
-1.47427
0.01688
0.00171
16
0.39877
-0.01891
0.0009516
0.20250
-0.97928
-1.36689
0.01852
0.00190
17
0.347
-0.02059
0.0010225
0.30604
-0.95202
-1.25977
0.01960
0.00204
18
0.2971
-0.02194
0.0010611
0.40584
-0.91394
-1.15290
0.02005
0.00212
19
0.24962
-0.02289
0.0010643
0.50081
-0.86556
-1.04627
0.01981
0.00213
20
0.20508
-0.02338
0.0010304
0.58989
-0.80749
-0.93988
0.01888
0.00206
21
0.16397
-0.02337
0.0009609
0.67211
-0.74045
-0.83374
0.01730
0.00192
22
0.12676
-0.02279
0.0008588
0.74653
-0.66535
-0.72796
0.01516
0.00172
23
0.09383
-0.02156
0.0007302
0.81239
-0.58311
-0.62255
0.01257
0.00146
24
0.06549
-0.01962
0.0005835
0.86908
-0.49468
-0.51746
0.00971
0.00117
25
0.04198
-0.01694
0.0004298
0.91610
-0.40096
-0.41256
0.00679
0.00087
26
0.02347
-0.01354
0.0002821
0.95312
-0.30260
-0.30742
0.00410
0.00057
27
0.01016
-0.00948
0.0001532
0.97974
-0.20028
-0.20164
0.00190
0.00032
28
0.00216
-0.00492
0.0000576
0.99574
-0.09221
-0.09234
0.00045
0.00013
HK
0.00003
0.00061
0.0000046
1.00000
0.00000
0.00000
0.00000
0.00002
30
0.00322
0.00763
0.0000131
0.99362
0.11278
0.11302
0.00086
0.00005
31
0.01068
0.01558
0.0000866
0.97870
0.20530
0.20677
0.00320
0.00019
32
0.02237
0.02383
0.0002304
0.95532
0.29558
0.30006
0.00704
0.00048
33
0.03821
0.03203
0.0004424
0.92364
0.38327
0.39333
0.01228
0.00090
34
0.05814
0.03983
0.0007161
0.88378
0.46791
0.48692
0.01864
0.00145
35
0.0821
0.04699
0.0010401
0.83586
0.54895
0.58111
0.02580
0.00209
36
0.10996
0.05334
0.0013976
0.78013
0.62561
0.67592
0.03337
0.00280
37
0.14157
0.05875
0.0017716
0.71691
0.69716
0.77143
0.04096
0.00355
38
0.1767
0.06312
0.0021406
0.64665
0.76279
0.86761
0.04815
0.00429
39
0.21509
0.06641
0.0024863
0.56987
0.82174
0.96445
0.05457
0.00497
40
0.25644
0.06858
0.0027909
0.48716
0.87331
1.06196
0.05989
0.00558
41
0.3004
0.06966
0.0030385
0.39924
0.91685
1.16011
0.06387
0.00607
42
0.34656
0.06969
0.0032162
0.30692
0.95174
1.25884
0.06633
0.00643
43
0.39448
0.06871
0.0033161
0.21108
0.97747
1.35812
0.06716
0.00663
44
0.4437
0.0668
0.0033349
0.11263
0.99364
1.45792
0.06637
0.00666
45
0.49371
0.06404
0.0032717
0.01261
0.99992
1.55819
0.06403
0.00654
46
0.54399
0.06052
0.0031314
-0.08795
0.99612
1.65886
0.06029
0.00626
47
0.59402
0.05635
0.0029235
-0.18802
0.98217
1.75994
0.05535
0.00584
48
0.64326
0.05163
0.0026585
-0.28650
0.95808
1.86137
0.04947
0.00532
49
0.69117
0.04647
0.0023500
-0.38232
0.92403
1.96310
0.04294
0.00470
50
0.7372
0.04097
0.0020124
-0.47438
0.88032
2.06506
0.03607
0.00403
51
0.78084
0.03519
0.0016618
-0.56167
0.82736
2.16720
0.02911
0.00333
52
0.82169
0.02919
0.0013150
-0.64337
0.76556
2.26969
0.02235
0.00264
53
0.85943
0.02313
0.0009873
-0.71885
0.69516
2.37295
0.01608
0.00198
54
0.89372
0.01728
0.0006928
-0.78743
0.61640
2.47743
0.01065
0.00140
55
0.92413
0.01195
0.0004444
-0.84826
0.52959
2.58348
0.00633
0.00090
56
0.95018
0.00743
0.0002524
-0.90036
0.43515
2.69139
0.00323
0.00052
57
0.97133
0.00395
0.0001203
-0.94266
0.33376
2.80130
0.00132
0.00025
58
0.98701
0.00162
0.0000437
-0.97402
0.22647
2.91315
0.00037
0.00009
59
0.99671
0.00037
0.0000097
-0.99342
0.11453
3.02681
0.00004
0.00002
60
0.0000006
-1.00000
0.00000
3.14159
0.00000
0.00000
0.0604433
0.06055
ki sonu arasndaki farkllk ilk integralde hcum kenar civarnda trapez yaklamndan
meydana gelen kayplardan kaynaklanmaktadr.
3-14
3.2.3 Romberg ekstrapolasyonu

Trapez kural ile alnan integraldeki hatay Romberg ekstrapolasyon yntemiyle azaltmak
mmkndr.
Trapez ynteminde hata O(h2) mertebesinde olup, bir h deeriyle yaplan integral ile h/2
alnarak yaplan ikinci bir integralin sonular birletirilerek integral iin daha iyi bir tahmin
yaplabilir:
Daha Daha az
Daha Daha
1
iyi = doru + 2 n 1 doru doru

tahmin integral
integral integral
Bu yntem bilinen bir f(x) fonksiyonu iin uygulanrken nce keyfi bir h deeri iin integral
alnr. Sonra h deerinin yars alnarak yeni bir integral hesab yaplr. Bu iki integral sonucu
yukardaki bantda kullanlarak integral iin hata mertebesi O(h4) olan daha iyi bir tahmin
elde edilir.
Yaplan bu ilemler bir tabloda yerletirilerek ardarda daha iyi integral tahminleri yaplabilir.
Her bir ekstrapolasyon hatann O(h4), O(h6), O(h8),... eklinde azalmasn salar. Yaknsamaya
baklarak integral iin optimum bir deer bulunabilir.
Adm uzunluunun yarya indirildii her bir aamada fonksiyonun baz noktalardaki deeri bir
nceki aamada bilindiinden bu noktalarda tekrar hesap yapmaya gerek yoktur.
rnek:
2
f(x)=e-x fonksiyonunun a=0.2 ve b=1.5 noktalar arasndaki integralini Romberg yntemini

kullanarak hesaplaynz. Balangtaki adm uzunluunu h = (b-a)/2 = 0.65 olarak alnz.
b
f ( x ) dx = h f ( a ) / 2 + f ( a + h ) + f ( b ) / 2
ntegral iin ilk tahmin
= 0.65 e0.2 / 2 + e0.85 + e1.5 / 2
= 0.66211
b
kinci tahminde adm uzunluu h = 0.65/2 = 0.325 alnrsa
f (x )dx
= 0.65947
elde edilir. Ardarda yaplan bu iki integral Romberg formlnde kullanlarak

b
f (x )dx
a
= 0.65947 +
1
(0.65947 0.66211) = 0.65859
2 1
2
bulunur. Aadaki tabloda ardarda blnm adm uzunluklar iin elde edilen integral
sonular yer almaktadr.
Deiik adm uzunluklar iin elde edilen integral sonular ve bunlar yardmyla yaplan eitli
seviyedeki tahminler kk tabloda zetlenmitir. Herbir seviyede tahminler bir nceki
seviyede tahmin edilen sonulardan hareketle hesaplanmaktadr. Kullanlan n sleri de
tablonun altnda gsterilmitir.
3-15
e = 2.7182818
h = 0.65
h = 0.325
h = 0.1625
h = 0.08125
f(x)
f(x)
f(x)
f(x)
0.20
0.0400
0.96079
0.200
0.04000
0.96079
0.200
0.04000
0.96079
0.200
0.04000
0.96079
0.85
0.7225
0.48554
0.525
0.27563
0.75910
0.363
0.13141
0.87686
0.281
0.07910
0.92395
1.50
2.2500
0.10540
0.850
0.72250
0.48554
0.525
0.27563
0.75910
0.363
0.13141
0.87686
Integral =
0.66211
1.175
1.38063
0.25142
0.688
0.47266
0.62334
0.444
0.19691
0.82126
1.500
2.25000
0.10540
0.850
0.72250
0.48554
0.525
0.27563
0.75910
Integral =
0.65947
1.013
1.02516
0.35874
0.606
0.36754
0.69244
Yeni tahmin =
0.65859
1.175
1.38063
0.25142
0.688
0.47266
0.62334
1.338
1.78891
0.16714
0.769
0.59098
0.55379
1.500
2.25000
0.10540
0.850
0.72250
0.48554
Integral =
0.65898
0.931
0.86723
0.42012
Yeni tahmin =
0.65881
1.013
1.02516
0.35874
1.094
1.19629
0.30231
1.175
1.38063
0.25142
1.256
1.57816
0.20635
Integral 1. tahmin 2. tahmin 3. tahmin
1.338
1.78891
0.16714
0.65000
0.66211
1.419
2.01285
0.13361
0.32500
0.65947
1.500
2.25000
0.10540
Integral =
0.65886
Yeni tahmin =
0.65882
0.65859
0.16250
0.65898
0.65881
0.65882
0.08125
0.65886
0.65882
0.65882
0.65882
n=
3.2.4 Bir veri seti iin Romberg ekstrapolasyonu

Yukarda bilinen bir fonksiyon iin uygulanan Romberg yntemini, bilinmeyen bir fonksiyona ait
tablolanm veri noktalar iin de uygulamak mmkndr. Ancak veri noktalarnn eit aralkl
olmas gerekir. Ayrca fonksiyon bilinmediinde h adm uzunluunu yarya indirerek ara
noktalarda veri deeri elde etmek mmkn olamayacaktr. Bu bakmdan tahminler bu defa h
deeri ikiye katlanarak yaplacaktr.
rnek:
Tablodaki veri noktalarn kullanarak x=1.8 ve x=3.4 noktalar arasndaki integral iin
iyiletirilmi bir tahmin yapnz.
Bu veri daha nce trapez kuralnn uygulanmas iin kullanlm olup h=0.2 adm uzunluuyla
integral sonucu 23.9944 olarak bulunmutur. h=0.4 ve h=0.8 adm uzunluklar iin kullanlan
veri noktalar ve elde edilen integral sonular tabloda verilmitir.
h
x
f(x)
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.6
2.8
3.0
3.2
3.4
3.6
4.953
6.050
7.389
9.025
11.023
13.464
16.445
20.086
24.533
29.964
36.598
3.8
0.2
0.4
6.050
0.8
6.050
7.389
9.025
11.023
13.464
16.445
20.086
24.533
29.964
6.050
13.464
29.964
29.964
ntegral = 23.9944
24.2328
25.1768
h
0.2
0.4
0.8
ntegral
23.9944
24.2328
25.1768
1. Tahmin
23.9149
23.9181
2. Tahmin
23.9147
9.025
13.464
20.086
44.701
h=0.2 ve h=0.4 adm uzunluklar iin bulunan integral sonular kullanlarak daha iyi bir tahmin
3-16
f (x )dx = 23.9944 +
(23.9944 24.2328 ) = 23.9149

22 1
eklinde ve h=0.4 ve h=0.8 adm uzunluklar iin bulunan integral sonular kullanlarak daha
iyi bir tahmin
b
f (x )dx = 24.2328 +
(24.2328 25.1768 ) = 23.9181

22 1
eklinde elde edilir. Bu iki tahmin deeri kullanlarak daha iyi bir tahmin
b
f (x )dx
= 23.9149 +
(23.9149 23.9181) = 23.9147

24 1
olarak elde edilebilir.

Verilen tablo deerlerini f(x)= ex fonksiyonuna ait olduu ve integralin tam deerinin 23.9144
olduu hatrlanrsa, yaplan en son tahminin hesaplanan integral deerlerinden ve ilk tahmini
deerlerden daha doru olduu grlr.
3.2.5 Simpson kurallar

Trapez ynteminde fonksiyon lineer polinomlarla temsil edilmektedir. Fonksiyona bir kuadratik
veya kbik interpolasyon polinomuyla yaklalmas halinde integrasyonun daha hassas sonu
vermesi beklenir. Simpson kurallar bu hususa dayanmaktadr. Simpson kurallar 1/3 kural
ve 3/8 kural olarak bilinmektedir.
Simpsonun 1/3 kural ikinci dereceden Newton-Gregory ileri fark polinomu integre edilerek
elde edilebilir. Eit h aralyla sralanm x0, x1 ve x2 noktalar iin Newton-Gregory forml
f ( x ) = f0 + sf0 +
s ( s 1) 2
f0
2
eklinde olup, x0 x2 aralnda integre edilerek

x2
x0
x2
s ( s 1) 2
f ( x ) dx = f0 + sf0 +
f0 dx
2
x0
s ( s 1) 2
= h f0 + sf0 +
f0 ds
2
0
2
s2
s3 s2
= hf0 [ s ]0 + hf0 + h 2 f0
2 0
6 4 0
2
1
1
= h 2 f 0 + 2 f 0 + 2 f 0 = h 2 f 0 + 2 ( f 1 f 0 ) + ( f 2 2 f 1 + f 0 )
3
3
x2
f ( x ) dx = 3 [ f
+ 4 f1 + f 2 ]
x0
3-17
elde edilir. nterpolasyon polinomunun hatas integre edilerek Simpson 1/3 kural iin hata da
Hata =
1 5 (4)
h f ( ) ,
90
x0 < < x2
eklinde tahmin edilebilir.

Simpson 1/3 kuralnda ardarda nokta kullanlmas, ardarda iki erit zerinde integral
alnmas olarak da yorumlanabilir. Buna gre bu yntemin uygulanmas iin integral aralnn
eit aralkl ift sayda alt-blgeye ayrlm olmas gereklidir.
Simpsonun 3/8 kural da benzeri ekilde nc dereceden Newton-Gregory ileri fark polinomu
integre edilerek elde edilebilir. Bunun iin ardarda drt noktaya ihtiya vardr:
x3
x3
x0
x0
3h
f ( x ) dx P ( x ) dx = 8 ( f
3
+ 3 f1 + 3 f 2 + f 3 )
Yntemin hatas iin
Hata =
3 5 (4)
h f ( ) ,
80
x0 < < x3
bulunabilir.
Simpson 3/8 kuralnda ardarda drt nokta kullanlmas, ardarda erit zerinde integral
alnmas olarak da yorumlanabilir. Buna gre bu yntemin uygulanmas iin de integral
aralnn eit aralkl le blnebilir sayda alt-blgeye ayrlm olmas gereklidir.
Grld gibi 3/8 kuralnn hatas 1/3 kuralna gre daha fazladr. Buna ramen baz hallerde
3/8 kuraln kullanmak gerekebilir. ayet veri setindeki erit says ift deilse ilk bakta 1/3
kuralnn kullanlmas mmkn deilmi gibi dnlebilir. Oysa integralin uygun bir ksm 3/8
kural ile hesaplanp kalan ksmnda 1/3 kural uygulanabilir.
rnek:
2
f(x)=e-x fonksiyonunu x=0.2 ve x=2.6 noktalar arasnda srasyla trapez kural, Simpson 1/3
ve 3/8 kurallaryla integre ediniz. Sonular karlatrnz.
Aadaki tabloda ilk stunda 24 nokta iin x ve f(x) deerleri, drdnc stunun el altnda
24 nokta ile trapez kural kullanlarak hesaplanan integral deeri yer almaktadr. Drdnc ve
beinci stunlarda Simpson 1/3 ve 3/8 kurallaryla hesaplanm lokal integraller ve stunlarn
en altlarnda da bunlarn toplamlar, yani integral sonular yer almaktadr. Daha sonraki
stunlarda srasyla 12, 6 ve 18 nokta ile yaplan benzeri hesaplamalarn sonularna yer
verilmitir.
Hesaplamalarn sonular ayrca alttaki kk tabloda zetlenmitir. Verilen fonksiyonun
MATLAB ile hesaplanm gerek deeri 0.68865 olup bu deer kullanlarak elde edilen hata
deerleri de ayn tabloda gsterilmitir.
3-18
24 erit
e=
12 erit
h = 0.2
h = 0.1
i
0
x x
0.20
f(x)
1/3
3/8
0.96079
0.30
0.91393
0.40
0.85214
0.50
0.77880
0.60
0.69768
0.70
0.61263
0.80
0.52729
0.90
0.44486
1.00
0.36788
1.10
0.29820
10
1.20
0.23693
6 erit
f(x)
h = 0.4
1/3
3/8
0.96079
0.18229
18 erit
f(x)
h = 0.133333
1/3
3/8
0.96079
0.85214
0.26392
0.15550
0.12252
0.69768
0.19639
0.08915
0.33780
0.52729
0.69768
0.46032
0.36788
0.21165
0.36788
0.54925
0.12239
0.05992
0.23693
11
1.30
0.18452
12
1.40
0.14086
13
1.50
0.10540
14
1.60
0.07730
15
1.70
0.05558
16
1.80
0.03916
17
1.90
0.02705
18
2.00
0.01832
19
2.10
0.01216
20
2.20
0.00791
21
2.30
0.00504
22
2.40
0.00315
23
2.50
0.00193
24
2.60
0.00116
0.00040
0.00080
0.00116
0.00144
0.00395
0.00116
0.00959
0.04248
integral =
0.68897
0.68865
0.68865
0.68992
0.68863
0.68860
0.69378
0.68824
0.68723
0.03720
0.06388
0.02133
0.14086
0.09710
0.18619
0.14086
0.64475
0.07730
0.02792
0.01129
0.00552
0.03916
0.01022
0.00249
0.03262
0.01832
0.03916
0.12940
0.03814
0.00791
0.00802
f(x)
0.2000
0.96079
0.3333
0.89484
0.4667
0.80430
0.6000
0.69768
0.7333
0.58404
0.8667
0.47184
1.0000
0.36788
1.1333
0.27680
1.2667
0.20100
1.4000
0.14086
1.5333
0.09526
1.6667
0.06218
1.8000
0.03916
1.9333
0.02381
2.0667
0.01397
2.2000
0.00791
2.3333
0.00432
1/3
3/8
0.23753
0.33779
0.18574
0.12619
0.21166
0.07449
0.09711
0.03821
0.01703
0.03262
0.00659
0.00802
0.00222
2.4667
0.00228
2.6000
0.00116
0.00065
0.00144
0.68921
0.68865
0.68864
0.00791
0.00313
0.00104
Trapez
0.00315
Simpson 1/3
Simpson 3/8
integral
hata
integral
hata
integral
hata
0.69378
-0.00513
0.68824
0.00041
0.68723
0.00142
12
0.68992
-0.00127
0.68863
0.00002
0.68860
0.00005
18
0.68921
-0.00056
0.68865
0.00000
0.68864
0.00001
24
0.68897
-0.00032
0.68865
0.00000
0.68865
0.00000
3.2.6 ntegral formllerinin farkl bir yoldan elde edilmesi

Daha nce interpolasyon iin kullanlan bilinmeyen katsaylarn tayini ynteminin benzeri
integral iin de kullanlabilir. Burada yntemi tantmak iin en basit formller ele alnarak x=x1
ve x=x2 noktalar arasnda f(x) fonksiyonunun integrali iin sadece f(x1) ve f(x2) fonksiyon
deerlerinin kullanld
a
f (x ) dx = A f (x ) + B f (x )
1
biiminde bir forml elde edilmeye allacaktr. Burada A ve B tayin edilecek olan
katsaylardr.
x1, f(x1) ve x2, f(x2) noktalarndan geen birinci dereceden bir polinom
f (x ) P (x ) = ax + b
eklinde tarif edilebilir. Eksen takmnn balang noktas x1=0 (x2=h=x2-x1) olacak biimde
kaydrlrsa ilemlerde kolaylk salanabilir.
3-19
Bu durumda iki farkl hal sz konusu olabilir:

Birinci hal:
P(x) = 1
b = 1,
a=0
P (x ) dx = (1) dx = h = A P (0 ) + B P (h ) = A 1 + B 1
kinci hal:
P(x) = x
a = 1,
P (x ) dx = (x ) dx =
b=0
h2
= A P (0 ) + B P (h ) = A 0 + B h
2
Bu iki denklem matris biimde yazlrsa
1 1 A h
0 h B = h 2 /
kinci denklemden
B = h/2
lk denklemden
A+B = h
Bylece
f (x ) dx
A = h-h/2 = h/2
h
[ f (x 1 ) + f (x 2 )]
2
elde edilir. Bu bant bildiimiz trapez kuraldr.

noktal bir forml iin x-1=-h, x0=0 ve x1=h noktalar alnr ve bu noktadan
P (x ) = ax 2 + bx + c
eklinde bir paraboln getii varsaylrsa aranan forml
a
f (x ) dx
= A f ( x 1 ) + B f ( x 0 ) + C f ( x 1 )
eklinde olup
Birinci hal:
P(x) = 1
P (x ) dx =
kinci hal:
P ( x ) dx =
a
nc hal:
P(x) = x2
a
(1) dx
a=b=0
= 2h = A P ( h ) + B P (0 ) + C P (h ) = A 1 + B 1 + C 1
P(x) = x
a
c = 1,
b = 1,
a=c=0
( x ) dx = 0 = A P ( h ) + B P (0 ) + C P ( h ) = A ( h ) + B (0 ) + C ( h )
a = 1,
b=c=0
2h 3
2
2
a P ( x ) dx = h ( x ) dx = 3 = A P ( h ) + B P (0 ) + C P ( h ) = A h + B (0 ) + C h
2
3-20
Bu denklemler matris biimde yazlrsa
1 1 1 A 2h
h 0 h B = 0

h 2 0 h 2 C 2h 3 /
kinci denklemden
A=C
nc denklemden
A = C = h/3
lk denklemden
B= 4h/3
a
f (x ) dx
Bylece
h
[ f (x 1 ) + 4 f (x 0 ) + f (x 1 )]
3
elde edilir. Bu bant da bildiimiz Simpson 1/3 kuraldr.
3.2.7 Gauss kuadratr

nceki blmlerde geen integral formlleri eit aralkl noktalar iin geerli idi. terimli,
parametreli en son formlde de eit aralkl noktalardaki fonksiyon deerleri arlk faktrleriyle
arplarak integralin elde edilebilecei grld. parametreli bu zmn ikinci dereceden bir
polinomun (derecesi parametre saysndan bir eksik) integraline edeer olduu bilinmektedir.
Gauss, eit aralkl belli noktalarda fonksiyon deerlerinin kullanlmas zorunluluunun ortadan
kaldrlmas halinde parametre saysnn ten altya kaca dncesiyle farkl bir yntem
gelitirmitir. Bu yntemde fonksiyon deerlerinin arlk faktrleri yannda fonksiyon
deerlerinin hesapland noktalarn x koordinatlar da ilave parametreler olmaktadr.
Alt parametreli bir yaklam gerekte 5 inci dereceden bir polinomun integraline edeer olup
daha yksek mertebeden bir yaklam anlamna gelmektedir.
Bu prensibe dayanan yntemler Gauss kuadratr formlleri olarak bilinmektedir. Bu yntemler,
x in istenilen deerlerinde f(x) fonksiyonunun bulunmas gerektiinden ancak f(x) fonksiyonun
ak biimde bilinmesi halinde kullanlabilir.
Burada rnek olarak basit halde drt bilinmeyen parametre ieren iki-terimli bir forml
kartlacaktr:
1
f (t ) dt
af (t 1 ) + bf (t 2 )
Yntem nceki blmde izah edilen bilinmeyen parametrelerin tayini yntemiyle ayndr.
lemleri basitletirmek iin balang noktasna gre simetrik bir integral aral (-1 ile +1
arasnda) alnacak ve integral deikeni t ile belirtilecektir. Formlasyon 3. dereceden herhangi
bir polinom iin geerli olacaktr.
f (t ) = t 3
dt = 0 = at 13 + bt 23
dt =
f (t ) = t 2
2
= at 12 + bt 22
3
3-21
f (t ) = t
t dt
= 0 = at 1 + bt 2
f (t ) = 1
dt
= 2 = a +b
nc eitlii t1 ile arpp birinciden kartarak
0 = (at 13 + bt 23 ) t 12 (at 1 + bt 2 ) = b (t 23 t 12 t 2 ) = b t 2 (t 2 t 1 )(t 2 + t 1 )

Bu eitliin geerli olabilmesi iin seenekler
b = 0,
t 2 = 0,
t2 = t1
t 2 = t 1
veya
olmakla birlikte, bunlardan sadece sonuncusu geerlidir. Buna gre
t 2 = t 1
0 = at 1 + bt 2
a =b
2 = a +b
a =b =1
2
= at 12 + bt 22
3
t 2 = t 1 =
1
= 0.5773
3
Bylece
1
f (t ) dt
f ( 0.5773) + f (0.5773)
elde edilir. Bu iki fonksiyon deerinin herhangi bir kbik polinomun t=-1 ile t=1 arasndaki
integralinde kullanlmas halinde integralin tam (exact) deerini vereceini gstermek
mmkndr.
Genel bir kbik polinom
f (t ) = a 0 + a 1t + a 2 t 2 + a 3 t 3
1
ntegre edilerek
f (t ) dt =
(a
+ a 1t + a 2 t 2 + a 3 t 3 ) dt
a
a
a
= a 0t + 1 t 2 + 2 t 3 + 3 t 4
2
3
4 1
= a 0 (1 + 1) +
= 2a 0 +
a1
(1 1) + a 2 (1 + 1) + a 3 (1 1)
2
3
4
2
a2
3
elde edilir. Ayn integral yukarda gelitirilen formlasyonla hesaplanrsa

2
1
1
1
1
f ( t1 ) = f
= a0 + a1
+ a2
+ a3
3
3
3
3
3-22
1
1
1
1
f ( t2 ) = f
= a0 + a1
+ a2
+ a3
3
3
3
3
1
f ( t ) dt = w f ( t ) + w f ( t ) = + a
1
+ a0 + a2
= 2a 0 +
1
1
+ a2
3
3
2
a2
3
eklinde yine ayn sonu elde edilir.

imdi integral snrlarnn 1 ve +1 deil de a ve b gibi olduu genel bir hal dikkate alnrsa
Gauss kuadratr parametrelerinden yararlanabilmek iin 1 ve +1 snr deerlerinin bir
deiken dnmyle a ve b snr deerlerine dntrlmesi gerekir. ayet
x=
(b a )t + b + a ,
2
dx =
(b a ) dt
2
b
deiken dnm kullanlrsa
t = 1
t = +1
f (x ) dx =
x =a
x =b
(b a ) 1 f (b a )t + b + a dt
elde edilir.
rnek:
I =
/ 2
sin x dx
integralini Gauss kuadratrlerini kullanarak hesaplaynz.
ki terimli Gauss formlnn kullanlabilmesi iin integral deikeninin, snr deerleri 1 ve +1

olacak biimde dntrlmesi gerekmektedir. Nitekim yukardaki deiken dnm
uygulanrsa
x=
(b a )t + b + a = ( / 2 0 )t + / 2 + 0 = (t + 1)
2
dx =
dt
4
Bylece verilen integral
I =
/ 2
sin x dx =
0
sin (t + 1) dt
4 1 4
ekline gelir. Gauss forml dntrlm integralin deerini integrandn t = 1 /
3 ve
t = 1 / 3 noktalarndaki deerlerinin arlkl bir toplam olarak verir. Nitekim
(t + 1) = 1 + 1 = 1 + 3 = 3 + 3 = 0.10566
4
4
3 12
3
4
(t + 1) = 1 + 1 = 1 + 3 = 3 + 3 = 0.39434
4
4 3
3 12
4
olup
3-23
I =
/ 2
sin x dx
[sin(0.10566 ) + sin(0.39434 )] = 0.99847

4
elde edilir. Verilen integralin tam deeri
I =
/ 2
sin x dx
= [cos x ]0
/ 2
= [0 1] = 1
olup Gauss kuadratr ile yaplan hatann miktar 0.00153 tr.

Gauss ynteminin deeri integral iin sadece iki noktada fonksiyon deerinin hesaplanmasnn
yeterli olmasdr. Yine sadece iki noktada fonksiyon deerinin hesaplanmasn gerekli klan
trapez kural ile integral hesaplanm olsayd
I =
/ 2
sin x dx
sin 0 + sin{ / 2}

0 = = 0.7854
2
2
4
elde edilirdi. Veya Simpson 1/3 kural uygulansayd
I =
/ 2
sin x dx
/ 4
[sin(0 ) + 4 sin( / 4 ) + sin( / 2 )] = (0 + 2.82843 + 1) = 1.00228
3
12
bulunurdu. Grld gibi her iki yntemin hatas da Gauss ynteminden daha fazladr.
Gauss yntemi iki terimden daha fazlas iin de gelitirilebilir. n adet nokta iin forml genel
olarak
1
i =1
f (t ) dt = w f (t )
i
eklinde yazlr. Bu forml derecesi 2n-1 ve daha kk olan polinomlar iin tam (exact) dr.
Yukarda 2-nokta iin izah edilen yntem n nokta iin genelletirilerek
0,
w 1t 1k + w 2 t 2k + " + w n t nk = 2
k + 1 ,
k = 1,3,5," ,2n 1
k = 0,2,4," ,2n 2
eklinde 2n denklemli bir denklem sistemi elde edilir. Bu yntem ok aikar olmakla birlikte
elde edilen denklem sisteminin zm o kadar basit deildir. Ancak Legendre polinomlar
kullanarak daha kolay bir yaklam ortaya koymak mmkndr.
Verilen bir n deeri iin ti ler n inci dereceden bir Legendre polinomunun kkleridir. Legendre
polinomlar
(n + 1)L n +1 (x ) (2n + 1)xL n (x ) + nL n 1 (x ) = 0

L 0 (x ) = 1,
L 1 (x ) = x
eklinde bir rekrsiyon formlyle tanmlanmaktadr. Buradan L2(x) iin
L 2 (x ) =
3 xL 1 (x ) 1 L 0 (x ) 3 2 1
= x
2
2
2
3-24
elde edilebilecei grlmektedir. L2(x)=0 polinomunun kk 1 /

tam olarak iki-terimli formldeki t deerleridir.
3 = 0.5773 olup bu kkler
Sonraki polinomlar iin rekrsiyon bantsndan
L 3 (x ) =
5 x 3 3x
2
L 4 (x ) =
35 x 4 30 x 2 + 3
8
vb. elde etmek mmkndr.

Legendre polinomlarnn kkleri, non-lineer denklem kklerini bulmak iin kullanlan standart
yntemlerle elde edilebilir. Bu kkler bir kez elde edildikten sonra yukarda iki-noktal Gauss
kuadratr iin yazlan denklemlerin benzerleri yazlarak arlk faktrleri iin kolaylkla
zlebilir.
Aadaki tabloda 5 inci dereceye kadar Legendre polinomlarn kkleri yer almaktadr. Bu
katsaylarla 9 uncu dereceye kadar polinomlarn karl olan Gauss kuadratrlerini uygulamak
mmkndr. Tabloda ilgili Gauss kuadratrlerine ait arlk faktrleri de sunulmutur.
n
geerlilik derecesi
-0.57735027
0.57735027
-0.77459667
0.00000000
0.77459667
1
1
0.55555555
0.88888889
0.55555555
-0.86113631
-0.33998104
0.33998104
0.86113631
0.34785485
0.65214515
0.65214515
0.34785485
-0.90617985
-0.53846931
0.00000000
0.53846931
0.90617985
0.23692689
0.47862867
0.56888889
0.47862867
0.23692689
Burada Legendre polinomlarnn baz zelliklerini zetlemekte yarar vardr:

1. Legendre polinomlar ortogonaldir. Yani:
1
L (x )L (x ) dt
n
= 0
=
> 0
n m
n =m
Bu husus bir ok baka nemli fonksiyonlarn da zelliidir. rnein cos (nx ) ,
n = 0 ,1,2,...
fonksiyonlar iin de
1
cos (mx )cos (nx ) dt
= 0
=
> 0
n m
n =m
olup, bu durum bu fonksiyonun [0,2] aralnda ortogonal olduu anlamna gelmektedir.

2. n inci dereceden herhangi bir polinom Legendre polinomlarnn toplam olarak yazlabilir:
n
Pn (x ) = c i L i (x )
i =0
3-25
3. Ln(x) = 0 polinomunun n adet kk [-1,1] aralnda yer alr.

Bu zellikler yardmyla Gauss kuadratrnn 2n-1 inci ve daha kk derecedeki polinomlar
iin tam (exact) olduunu gstermek mmkndr.
rnek:
Drt terimli Gauss formln kullanarak f(x)=e-x
arasnda integre ediniz. Sonular deerlendiriniz.
2.6
fonksiyonunu x=0.2 ve x=2.6 noktalar
I = e x dx
Hesaplanacak integral
0.2
x=
olup
(b a )t + b + a = (2.6 0.2 )t + 2.6 + 0.2 = 1.2 t + 1.4

2
dx =
b a
2.6 0.2
dt =
dt = 1.2dt
2
2
1
I = 1.2 e (1.2t +1.4 ) dt = 1.2 wi f ( ti )
deiken dnm ile
i =1
elde edilir. Gauss kuadratrnn ilk terimi
t1 = -0.86114 ,
w1 = 0.34785
f ( t1 ) = e (1.2t1 +1.4 ) = 0.87422, w1 f ( t1 ) = 0.30410

2
olup, dier terimlere ait hesap sonular da aadaki tabloda verilmitir.

t 1 = -0.86114
w 1 = 0.34785
f 1 = 0.87422
w 1 * f 1 = 0.30410
t 2 = -0.33998
w 2 = 0.65215
f 2 = 0.37377
w 2 * f 2 = 0.24375
t 3 = 0.33998
w 3 = 0.65215
f 3 = 0.03805
w 3 * f 3 = 0.02482
t 4 = 0.86114
w 4 = 0.34785
f 4 = 0.00268
w 4 * f 4 = 0.00093
Integral = 0.68833
ntegralin tam sonucu daha nce 0.68865 olarak verilmiti. Buna gre 4 terimli Gauss forml
ile elde edilen sonutaki hata 0.00032 olup, Simpson 1/3 formlyle 6 aralkta ve trapez kural
ile 18 aralkta elde edilen integral sonularndan daha az hataldr.
rnek:
R=0.4m yarapl
hesaplaynz.
y
dairenin
alann
eitli
yntemlerle
y
Dairenin denklemi
x2 + y2 = R2
olup, buradan
y = R x
dx
2
S = 2 y dx = 2 R 2 x 2 dx
bulunur. Veya
x=
( b a ) t + b + a = ( R [ R ]) t + R R = Rt ,
2
dx = Rdt
3-26
S = 2 R 2 R 2 t 2 Rdt = 2 R 2 1 t 2 dt
deiken dnm ile
elde edilir. Bu integral t nin 1 ile +1 arasndaki eit aralkl 19 deeri kullanlarak trapez,
Simpson 1/3 ve Simpson 3/8 formlleriyle ayr ayr hesaplanm olup, sonular aadaki
tabloda sunulmutur.
R=
0.40000
pi =
3.141592654
S=
0.5026548
h=
0.111111111
Simpson 1/3
f (t)
Trapez
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
-1.00000
-0.88889
-0.77778
-0.66667
-0.55556
-0.44444
-0.33333
-0.22222
-0.11111
0.00000
0.11111
0.22222
0.33333
0.44444
0.55556
0.66667
0.77778
0.88889
1.00000
0.00000
0.45812
0.62854
0.74536
0.83148
0.89581
0.94281
0.97500
0.99381
1.00000
0.99381
0.97500
0.94281
0.89581
0.83148
0.74536
0.62854
0.45812
0.00000
S=
0.00000
0.45812
0.62854
0.74536
0.83148
0.89581
0.94281
0.97500
0.99381
1.00000
0.99381
0.97500
0.94281
0.89581
0.83148
0.74536
0.62854
0.45812
0.00000
0.49571
Hata =
0.00695
Simpson 3/8
2.46103
4.00534
4.44144
5.35751
6.87002
5.83660
7.84922
5.98762
5.83660
7.84922
5.35751
6.87002
4.44144
2.46103
0.49992
4.00534
0.49932
0.00273
0.00333
Deiik terim saysyla Gauss kuadratrleri kullanarak elde edilen sonular aadaki tabloda
yer almaktadr. Ayn tabloda ayrca dairenin sadece pozitif eyreinde
R
S = 4 R 2 x 2 dx
0
eklinde hesaplanm integral sonularna da yer verilmitir. Bu integral
x=
(b a )t + b + a = (R 0 )t + R 0 = R (t + 1)
2
dx =
R
dt
2
deiken dnm sonucunda

1
S = 4 R 2
1
1
R2
(t + 1)2 R dt = R 2 4 (t + 1)2 dt
4
2
1
ekline gelmektedir.
3-27
R = 0.40000
pi = 3.141593
S = 0.502655
-R < x < R
f (t)
w * f (t)
-0.57735
1.00000
0.81650
0.57735
1.00000
0.81650
-0.77460
0.55556
0.00000
0.88889
0<x<R
S / hata
f (t)
w * f (t)
0.81650
0.52256
1.95483
1.95483
0.50951
0.81650
-0.01990
1.22962
1.22962
-0.00686
0.63246
0.35136
0.50932
1.98726
1.10403
0.50497
1.00000
0.88889
1.73205
1.53960
0.77460
0.55556
0.63246
0.35136
-0.00666
0.92239
0.51244
-0.00232
-0.86114
0.34785
0.50837
0.17684
0.50569
1.99517
0.69403
0.50372
-0.33998
0.65215
0.94043
0.61330
1.88796
1.23122
0.33998
0.65215
0.94043
0.61330
1.48474
0.96827
0.86114
0.34785
0.50837
0.17684
-0.00303
0.73224
0.25471
-0.00106
-0.90618
0.23693
0.42289
0.10019
0.50429
1.99780
0.47333
0.50323
-0.53847
0.47863
0.84265
0.40331
1.94602
0.93142
0.00000
0.56889
1.00000
0.56889
1.73205
0.98534
0.53847
0.47863
0.84265
0.40331
1.27793
0.61166
0.90618
0.23693
0.42289
0.10019
0.60537
0.14343
-0.00164
-0.00057
Grld gibi integral aral kltlnce Gauss kuadratrleri daha iyi sonular vermitir.
Buna gre verilen integrali nce
R
S = 4 R 2 x 2 dx = 4 R 1 (x / R ) dx = 4 R 2 1 x 2 d x ,
2
x =x/R
eklinde boyutsuz olara yazp, daha sonra da N adet aralkta

N
S = 4R 2 S j ,
j =1
x j +1
Sj =
1 x 2 dx
xj
eklinde yazarak hesaplamaya alalm.
x=
(b a )t + b + a = (x j +1 x j )t + x j +1 x j
2
= m jt + n j ,
mj =
x j +1 x j
2
, nj =
x j +1 + x j
2
dx = m j dt
x j +1
deiken dnm ile
Sj =mj
xj
1 (m j t + n j ) dt = m j w i f (t i )
2
i =1
elde edilir. Aadaki tabloda iki- ve -terimli Gauss kuadratrleri kullanlarak 18 aralk
saysyla integral hesaplanmtr.
3-28
R = 0.40
h = 0.0444444
S = 0.50265
pi = 3.1415927
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
mj
nj
f (t1)
f (t2)
Sj
f (t1)
f (t2)
f (t3)
Sj
0.00000
0.04444
0.08889
0.13333
0.17778
0.22222
0.26667
0.31111
0.35556
0.40000
0.44444
0.48889
0.53333
0.57778
0.62222
0.66667
0.71111
0.75556
1.00000
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.02222
0.12222
0.02222
0.06667
0.11111
0.15556
0.20000
0.24444
0.28889
0.33333
0.37778
0.42222
0.46667
0.51111
0.55556
0.60000
0.64444
0.68889
0.73333
0.87778
0.99996
0.99855
0.99516
0.98976
0.98233
0.97281
0.96114
0.94725
0.93103
0.91236
0.89108
0.86702
0.83991
0.80946
0.77528
0.73685
0.69345
0.59026
0.99939
0.99684
0.99229
0.98572
0.97709
0.96634
0.95340
0.93817
0.92056
0.90041
0.87754
0.85175
0.82276
0.79021
0.75365
0.71245
0.66576
0.31725
0.04443
0.04434
0.04417
0.04390
0.04354
0.04309
0.04255
0.04190
0.04115
0.04028
0.03930
0.03819
0.03695
0.03555
0.03398
0.03221
0.03020
0.11092
0.99999
0.99878
0.99558
0.99038
0.98315
0.97384
0.96239
0.94872
0.93273
0.91431
0.89330
0.86952
0.84273
0.81263
0.77883
0.74085
0.69798
0.62189
0.99975
0.99778
0.99381
0.98783
0.97980
0.96966
0.95736
0.94281
0.92590
0.90649
0.88443
0.85951
0.83148
0.80000
0.76465
0.72487
0.67987
0.47907
0.99922
0.99648
0.99173
0.98496
0.97612
0.96516
0.95200
0.93655
0.91868
0.89827
0.87513
0.84904
0.81972
0.78680
0.74981
0.70811
0.66082
0.23311
0.04443
0.04434
0.04417
0.04390
0.04354
0.04309
0.04255
0.04190
0.04115
0.04028
0.03930
0.03819
0.03695
0.03555
0.03398
0.03221
0.03020
0.11010
S=
0.50345
0.50293
Hata =
-0.00080
-0.00028
3.2.8 ok-katl integraller

Baz durumlarda iki-katl veya daha ok katl integrallerin saysal hesab gerekebilir.
d b
d
(
)
=
f
x
,
y
dy
dx
f (x , y ) dx dy
a c
c a
integralini dikkate alalm. Buradaki integral blgesi

x=a,
x=b,
y=c,
y=d
dorularyla snrlanm bir dikdrtgensel blgedir. Ancak her zaman dikdrtgensel blge
olmayabilir.
Bu tip integraller saysal olarak hesaplanrken bir dorultudaki deikenin sabit deerleri iin
dier dorultuda integral hesaplanr.
nceki paragraflarda izah edilen integral yntemleri ok-katl integrallere kolaylkla adapte
edilebilir. Herhangi bir integral forml bamsz deikenin eitli deerlerinde hesaplanm
fonksiyon deerlerinin lineer bir kombinasyonudur. Dier bir deyile, bir kuadratr forml
eitli fonksiyonel deerlerin arlkl bir toplamdr. Buna gre iki-katl bir integralde iteki
integral dtaki integral deikeninin sabit bir deeri iin fonksiyon deerlerinin arlkl bir
toplam olarak hesaplanabilir. Bu ekilde hesaplanan toplamlarn daha sonra dier dorultuda
arlkl toplamlar hesaplanarak integralin deeri elde edilir.
ayet bir fonksiyonun deerleri sadece dm noktalarnda biliniyorsa, hesaplamalar bu
noktalarla kstl olacaktr. Bu gibi durumlarda Newton-Cotes formlasyonunun kullanlmas
uygun olur. ou zaman btn dorultularda ayn formlasyonun kullanlmas uygun
olmaktadr.
rnek:
Tabloda verilen fonksiyon deerlerini (x=1.5, x=3.0, y=0.2, y=0.6) koordinatlaryla
dikdrtgensel blge iinde integre ediniz.
snrl
3-29
Bu rnekte y dorultusunda Simpson 1/3 forml kullanlacaktr. Ancak x dorultusunda aralk

says ift olmadndan Simpson 1/3 kullanlamayacak olup, bu dorultuda trapez kural
kullanlacaktr.
Nitekim y nin sabit 0.2, 0.3, 0.4, 0.5 ve 0.6 deerleri iin x dorultusunda integraller trapez
kuralyla
f (3.0 , y )
f (1.5 , y )
+ f (2.0 , y ) + f (2.5 , y ) +
I y = hx
*
2
2
eklinde hesaplanm olup sonular tabloda her bir stunun altnda yer almaktadr. Bu deerler
y dorultusunda Simpson 1/3 kuralyla
I =
hy
3
[I
0.2
+ 4 I 0.3 + I 0.4 ] +
hy
3
[I
0.4
+ 4 I 0.5 + I 0.6 ]
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.5
0.165
0.428
0.687
0.942
1.190
1.431
1.0
0.271
0.640
1.003
1.359
1.703
2.035
1.5
0.447
0.990
1.524
2.045
2.549
3.031
2.0
0.738
1.568
2.384
3.177
3.943
4.672
2.5
1.216
2.520
3.800
5.044
6.241
7.379
3.0
2.005
4.090
6.136
8.122
10.030
11.841
3.5
3.306
6.679
9.986
13.196
16.277
19.198
3.3140
5.0070
6.6523
8.2368
9.7435
trapez
eklinde integre edilmi olup integralin sonucu en sadaki hcrede yer almaktadr.
2.6446
Simpson 1/3
Bu rnekteki integralin gerek analitik zm 2.5944 olup elde edilen saysal zmn hatas
byktr. Bunun nedeni x dorultusundaki adm uzunluunun byk olmasdr. Daha yksek
mertebeden polinomlar kullanarak zm hassasiyetini arttrmak mmkndr.
Yukardaki rnek de gstermitir ki ift katl integral arlkl fonksiyon deerlerinin ift katl bir
toplamna indirgenmitir. Yaplan hesaplamalar aadaki biimde gsterebiliriz:
j =1
i =1
f (x , y ) dx dy = v j w i f ij
y x
[( f 11 + 2 f 21 + 2 f 31 + f 41 )
3 2
+ 4( f 12 + 2 f 22 + 2 f 32 + f 42 )
+ ""
+ ( f 15 + 2 f 25 + 2 f 35 + f 45 )]
Bu forml sembolik olarak
y x 2
f (x , y ) dx dy =
3 2 2
1
4 2 4 1
8 4 8 2
f ij
8 4 8 2
4 2 4 1
3-30
eklinde de gstermek mmkndr. Burada matris ierisindeki byklkler fonksiyon

deerleriyle arplacak arlk faktrlerini belirtmektedir. Arlk faktrleri birer dorultudaki
integrallere ait arlk faktrlerinin kombinasyonudur. Baka Newton-Cotes formlasyonlarnn
kombinasyonlar da benzeri ekilde ifade edilebilir. Bu tip gsterimler elle hesaplar iin ok
uygun olup, daha yksek boyutlu integraller iin de uygulanabilir.
ok katl integraller iin yukardaki biimde yaplan dzenlemeleri bilgisayar programlar iin
daha uygun hale getirmek mmkndr. Bu amala tek deikenli bir nmerik integral forml
ele alnrsa
1
f (x ) dx = a i f (x i )
i =1
Daha nce de gsterilmitir ki bu tip formller belli derecedeki polinomlar iin tam (exact)
yaplabilir. Yukardaki formln s derecesine kadarki polinomlar iin geerli olduunu
varsayalm.
imdi
1 1 1
f (x , y , z ) dx
1 1 1
dy dz = a i a j a k f (x i , y j , z k )
n
i =1 j =1 k =1
eklindeki bir ok katl integral formln dikkate alalm. Bu formln x, y ve z deikenleri

iin yazlm s derecesine kadarki btn polinomlar iin tam (exact) olduunu gstermek
istiyoruz. Bu tip polinomlar, , , byklkleri negatif olmayan ve toplamlar s byklne
eit veya daha kk tam saylar olmak zere x, y, z, biimindeki terimlerin lineer bir
kombinasyonudur.
f (x , y , z ) = x y z
fonksiyonu iin integral
I =
1
1
1

z dz
x
y
z
dx
dy
dz
x
dx
y
dy
=
1 1 1
1
1
1
1 1 1
eklinde bir boyutlu integrallerin arpm haline getirilebilir. Her bir integral arlk faktrleri ve
fonksiyon deerleri cinsinden yazlarak
n
n
n
I = a i x i a j y j a k z k
i =1
j =1
k =1
Bu toplamlarn arpmnn almnn nasl olacan daha basit bir hal iin kolaylkla
gsterebiliriz:
3 2
I = u i v j = (u 1 + u 2 + u 3 )(v 1 + v 2 )
i =1 j =1
3
2
= (u 1 v 1 + u 1 v 2 ) + (u 2 v 1 + u 2 v 2 ) + (u 3 v 1 + u 3 v 2 ) = u i v j
i =1 j =1
= u 1 v 1 + u 1 v 2 + u 2 v 1 + u 2 v 2 + u 3 v 1 + u 3 v 2 = u i v j
i =1 j =1
Buna gre
3-31
I = a i a j a k x i y j z k
i =1 j =1 k =1
elde edilir. Bu bant oklu integral iin balangta nerilen arlkl toplam formlnn
geerliini gstermektedir. Bu forml i ie dng kullanarak bilgisayar iin kolaylkla
programlamak mmkndr. ai arlk katsaylar herhangi bir nmerik integrasyon formlnden
elde edilebilir.
rnek:
I =
y ze
0
dx dy dz
1 1
integralini x dorultusunda -terimli Gauss kuadratr, y ve z dorultularnda da iki-terimli

Gauss kuadratr kullanarak hesaplaynz.
ncelikle y ve z iin
y=
( b a ) u + b + a = (0 [ 1]) u + 0 1
y=
1
( u 1) ,
2
dy =
1
du
2
z=
( b a ) v + b + a = (1 0 ) v + 1 + 0
z=
1
( v + 1) ,
2
dy =
1
dv
2
deiken dnmleri yaparak integrali

1
I=
1
16 1
( u 1)( v + 1) e dx du dv
x
1 1
ekline getirelim. ki- ve -noktal Gauss formlleri srasyla

1
f ( x ) dx = (1) f ( 0.5774 ) + (1) f (0.5774 )
f ( x ) dx = ( 5 / 9 ) f ( 0.7746 ) + ( 8 / 9 ) f (0 ) + ( 5 / 9 ) f (0.7746 )
eklinde olup, yukardaki integral buna gre dzenlenerek
I=
1 2 2 3
ai a j bk ( ui + 1) ( v j 1) e xk
16 i =1 j =1 k =1
yazlabilir. Burada
a1 = a2 = 1 , b1 = b3 = 5 / 9 , b2 = 8 / 9
dr. Buna gre integralin baz terimleri yazlrsa
I=
3-32
1
5
8
1 1 ( 0.5774 + 1)( 0.5774 1) e0.7746 + 1 1 ( 0.5774 + 1)( 0.5774 1) e0
16
9
9
5
+ 1 1 ( 0.5774 + 1)( 0.5774 1) e0.7746
9
5
8
+ 1 1 ( 0.5774 + 1)( 0.5774 1) e0.7746 + 1 1 ( 0.5774 + 1)( 0.5774 1) e0
9
9
5
+ 1 1 ( 0.5774 + 1)( 0.5774 1) e0.7746 ""
9
Bu integralin sonucu
I = 0.58758
olarak, analitik sonucu da
Ia =
1
e e1 ) = 0.58760
(
4
eklinde elde edilebilir.

03 - Saysal Trev Ve Integral

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

03 - Saysal Trev Ve Integral

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLM 3

SAYISAL TREV VE NTEGRAL

3.1 Bilgisayarla trev

Blm 3- Saysal trev ve integral

3.1 Bilgisayarla trev

eklinde tanmlanr. Ayn trev bilgisayar yardmyla yaklak olarak

eklinde hesaplanabilir. Trevin bilgisayarla hesaplanan deerinin geree ne kadar yakn

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar

Blm 3- Saysal trev ve integral

eklinde yazlp yine birinci trev bu ifadelerden srasyla

eklinde ekilerek bu iki ifadenin de aritmetik ortalamas alnrsa

Blm 3- Saysal trev ve integral

Btn bu incelemeler interpolasyon yaparken veri noktalarnn, interpolasyon noktas bunlarn

f (x) trevinin deerini

- geri fark yaklam

- merkezi fark yaklam

Blm 3- Saysal trev ve integral

3.1.1 Blnm fark tablolaryla trev

elde edilir. Pn(x) fonksiyonundaki hata terimi de

Hata = (x x 0 )(x x 1 )"" (x x n )

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar

Blm 3- Saysal trev ve integral

f ' (x) = 3.26684

4.6155 1.6 4.6206

P2 ' ( x ) = f [xi , xi +1 ] + f [x i , x i +1 , xi + 2 ] [(x x i +1 ) + ( x xi )]

eklinde elde edilebilir. Bu ifade, ikinci dereceden blnm farklarn hesaplanmasnda

P3 ' ( x ) = f [xi , xi +1 ] + f [x i , x i +1 , x i + 2 ] [(x x i +1 ) + (x x i )]

+ f [x i , x i +1 , xi + 2 , x i + 3 ] [(x x i +1 )(x x i + 2 ) + (x xi )(x x i + 2 ) + (x x i )(x x i +1 )]

Blm 3- Saysal trev ve integral

P3 ' (x ) = f [x0 , x1 ] + f [x0 , x1 , x 2 ] [(x x1 ) + (x x0 )]

+ f [x0 , x1 , x 2 , x 3 ] [(x x1 )(x x 2 ) + (x x0 )(x x 2 ) + (x x0 )(x x1 )]

P3 ' ( x ) = f [x1 , x 2 ] + f [x1 , x 2 , x 3 ] [(x x 2 ) + (x x1 )]

+ f [x1 , x 2 , x 3 , x 4 ] [(x x 2 )(x x 3 ) + (x x1 )(x x 3 ) + ( x x1 )(x x 2 )]

3.1.2 Eit aralkl veri noktalar iin trev

eklinde yazlabilir. Burada

dr. (3.13) ifadesinden trev alnarak

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar

Blm 3- Saysal trev ve integral

3.1.3 Eit aralkl veri noktalar iin veri noktalarnda trev

olup basit fark forml daha da basitleir:

olup hata O(h) mertebesinde, iki terim alnmas halinde

+ h f ' ' ' ( )

3.1.4 Yksek mertebeden trevler

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar

Blm 3- Saysal trev ve integral

eklinde balanabilir. Burada A, B ve C bilinmeyen katsaylardr. Ayrca P(x) parabol iin

bu byklkler (3.18) de kullanlarak

bu byklkler (3.18) de kullanlarak

bu byklkler (3.18) de kullanlarak

Bu bilgi kullanlarak ikinci denklemden

elde edilir. Bulunan katsaylar kullanlarak (3.18) bants

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar

Blm 3- Saysal trev ve integral

Yukardaki durumlar tekrar incelenerek

denklemler matris formda yazlrsa

bulunur. Buradaki ikinci denklemden

bu bilgi kullanlarak nc denklemden

ve bu katsaylar kullanlarak ikinci trev iin

elde edilir. Bu hesaplamadaki hatann O(h) mertebesinde olduu gsterilebilir.

Blm 3- Saysal trev ve integral

3.2 Saysal integral

3.2.1 Trapez kural

Daha iyi bir yaklam eri paras yerine erit