Rza Barzan ji Nivstn Kurd (4)

Kurtyek ji Mjwa Kurd Kurdistan Ji Destpkirina Mjw Tan v Roj

Mohemed Emn Zek Beg

Werger Dr. M. S. Cuma

Navrok

end gotinn Werger .................................................................................6 Pgotin......................................................................................................8 Pgotina Daner Ji Bona Wergerandina Ereb.........................................15 Dery Yekem..........................................................................................16 1. Li Gora Mjw de..................................................................16 2. Li Gora Ciyografy de.............................................................23 1. Kurdn ran................................................................27 2. Kurdn Turky...........................................................33 3. Kurdn raq ...............................................................39 4. Kurdn Rusya..............................................................45 5. Kurdn Sur.................................................................46 6. Kurdn Bilucistan, Hindistan Afxanistan.................47 Dery Duwem.........................................................................................50 Br Bawerya Von Minorisk....................................................52 Br Bawerya Sr Sindni Simis.................................................62 Br Bawerya Daner..................................................................70 A. Qata Yekem: Miletn Zagros................................................72 1. Lolo-Lollo yanj Lolloobom .......................................72
Serjimara Kurdn ran.................................................... 32

3 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan 2. Goti-Guti.....................................................................73 3. Kasaites-Kasay-Kosi-Koo .........................................77 4. Xalidi-Orarto...............................................................78 5. Subari ..........................................................................78 B. Qata Duwem (Mad Pvgirdayn w ve).............................80 1. Medes-Med .................................................................81 2. Nairi-Nayr..................................................................82 3. Karduchio-Kardoxuy ..................................................83 Dery Syem...........................................................................................92 1. Ji Heyamn Kevnar de tan Heyam Mdya............................92 1. Lollo ............................................................................93 2. Guti-Goti-Coti.............................................................99 3. Kassites-Kasay ..........................................................103 4. Mitan-Mtan.............................................................106 5. Khaldi-Xaldi .............................................................108 6. Subari ........................................................................109 7. Nairi-Nayri................................................................110 2. Ji dema Med tan derkevtina musulmanty ..........................114 8. Medes-Med ...............................................................114 3. Kurd ji derkevtina musulmanty de tan vekirinn Turk de..........................................................................128 Kurd di Pla Al Boy de ...............................................139 Dery arem........................................................................................143 1. Tan Pla lxan De................................................................143 2. Kurd di Pla Etabekan de. .....................................................149 3. Kurd li Pla Xuwarzim lxan (Megol) de ......................155 Dery Pncem.......................................................................................164 1. Kurd Tan Pla Sefew ..........................................................164 2. Kurd di Pla Sefew de di pya Dewleta Osman de .......168 Serhildana Kur Can Pola.............................................186 Rdana keleha Dum Dum.............................................188 Vegurandina Ern Mukri............................................193 Liberrabna Ern Mukri.............................................198

4 Dery eem .........................................................................................202 1. Kurd Tani Pla Nadir ah .....................................................202 2. Kurd Tan Navna Sedsal Szdehemn Ko Ve Nadirah-.......................................................................208 3. Kurd Li Dawya Sedsal Hetdehemn De Di Sesdal Nozdehemn De ............................................................214 Daxwazn Eb-Dul Rehman Paay Baban ...................223 Daxwaza Mohemed Paay Rewanduz.......................224 Prabna Ismail Paay Badinan ..................................229 Ehmed Paay Baban....................................................231 Tevgera Mr Bedirxan Beg ...........................................231 Li Duway Mr Bedirxan De.........................................234 Ize -Dn r Botan ...........................................236 Tevgera x Ubeydul-Lah ............................................236 Sd Li Kurd De Wergirtin Bikaranna Wan .............242 Pwendyn Kurd Ligel Ermenyan De ........................247 4. Kurd Di Sedsaln Bstan De..................................................248 Ibrahim Paay Mil......................................................248 Serhildana Bedls............................................250 er Gewre 1332-1336 k.- 1914-1918 z. ..................................250 1. Zyann Bidagirtina Git..........................................250 2. Zyann er ...............................................................251 3. Zyann Ji Hzn Cengn Bi Xwe Ve......................252 4. Zyann Ji Barkirin Vegurandin ........................252 5. Zyann Birty Nexwey................................253 6. Zyann Wrankirinn Ceng ...................................255 Serperetyeke Ch li Sulmany de............................256 Serhildana Ismal Axay Simko....................................256 rea Kurdn Drsim ................................................257 Peymana Lozan...........................................................258 Pirsiyarya Musil .........................................................259 Alkarya Kurd Ji Bona Turka Di Tevgern Wan Welat De..........................................................260 Serhildann Kurdistany V Dawy............................261 Dery Heftem........................................................................................270 1. Reng, Rewet Jyana Civaka Kurd ....................................270 2. Ayn Oldar........................................................................273 Ayna Zerdet...............................................................275 Br Baweyn Zerdet....................................277

5 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Bawermendya El lah ................................................284 Bawermendya Yezd...................................................288 3. Ziman ....................................................................................292 Lsta beramberkirina Kurd ligel Avesta Fars sta de ...............................................................304 Kurmancya Rojhilat....................................................311 Kurmancya Rojavay ...................................................311 1. Be ran.........................................................312 2. Kurmancya Rojhilat ......................................312 3. Kurmancya Jor Rojavay............................312 ..........................................................................317 Beramberikirina Fars ligel Lor de ....................318 Beramberkirina Lor ligel Kurmancya Jr de..........................................................319 Beramberkirina hem zaravayn Kurd ligel hevd Faris de..................................320 4. Civat, Wje apemenyn Kurd.......................................324 1. Civat..........................................................................324 2. Wje ..........................................................................325 Hin ji Zanistvann kurd, yn ku bi pirbn ve bi Kurd ve dane binivsandin ..............327 3. Kovar Rojnamn Kurd..........................................348 Dery Hetem .......................................................................................352 1. Di Destpka Musulmany De...............................................352 2. Di Pla dewleta Kolemen-Memalk Misr de di sedsal hetehemn ko de ..........................................357 Pvekirin....................................................................................365 3. Ern Kurd li P er Gewre 1914-1918 Zayn de.........368 1. Kurdn Nvgerokn Det iyayn Jr Kurdistan.........................................................369 2. Ern Rnit di nava iyan de................................370 3. Ern Nvgerok iyanen ....................................371 Herema A ..................................................................................371 Herema B...................................................................................387 Herema C...................................................................................391 Herema D ..................................................................................400 Herema E...................................................................................403 Herema F...................................................................................407 Lor
Beramberkirin di navbera zaravay Jor Jr de.......... 315

end gotinn Werger

Xwendevann hja birz Vaye ez Mjwa Kurd kurdistan berg yekem pit demeke kurt berg duwem j bi zarava kurman ve li ber destn we de didim bidann. Ez naxwazin pgotin ji bona v wergerandina han bidim binivsandin; jiber Biray Ismet erf Wanl bi dr dirj ve ji bona berg yekem duwem Mjwa Kurd Kurdistan ji bona Xwendevann Kurd di Pdenek de dide bipkekirin. Ez dixwazin bes bi tenha ve end gotinan ji bona Xwendevann giram bidim bitomarkirin. Kur kmanyn v wergerandin d pir zorbin. Ez ji dil can ji Xwendevanan Rexnevanan hvya lbuhurandin didim bidaxwazkirin. Ev kar bik xewin nigaa zarotya min ji bona pvexistina ziman mey perest btir ronahkirina mjwa me ji bona Tudey Kurd dr yanj nzk dide bicann. Tevaya zanist zanebna min bes bi tenha ve d di war ziman mjwa me de bte bitirxankirin; jiber giringbna ziman me mjwa me ji bona hebna me, azadya me, serxwebna me, pkanna dewleteke mily serbixwe di seranser Kurdistan de hjbtir xwebn gebna jna civaka me hem bi hem ve di rya pvexistina ziman me ronahkirina mjwa me de tte bidtin. dujminn me her her him er ziman me himj er mjwa me didin bikirin. Di mjw de pir milet hatin biwindakirin, gava ku wan ziman mejwa xwe ji nava destn xwe dane biberdan. ziman me bi hem zaravayn xwe ve mna hem zimann Rojhilat bi saman dewlemend ve tte bidtin. Ew bi karanna kevnarya pir qert ve tte bidtin. P ji ptir hezaran

7 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan sal Avesta hatye binivsandin. Destr, qann yasayn bi nav bangn merovany p hatine bitomarkirin. Mjwa me btir ji pn hezar sal di nava Kurdistana me de di kanyn Somer de hatye bitomarkirin. H mjwa Rojhilata Navn b mjwa Kurd Kurdistan nayte biliberkevtin. Em div tevaya xebata xwe di her warek jn sertiy de li ser bingeh zanisty de bidin bidann. Hjbtir div ku em tevaya zanebn zanistya merrovany bi ziman Kurdiy perest li ber Tudey Kurd de bidin bidann. Kar me nebes ten ku em Kurdistan azad bikin, div em Kurdistan ji bona xwe nifn tn bidin biavakirin, bigekirinn, bixwekirinn bibextiyarkirin. Kurdistan bi saya dilsozya me, zanebn zanistya me ve d bi serxwebn pkanna dewleteke mily serbixwe ve bte bitacxelatkirin. dewleta me di Kurdistana Jrn de hvya jna me ye. dujminn me jiber w taya mirin dane bigirtin. Ew ji tevaya dunyay re serxwebna Kurdistan pkanna dewleteke mily serbixwe di seranser Kurdistan de dide bimujdekirin. Min bingeh wergerandina xwe li ser bingeh koka Kurd-zarvay Soran de dayite bibidann. Min pir sd ji wergerandina Ereb dayite biwergirtin. Bi servekirinn di wergerandina Ereb de min ew dane biwergerandin. Rnkirinn Daner Mohemed Emn Zek Beg hem hatine biwergerandin, by ku nav w di dawya wan de bte bitomarkirin. Rnkirinn Mohemed El Ewn hatine biwergerandin di dawya wan de Mohemed Ewn (M. E) hatye binivsandin. Ez dixwazim li vder de tevaya sipasya xwe ji wan Mirovan re bidim bipkekirin, yn ku wan pir yarmetya min di v war de dane bikirin bi taybet ez sipasn xwe ji bona Fewz Esed didim bipkeirin, jiber ku bi saya ser w ve hem karn min ttin bilvenerandin birastkirin. Herwehaj ez Dr. Ciwan Cuma didim bisipaskirin; jiber ku w tevaya alyn teknk di hem nivsandinn min de ji bona ser miln xwe dane bihilgirtin. Dr. M. S. Cuma Berlin, di 12. 2. 1994 de

Pgotin

Ev nivsta han awan min daye binivsandin? Pit ku gotina Osman hate bihilann li cih w peyva Turk Toran ji xwe re cih w date biwergirtin, bi sert j ve mna hem Nefern Miletn tir min j li nava w civak de btir bi rmeta xwe ve dane biphestkirin payebna Mil ez dame binearkirim, ku li hem ksek de v phestbna xwe bidim bixuyankirin. Lbel derbare bi bunyand mjwa Milet xwe ve h min nedida bizann; jiber tan w dem j ne di bistanan de remaneke weha bi me ve hatib bidan ne j di pit re j me pwistya lvenerna mjwa Kurdan didate bidtin; jiber peyva civaka "Osman" damarn me tevan tan radeyek dabn bisist bixavkirin. Her di navberek de min ev pirsa han ji xwe dida bikirin! Milet Kurd ji i Netewyek tte biderkevtin, ci bi ser de hatye bikevtin? Belam min netuwan berseveke ba ji bona v pirs bidim bidozandin. Bi near min ji end Gewreyn Kurdan date bipirsn, ji wan j dudwn wan li Mamostn mjw de bn.

9 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Yekek ji wan koka Kurdan bi goyeke pir tevlihev ve bi ser Kurd Kur Emroy Qehtan de date birdin, ytir j em bi Netew Dwek (Casad) ve dane bikirin. Ez bi rast ve pir li ber h pbna van herdu bersevan ve hatin bikevtin min ligel bext xwe de soz date bibirn, ku ez bi xwe ve li v veartoka han d bidim bigerandin. W ax j ez li Istenbol de bm kseke ba b. Dema pa xwe min ji bona van lvenerandinan date bidann di destpkirina 1328 ko de min dest bi serdana nivstxann Istanbol de date bikirin. Ksa v kar min km b: jiber hem salek e heft mehan ligel Komisyona Snor de li derve de xerk bm. Ji v ks min piek sd ji xwe re date biwergirtin tan dawya sala 1330 ko de end sed ji nivstn cuda kaniyn mj pir min dane bixwendin jibergirtinn zor min ji wan ji xwe re date biwergirtin. Bext ans di sala 1330 de bi karmendiyeke mr ez bi Ewropa ve datim bigihandin. Li Elemanya Firensa de zor nivstokxane mozeyom min datin biserdankirin zor nivstn giranbuha avn min bi wan ve hatin bikevtin notek zor ji wan min dane bikomkirin. Derbar kurdayet j s il nivstn ba min ji xwe re dane bikirn; belam li dawya vegerandina min de zor p nehate biyn, er gewre date bidestpkirin; karmendy ev lvenernn han datin biduwaxistin. Li duway er gewre de ez ji bona Istenbol hatim bicyn, ser li n de min destpkirina xwendina nivstn taze ba date bikirin. Notn xwe min datin birkxistin dest bi nivsandin date bikirin. Min du sed lapere datin bilikarxistin. Ewende pne, li sala 1337 k.-1919 z. li cejna gory de ez t belayeke gewre hatim bikirin; di demek de ku ez li mal nebm, gerek me agir tperb xany min j li w nav de ew j hate bisutandin h titek ji min re ji nav agir nehate bidern. Bi sert

10 j ve xebata pnc saln min j ji dest . Ne jiberwergirtin man ne j nivst man. V bela gewre bi rast ve ez zor dame bibhvkirin bi naar ve min li kar xwe de waz date biann. Li dawya v bedbniya bi dehan sal de di sala 1929 z. de rojek li nivstkxana Civata Wneran de avn min bi "Insikilopdya Musulmanty" ve hate bipkevtin min ew ji bona xwendin ji xwe re bi sipartin ve date biwergirtin. Min ji xwe re li v nivsta bi nerx taze ve date bitemaekirin, ya ku ew di sala 1905 de ji bal Encmeneke Karnas de hatib bidestpkirin hitaj ew nehatye bidawkirin. Di berg duwem de lgernek bi taybet ve der bar Kurdan de tde dihate bipeydakirin, ku ew ji bal Rojhilatnasek Zanistvanek zor bi nav bange ve Fon Minorisk hatye binivsandin. Bi dilek pir germ ve min ew btir ji du s car ji xwe re date bixwendin. V xwendina han mldarya kevin date bitazekirin. Ser li n de min biryarya xwe date bidan, ku ez li ser w bingeh de "Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan" bidim binivsandin. Di p hem titek de min ew lgerandinn ligel Kurd Kurdistan de pwendyn wan dihatin bidtin, tev de min ew dane biwergerandin di pit re li gora seravyn w de ew nivstn, yn ku bi wan ve hatibn binandan, min ji bona peydakirina wan date bikarkirin. Hinek ji wan bi destn min ve hatin bikevtin hj bi serdej min hin nivstn taze j ji xwe re datin bipeydakirin. Hinekan ji Dostn min j li babet peydakirina hinek ji nivstan de zor yarmetya min dane bikirin. Herwehaj li amojgar remann Zanistvan Sr Sidn Simis de Sermiyan Serperetya opn raq min ji xwe re zor sd datin biwergirtin. W ji min re pirtka xwey bi pir nerx ve ligel hin ji nivstn din de ji bona min date birkirin herwehaj w ji bona min gotareke pir ba j di derbar Kurdistan de date binivsandin.

11 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan tir li dawya komkirina van nivstan de, yn ku navn wan di dawya v berg de hatine binivsandin, min di destpka sala 1930 de dest bi kar ve date bikirin. Nebna karmendya min mr ji bona min kseke ba b bi karek li dhev de nzka salek xerkbm. Di v dem de ev berg yekem, y ku ew Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan ye, ligel beek ji berg duwem de, y ku ew Mjwa Dewletn Kurda ye, ligel Mjwa welat Sulmany de beek j ji nivsta Peyn Gewreyn Kurd de min datin binivsandin. Hinekan ji Dostan wistin, ku ez van nivstn han bi Ereb ve yanj bi Turk ve bidim binivsandin. Belam bi rast ev li lay min de bi ba ve nehate bidtin, ku mjwa Kurd Kurdistan li lay Kurdek de ji tevanj hjbtir ji bona Kurd ne bi ziman Kurd ve bide binivsandin. Mele Idrs Bedls nivsta xwey Het Buhut bi Faris ve ji bona Sultan Beyazd date binivsandin, ev bi xwe ve zyana w neb; unge ew mjwa Osman b. Belam di bawermendya min de eref Xan Bedls ne dib, ku ew erefname bi ziman Faris ve bide binivsandin, ya ku ew mjwa Kurd b. Bi kurt ve bi v bawermendy min ev nivsta xwe bi Kurd ve date binivsandin. Lbel di v nivsandina han de du tit min bi bingeh ve dane bidann 1. Bigotinn Kurd wek dibjin, weha min ew datin binivsandin, belam gotinn Ereb Fars min ew tk nedan, unge yekem ew mafey min ne b, duwem renge ser j min li Xwendewaran bida bitkdan. 2. min li na tipn Kurd I, E, U, t de tpn Ereb Y, He, Waw datin bidann: jiber min nexwest, ku ez tipn din bidim bibtirkirin. Bi rast j ve peyva (L), (R) (U) j di ziman Kurd de bi end rengan ve ttin

12 bipeydakirin, lbel j ev j di cih de bi guhpdana wan ve ji hev ttin bibicudakirin. Ez bi hc corek nabjim, ku ev nivsta han mjyeke Kurdy b kur kmas tte biderkevtin, belk bi servaj v j ve ez v dibjim, ku kmasyn w pir zorin; ligel v j de ev hate biderkevtin, ku encam lvenerandina dused pnc bergn ji nivstn Igilz, Firens, Elman, Ereb, Turk Faris tte biderkevtin, dsan j hj bi kmas ve tte biderkevtin ew bi tenha ve ji bona Law Xwendewarn Kurd bingehek dide bidurustkirin, ku ew tuwanin bi ba ve bidin biserbixistin. Ji bona saxkirina mjwa Kurdy kevnar, ji hem btir j min date bikarkirin ar caran ev lgerandina han ser li n de min ew date binivsandin; bi pileyek ve bi yarmetya opn taze bi nerx ve min ew daye bisaxkirin. Heger ev nivsta han ne birast ve bte biderkevtin ne bi b kman ve ev lgerandina btin biderkevtin- wa ezanim- abna min niye; unge op belgeyn sta ewende yarmetiya min dane bikirin. Belam umdya min heye, ku karn germy li d hevd de ji yn Encmenn opn kevnar li ayndeyeke nzk de d v lgerandina han btir bide bironahkirin. Li be bynn mjwa Kurd Kurdistan j bynn bi hevgirday ve bi rxist ve ligel hev de naytin bidtin. Hoy v j ji nebna lvenerandineke taybet der bar Milet Kurd de bi xwe ve tte biderkevtin. opn Rojhilat Rojava li ser Kurd hinek ji pern mjwa w de li ser Peyn Gewreyn w de bes bi tenha ve ligel hinek ji buynn kirinn wna de hatine biderkevtin. ev lgerandinn han j waha naytin bidtin, ku yek li d yn din de ttin biderkevtin, piranya wan j bi kmas ve ttin biderkevtin ew ji hevd bi iryay ve ttin biderkevtin. Ji bona nimne Alkamil li ser Cafer dide biaxivtin, ku ew navek Gewrey Kurdin, ku w du car Leker Xelfey Ebas El-Mutesem li axn Dasin de dayite biikenandin, belam der bar bi kok, bunyad serguzeta w ve hc agehdariyek nedaye bidan.

13 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ibin Meskuye li nivsta Serphatiyn Netewan de li ser Ehmed Kur Zehak Kurd de dide biqisekirin, ku ew di nava Leker Misr de di bin Rberya Ibin El-Semasime de b. Di w dema ku Leker Misr beramber bi Rom ve li Sur de hate biikenadin, Ev Qehreman Suwar han bi tenha xwe ve Leker Rom date bitirakirin xwe bi Serdar Rom ve date bigihatin w ew date bikutin. Weha ew bi sebeba biserketina Leker Misr b (sala 381 ko). Lbel der bar bi kok dawya jna v Qehreman ve hc agehdariyek nade bidan. Bi kurt li kanyn Ereb Rojhilat de der bar bi mjwa Kurd de agehdaryn rk pk naytin bidtin, yaxud bi min ve hj ew nehatine bidozandin. Bi dr niye, ku heger bi dhevdbn ve li ser mjwa Kurd de lvenerandin btin bikirin, d ev kmasyn han j piranya wan btin bihelgirtin ev bi xwe j ve bi kar karmendya Lawn ro sibeh ve ttin biderkevtin. Di v war han de ez zor tikayan li we dikim, ku weku hinekan ji Nivsvann Kurdn don ro di nivsandina mj de xwe bi hest xewnan ve nedin bigirdan jiber xwe ve h abnan nebestin bynn Mjy weku hatine bikirin, weha bidin binivsandin wan mna belgeyek prnit bi nian ve bidin biderxistin. Heger ew wisa nedin bikirin, d karn wan bi xuray ve bte biyn nivsnn wan hjabneke zanist ji xwe re nadin bidtin. Ji aliyek din j xwe herwerj Milet xwe j didin biermezarkirin. Ez li gora livenerandin bidketinn xwe ve bi tewaw ve tde hatim bigehatin, ku Milet Kurd mjwa w j h pwist bi van titan ve nayte bikirin, Serbilindyn Mjy zorin, div ji bona wan li wan de btin bigerandin bidozandin. Evayaj bi xwe j ve bi erk Pgihitvann Kurdan ve bi xwe ve tte biderkevtin. Ji bona pirozbay kara apa py kurdy v berg han ez ji bona Yaney Serkewtin bi diyar ve didim bikirin. Heger ev Civata Zanisty Kurd km bext hinek ji v kara kar han bte bidestkevtin, ez zor bextiyar bim.

14 Heger ku Xwed gote er, li dawya v berg duwem mjwa welat Sulmany Nivsta Peyn Gewreyn Kurd de yek li d yan din de d li ap de btin bidan. Ev j ji bona hoyn dilgermbna xam di nava destn Pgihitvann kurdan de bi xwe ve tte bikirin. 15. avdara sala 1931 de Mohemed Emn Zek Wezr py serdarya raq

15 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Pgotina Daner Ji Bona Wergerandina Ereb

Koka v nivsta kurdy han bi pgotinek ve hate biderkevtin, ku min di w de gotye: Ez prdinim, ku ev nivsta han yekemn nivste pit erefname di mjwa Kurd de ye. Ev bi xwe j di pir deqn xwe de j bi diyarkirin dirjbn pwist tte dtin. Bicihanna v kar han bi xwe j ji aly zanisty ve ew Yekeke ji giringtirn erk pwisty nif kurdy nuhhat tte bidtin. Lbelj tev derbasbna se salan j li ser apbna v nivsta bi ziman kurd j hj titek weha nehatye biderkevtin, ku ew dide mjde kirin, ku bel yekek bi w erk zanisty welatperwery phatye rabn Tevlivj ev yeka han j bi xwe j carak ji caran j min bhv nade kirin. Jibervj her her ez li ser xwendekarya xwe di v war han de diim bi hvyeke pir bnfireh ez avdriya derketina hinndin ji mna v nivsta han ji bal Xortn Kurdn areza, bihi zana dikim. Ez bawerim, ku ev pvekirinn hany btir li ser berg yekem Ereb de d pir wan valabnn ya kurdy kok bidin bidagirtin hj biserdej d ew hjabna v nivsta han bidin biberz bibalakirin. 5. 2. 1938 Mohemed Emn Zek

16

Dery Yekem Kurdistan, Cigeh Serjimara Kurd Bi ku ve hatye bigotin?

1. Li Gora Mjw de
Nivstn mjwa kevnar hin car bi taybet li dawya heft p zayn de li ser welat Kurdon yanj heremek j dane biaxivtin. Ev berseva han -li gora neqn Sr Mark Sayks hin ji kanyn din detde bidan, ku ew di navbera kanyn Zey gewre, Dicl li jr gola Wan de tte bikevtin1. Li gora bawerya Kurozon de ku herema Namr, ya ku ew li jor herema Lulu de tte bikevtin, ew di dema Ar de yanj ber wan j herema Kurdistan b yaxud bi kman j beek j b2. Sin Martin di brxistina xwey mjy ciyograf de dide bigotin, welat Kurdon di kevnar de bi nav Kurd x hatib binasn3, ku ev j gotineke bi Ermen ve tte biderkevtin, tgihitina w j bi xwe j ve bi Eremenya Kurd ve tte biderkevtin.
1

nivsta opa Xulefayn Daw ran, berg 2, R. 1 Kurd ko bi ziman erkes yan welat Kurd. (Mohemed Ewn-M. E.).

17 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li Jor v welat han de herema Wasporkan4, li Jr w de Ar, li Rojhilat w de Erministan5 li Rojavay w de Korey Mox6 tte bikevtin. Di v babet han de kanyeke7 din weha dibje: cih war Milet Kurd ji kendava Faris tan derya Xezer di.. Di dewrana dewltn Mekdon, Rom, Ekan Sasan de welat Kurdistan bi navek taybet ve nehatye binavkirin, lbel be Navrast Kurdistan her her bi nav Ermnya Erministan ve hatye binavkirin. Di pya musulmanty de di dema Xilafeta Umer de, Xwed j raz be, beek gewre ji welat Kurd di nava welat Azerbcan de b be Navrast j bi nav welat Cezr ve hatib binandan Waly wy p j Vekirvan bi nav deng Iyad Kur Xenem b8 Xwed j razbe. Di dewrana Xilafeta Emew Ebas de j bi cudabneke km zor ve di nava wan parvekirinn serperety de hatibn biwergirtin welatn Kurdistan di nava welatn Cezr, raq, iyan, Azerbcan, Mokan, Aran, Ermnya Rom de dihatin bidtin.
Ev herema Hetemne ji Heremn Panzdehemne, yn ku ew ji bal Musa Al-Xorn Armnya Mjy ji bona Serperety ve di sedsal pncemn Zayin de hatye biparvekirin. Ev herema han ji Wan tan Necuwan tte bidirjkirin.(Meltebron, Wergerandina Ereb, berg. 3, R. 62. ( M. E.)
5 Ew herema Hevtemne, ji wan Heremn ku ji wan re "Purs Ermen" yan Ermnya Faris t gotin. Ew Heremeke Ermenye. (Kanya p, R. 61). (M. E.). 4

Ev herema pncemne ji Heremn Ermnya Mjy bi navkir ye jre Muxa yanj Moxtte gotin. Ev herema han (Mu)a niha ye. (Kanya pi v, R. 61). ( M. E.).
7

mjwa Rojhilata Kevnar, Norman. Islam Tarx, Hedret Umer, Wergerandina Umer Rida.

18 Nivsta Teqwm-Elbuldan j tan pileyek van parvekirinn serperety pitgirty l dide bigirtin welatn Kurd di nava pnc hereman de dide binandan, ku ew j evin: Heftemn Herem9, Cezre: Ew li Diyar Meder (Reqa), Diyar Rebe Musil10 Diyar Bekir Amd de dihate bipkhatin. Heftemn Herem, ji raq: Helwan j dihate bipkhatin; Hevtdehemn Herem, welat Rom, Melety, Toqad Swas dihate bipkhatin; Hetdehemn Herem, ji Ermnya, Aran, Azerbcan: Wan, Berzee11, Tebrz, erdebl Meraxe j dihate bipkhatin12; Nozdehemn Herem, ji iya: Sultanye, Hemedan, Qermisn, Erbl, arezor.. hd. dihate bipkhatin. Lvervan bi nav deng ve Mister Le Strange di nivsta xwey ba de13 derbar parvekerina serperetiy de di dewrana Xulefa de rnkirineke daye biderxstin li ser neq j de dayite bikiandin. Li gora v kanya han welatn Kurd -bigir her wek Eb-El-Fida el- di navbera Xuzistan, iyan, raq, Cezr, Ermnya, Aran, Mokan14
9 Li nrina Teqwm Elbuldan de nta Daner dide biderxistin, ku ev Heremn han yn Serperety bn ew yn rast bn. Jiber Cezr di nava herema arem de b. Wehaj raq bi pirbn di nava herema Syem de dihate bidtin. Ermnya j ji herema pncem b. welat Rom j ji herema pncem eem b. herema iya ji herema ar Syem b. (M. E.).

Li sedsal arem Ko de Xelk Musil bi rengeg git Kurd bn. (welatn Rojhilaty Xilafet, Strange-Sitrnc, R. 88). Ev ar han Navnya Aran b ew li ser ava Kor b. (Dibe, ku nava bajar Arvan niha ji v nav han hatibe. M. E.). Di beynek de ev bajar han Navnya Azerbcan b. Li vder de Nesridn Tos Ddexana xwey bi nav deng date dan avakirin.
13 12 11

10

The Land of the eastern Caliphate, Lodon, 1905. Ew di navbera Erdebl Ava kor Aras de Heremek b. (Herwehaj korey

14

19 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Azerbcan de ttin bikevtin. Li jr navnana Kurdistan de yekityeke serperety nehatya bidtin. Koka nav Kurdistan -weku goy dide bivegerandin- ji bal Silcoqyan de ji bona herema di navbera Azerbcan Loristan de yaxud bi welatn Rojavay Zagros ve hatye bidan15. Wisa li gora goya p de div her ji bona welat Sine, Dnewer, Hemedan Kermanan hatibe bidann li gora goya duwem de j her ji bona welat arezor Koye div hatibe bidann. Mister Le Strange di nivsta xwe welatn Rojhilaty Xulefa de per 192 de dibje: Li Naverastya sedsal eemn ko de Sultan Sencer Silcoq lay Rojavay iyay, y ku ew ligel Kermanan b, date bicihkirin ew bi nav Kurdistan date binavkirin Birazy xwe Sulman Paa li ser de date bidann ew du salan 554-556 ko tde hate bimayn. Di pa de ew li cgeh Mam xwe ji bona herema raqeyn bi gewrey Silcoqyan ve hate binankirin. Evaya bi xwe ve bi goya Hemdula-El-Mustewf ve tte biderkevtin, ya ew ku dide bigotin: Di dema Sulman Paa de Kurdistan gelek hate bipvexistin hatinn w nzka du melyon dinar (nzka melyonek lr Ingilz) dihatin biderkevtin 16. Mjvan bi xwe ew Hejmr hatinn Megol b, ew dibje: di dewrana Megolan de di sedsal hetem de hatina Kurdistan bi ser dehyek ve hate bidakevtin.
Mox j p dihate bigotin. (M. E.).
15 Ev Nav rza iyayn di navbewra Ararat Xuzistan de ye, y ku sta sinor Turkiy raq ligel ran de ye. 16

Ew bigir nzka melyon Nvek Cineh derdikeve. (M. E).

20 Sulman ah keleha Buhar ji xwe re date bicihkirin. Di dema Megolan (Teter) de ji bal Olayetu Sultan li Sultan Abad (ememal) de cigehek din ji xwe re date bipeydakirin. Bajarn bi nav dengn v Kurdistan li gora neq nasna Le Strange de evin: Kermanan, Helwan, ememal, Altar, Kingur, Dinawer, arezor Buhar. Li layek din j de erefname dide bigotin, ku ev bi navnana han ve her bi welat Drsim ve hatya bidan17. Daner Necat Ehkam 18 dide bigotin, ku ew her bi herema "emukuzk" ve tte bigotin. Mjvan bi nav deng Hemdula El-Mustewf19 di nivsta xwey Farisy hja de Nuzhet-El-Qulub der Mesalik Memalik20 de dide bigotin, ku li p de ar Buhar bi paytext herema Kurdistan ve

Nivstokeke derbar Mj Ciyografya Kurdistan ye. Ew bi ziman Faris ji bal Mr erefedn Bedls ve di sala 1005 k. de hatye binivsandin. Ew di cara p de ji bal Zanistvan Rojhilatnas Rus Wilyanov Zirnov ve di sala 1865 li Rusaya hatiye apkirin. Herwehaj carek din li Qahire de di sala 1930 ligel du Pgotinan de hate apkirin. Pgotina Yekem ji apa Ewropy ya bi ziman Firens ye. Pgotina duwem li ser Br Baweryn nuh li ser Kurd Kurdistan de ne. Ew ji bal min hatye bidann, gava ku min li ser apkirin rnkirin Serperet dikir. (M. E.).
18

17

Li ser v Nivstok de em tu tit nizanin.

19 Ew li pa sala 740 k. de miriye, pit ku w ev nivsta xwe daye binivsandin. (M. E).

Nivstokeke Faris ye, ew ji bal Hemdulah ibin Ebi Bekir Ibin Nesir El-Mustewf El Qezwn ve di nv Yekem de ji sedsal Hjdeh Koc de hatye binivsandin. (Daner). (Weha ev nivsta wy Faris li London de di sala 1915 de hatye apkirin. Wergerandina wy Ingilz j di sala 1919 de li London de hatye apkirin. V Nivsar han herwehaj nivsta Gezdey Fars di Mjw de dayite binivsandin. Ew j bi Faris li London de di sala 1910 z. de hate apkirin). (M. E.).

20

21 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan dihate biderkevtin 21. Di dawya daw de ew ji bona Sultan Abad hatye biveguhestin 22. Welat Ermen Cezr li nava Kurdistana Rojava de dihatin biderkevtin, Hewlr- Erbl- Amd-Emadiye- li ser welat Cezr bn. Li gora v kany de bi xwe j ve li sedsal hetem ko de Kurdistan ji azdeh eyalatan dihate bipkhatin23. Bi rast j ve Daner nivsta Welatn Rojhilaty Xulefa j li ser neqa xwey pncemn de li jr navnana Kurdistan de bi tenha ve welat Kermaan arezor dide binivsandin. Weha tte bidiyarkirin, ku navna wna j Kermaan-Qermisn b ev Eyaleta han j yekek ji ar eyaletn Kurdistan, Hemedan, R, Esfehan b, ji yn ku ew ji herema iya yaxud raqa Ecem dihate bipkhatin. bajarn bi nav dengn v eyalat Helwan24, Kerend, Altar, ememal-Sultan Abad, Kengawer25, dunyawer, Ssar, Bstun26-Wastam-Bestam arezor27 bn.
21

Ew bigir Het Mlek li Jor Hemedan de tte bikevtin.

Ew li nzka iyay Bston de ye ew bi Sultana Abad em-emal ve bi nav deng b. Ev azde Eyalatanan evin: Alan, Altar, Buhar, Xeftiyan, Derbend Tac Xatun, Derbend Zeng, Darbl Yezbl (Rastir Dezbl M. N), Dinawer, Sulatan Abad, ehrezor, Kermanah, Kerend Xoan, Kengawer, Mah Det, WastamTaq Bston. (Ev Eyalatanan Panzdeh derdikevin. Yek j kme. Li gora Kanya Farisy w Eyalata Hersn j bi ser wan ve t. Weha jimara wan bi anzde dibe). ( M. E.).
24 ar Helwan di navbera Qesra rn Kerend de ye ew li cigeh Serpil) ro de b. Di navbera v ar Kerend de Mezaristanek bi nav bang heb, ku tde goristana Serdar Sasany Behram Gory bi nav bang dihate bidtin. 23

22

Ji bona v bajar han Mjvannm Ereb Qesir El-lisos gotine. Li gora Ibin Reste Taqa, ku Ferhhad ji bona rn taye, ya ku ew der zeman Xusro Perwz bye, ew li nzka v bajar han de tte bikevtin. Nav vi bajar han ji bal Mjvan Ereb ve Ibin Hewqel Istexr ve bi Bihiston hatye bitomarkirin. Li dor bern v bajar han gelek opn Axemen
26

25

22 Renge, li ber pwstyn serperety de ku Helwan di nava raqa Ereb de bte bikevtin hin welatn din weku Zengan, SablaxSawcbolaq, Lor Gewre, Lor Bik, Birucerd, Xurem Abad. Esed Abad di nava raqa Ecem de btin bikevtin Xoy, Selmas, ino, Seraw, Dexwarkan. Mako di nava Azerbcan de btin bikevtin; Melaz Gerd Wan j di nava welat Eremen de btin bikevtin. Mjwa Zefername28, ya ku ew ji bona rdann dema Tmorleng hatye binivsandin, ew kmek li ser Kurdistan de dide bipeyivandin Mr erefedn Bedls bi gewretirn Peyay Kurdistan ve dide bidann. Daner mjwa Selimname29, y ku ew Mele Idrs Bedlsy bi nav deng bi xwe ve tte biderkevtin, dide bigotin, ku ew li Tebrz de hatiye bivegerandin, Yawiz Sultan Selim ferman p date bikirin, ku li Urmiy de li ino-Ono tan Diyarbekir Melatya de her end Mrn Kurd btin bipeydakirin, ku div ew ji bona jrdestya w bide bixistin li ser peymann bawermendy musulmanty de ew sozan ji Melek Mrn Kurdan re ji bona hogirya wan di bin ala Osman de bidim biwergirtin. Bi v cor ve li ser v bingeh de Mrneniyn Kurdan hatin bidamezirandin. (Li erefname, Olyaeleb, Siyahetnames30, Kurdistan Diyar de ji xwe re bidin bitemaekirin).31
Sasan hene. Mustewfy Qezwny Mjvan bi nav bang di sedsal Hetemn Ko de li v der de serdan kirye. Ew dibj: ku li nzka v bajar han de gund Sasan heb, ku tde hin Goristann ahn ran hatibn bidozandin.
27

arek avedan ba b. Ew li cgeh Yasn Tepey sta b.

Ev nivsta han ji bal El Yezd hatye binivsandin. Ew Destnivseke Farisye ew niha li Nivstxana Nur Osaman de li Istenbol de di bin jimara 3267 de tte bidtin.
29 Bi rast nav Daner v Nivista han Mohemed Ebu El-Fedil Kur Mewlana Idrs Bedls ye. Wi ev Nivista xwe bi Pvekirina Nivista Bav re Het Bihet date binivsandin, ya ku j Daneyek li Nivistxana Misr de tte bidtin. 30

28

Gera Olya elb ew Nivstokeke Turky pir hja ye. Ew li ser cih welatan, li

23 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Lbel v zneta han ewende ne date bidirjkirin serperetya Kurdistan, -weku li daw de em li ser de bidin biaxivtin-, bere bere ji bona nava destn Walyn Diyarbekir, Wan, Bexda, Erzerom... hd. hate bikevtin.

2. Li Gora Ciyografy de
Insiklopdya musulmanty32 gotina Kurdistan bi xwe j ve ji bona wan cihan daye bikarann, yn ku Kurd di nava wan de hatine bijyandin hj ew tde ttin bijyandin, mna ku ilo ran bi welat Kurdy Xuresan ve bi Kurdistana Xuresan ve didin bigotin. Ev Insiklopdya han welat Kurdistan bi bik ve dide binandan ew dide bigotin, erdek dirjlokeye ew ji Jr Rojhilat ji Loristan tan Jor Rojavay Melety tte bidirjkirin. Dirjaya w nzka 600 ml tte biderkevtin Navpanyaya w ji 120 tan 150 ml tte bidtin. Panaya wy her zor di navbera Musil Erarat de tte bidtin, ku ew j bi nzka 250 ml bi xwe ve tte biderkevtin.-Tarx Channema33-. Li lay min de bi wisa ve tte biderkevtin, ku ev nasna han bi km ve tte bidtin.
ser Rstikn Osman, li ser Rabn, Rnitin, Rwend, Sinc Evsann Dever welatn Jrdestya dewleta Osman de hatye binivsandin. Ew di e Peran de di S bergan de li Istenbol de di sala 1314 k. de hatye apkirin. (M. E.). Tan niha em li ser v Nivista han de ttek nizanin. Dibe, ku ew Nivstokeke Turk be, ya ku ew li ser Mj Ciyografya Kurdistan de hatibe binivsandin. Ev Ferhengege hja ye. Ew di ar bergan de ye. Tan niha S Bereg j hatine belavkirin. berg Yekem li ps Cenga Chan Yekem de, berg duwem di sala 1927 de berg Syem hinek j der ye, Belam hj nehatye dawkirin. Ew ji bal Encmeneke pkahat ji Rojhilatnasn Miletn cuda de bi zimann Firens, Igilz Elman tte biderkevtin. nivsta Hec Xelfe ye, li Istenbol de di sala 1145 k.- 1732 z. de hatiye apkirin.
33 32 31

24 Yek: Loristan di dervey w de hatye bidann, Duwem: Snor wy Jor tan Aligerd Erzerom tte biyn. Mcer Firdrik di nivsta xwe de Jiyaneke lipavemay di nava Kurdan de li ser Kurdistan snorn w de weha bi kurt ve dide bigotin: Peyva Kurdistan di dewrann kevnar de li ser cih warn gel Kardok de dihate bidann, yn ku ew li iyayn Hekar de dihatin bijyandin. Weha ji zanistya ciyografya mjy tte biwergirtin, ku wilayeta Wan di nava Patahya serdarya Ermen de dihate bidtin. Kurdistana Navrast Jr ew bi xwe ve Ar beek ji Mizopotamya ve Cezra di Navbera Herdu eman de dihate biderkevtin. Pir bi dijwar ve tte bidtin, ku em snorek nankir ji bona Kurdistan bidin bidann. Herwehaj bi v reng j ev bi xwe j ve ji bona Erminstan j tte bigotin; jiber sinorn van herdu welatn han her her ew li gora dil daxwazn Vekirvann wan de ji Netewn Bgann Gewre de dihatin bibik bimezinkirin. Erministana kevin ji Jor de bi em Ker iyayn Lazistan ve, ji Jr de bi iyayn Toros ve, ji Rojhilat de bi Mdya ve ji Rojava de bi Kebadokya ve dihate bisnorkirin 34. Di v dema niha de peyva kurdistan cih peyva Ermnya ji xwe re dayite bigirtin, ya ku ew niha bi carek ve di ser guhan re hatye biavtin. Weha em xwe bi near ve didin bidtin, ku em Ermnya kevin bi peyva Kurdistana nuh ve bidin binavkirin. Weha Kurdistana Osman ji Jor de bi iyayn Erarat welat Gorcan ve, ji Jr de bi wilayeta Bexdad welatn dorhla w ve , ji Rojhilat de bi ran ve ji Rojava de bi Lazistan welatn Asya Bik35 ve tte bisnorkirin. B gman ev snorn han bi xwe j ve
Ew herema Siwas, Amasya Qeysery niha ye, ya ku ew di Komara Turk de ye. (M. E.). Ew welatn di navbera Xza kiand de ji Jor Terabzon tan Jr Iskenderon ttin bikevtin, mna ku ew di nivstn Yunan Roman de dihatin binivsandin. (M. E.).
35 34

25 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan carek ew bi snorn sert ve ne dihatin biderkevtin; jibervj ew her her dihatin biveguhertin. Kurdistan ber Cenga Qerm (1853-56 Cuma) cenga Turk Rsan ji welatn Paewy Yekta dihate bipkhatin, ku w j ev wilayetn han ji Wan, Hekar, Beyazd Musil di nava xwe de didan biwergirtin. Lbel pit van cengn han herema Kurdistan bi serhev de hate bigivatin ew bi Paetya Erzerom ve hate bipvekirin. Da ku em bi ba ve li ber tgihitina rastya peyva Kurdistan de btin biliberkevtin, div em li wan wilayetan welatan de bidin bitemaekirin bivenerandin, yn ku di wan de bi xwe ve Kurd ttin binenkirin ew j bi xwe j ve li ser j de bi peyva Kurdistan ve ttin binavkirin. Weha em dibnin, ev heremn fireh ji Jor de iyayn Erarat welat Gurcan didin bisnorkirin, ango heremeke ku dirjbna wy Rojhilat 43,02 bigirad ve tete biderkevtin, ku welat Qars j j tte biderkevtin, y ku tde Kurd Gurc di nav hev de ttin bitkelkirin. Weha heger ku em xzek ji Qars di nava Erzerom, Erzencan, Drsim, Xarpt, tan Diyarbekr de ji w li ser dirjya em Dicl de tan bi iyay Hemrn ve bidin bikiandin, w ax d ev xza han snor Rojavay Kurdistana Osman bide bipkann. Di v xiz de Kurd ligel Turkan, Ermenyan Ereban de ttin bigihatin ligel wan j de ttin bitkelkirin. Weha Mirov v sinor Rojavay Kurdistan bi reng xwey ciyograf ve xerb dide bidtin. B gman ev reng xerb ligel siyaseta Osman nayte bilehevkirin; jiber l pereyn din, yn ku ew ligel Kurdan de li ser seranserya v xza han de pwendy didin bikirin, tev siyaset prabnn serdarya Osman j hdi hd ew bi Kurd ve ttin bikirin. H j gman tde nayte bidtin, ku be Jor Rojhilaty v xza han j bi xwe j ve ew dirjbne ji Kurdistan bi xwe ve tte biderkevtin. Xelkn ku ew di navbera bajar Erzerom snor ran

26 de ttin bijyandin, tevde yanj piranya pir ji wan xur ji ln Kurdan ttin biderkevtin. Weha li bajar Erzerom de bi xwe j ve piranya wna bi Xelk Kurd ve ttin biderkevtin, tev ku w j bi turk ve didin bidann. Bel heger ku Mirovek Biyan ji Musulmanek v bajar li ser tuxm w de date bipirsn, ew dibje, ku ew Turke, tev ku ew Kurd bi xwe ye. Ev rewa han bi bgman ve tte biderkevtin, ku ew bi xwe ve zayna mldarya xwe bi pvekirina tuxm Serdar Vegirtvanan ve dide bigirdan, yn ku ew ttin bipayekirin. hegerj ji w j li ser pgirdana w de bi tuxm turk j ve belge bte bixwestin, ew nikare w rasty bide biderxistin. Bav w yaxud Bapr w bi xur ve Kurd ttin biderkevtin hj ew di nava mala xwe de bi kurd ve didin biaxivtin. Hj biserdej ve rik, dimen, cil bergn w, rewet rewendn w tev bi hev re bi kurdtya wna ve didin bideng biqrnkirin, tev ku ew j jiber hoyn li jorn de turkbna xwe dide biderxistin. Wehaj Musulmann Wan j, yn ku wan ji ber deh salan tpeke turk j nizanbn, niha ew j xwe bi turk ve didin bidtin. Raste, ku hinek kom serser ji Zarokn Vekirvanan Sipahn Inkiar ji end sed salan de li van alyan de hatine birnitin, lbel Zarokn wan Xelkan pit end Bavan hatin bikurdkirin wan koka xwey turk yanj ya teter dane bijibrkirin. Ez bi xwe ve weha didin bidtin, ku hoy bi tenha ve ji bona hinekan ji wan Kurdan, yn ku ew dibjin, em turkin, ji pit wan bi destketinan ve tte biderkevtin, gava ku ew bes bi tenha xwe ve bi tuxumbuna Serdaran ve didin bigirdan. Bi saya v gotina han pir ji Xelkn Wan Erzerom xwe ji nava lepn sitem zordarya Turkan didin birizgarkirin. Devera di navbera Erzerom iyayn Drsim de bi ln Kurday xur ve tte binenkirin. Rojek ji rojan Xelkn van iyayn Kurdn mrxas gernas sern xwe ji bona serdarya Turkan re nedane bitewandin. Lbelj hj biserdej ve ew her her bi ser hzn

27 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Hrvan ve hatine bikevtin, yn ku wan ji xwe re iyayn wan bi rmet ve xwestine bidin bigirtin. Kurdn v devera han bi sipehbna xwe, bi r rikn xwe ve, bi bejin bala xwe ve, bi al apn xwe ve pir bi nav dengin. Herwehaj Prekn wan j pir di war ceng er de bi zana hozan ve ttin biderkevtin. Ew j mna Peyn din di nava ceng ern germ giran de likarin. Weha snor Kurdistany Jr bi iyay Hemrn ve tte biderkevtin. Li ser v xza han de Kurd ligel Ereb de ttin bitevlehkirin ew ligel hev de bi bazirgany, bi jinann ji hev, bi wergirtina hinek ji rewet rewendan tkelhev dibin. Snor Rojhilaty Kurdistana Osman bi xwe ve ew bi rzn wan iyan ve ttin biderkevtin, yn ku ew li ser snor ran Osman de ttin bikevtin. Olyaeleb li sala 1065 koc de li hem welat Kurdistan hatye bigerandin, ew dibje: Kurdistan snor wy Jor bi diyar Erzerom ve tte biderkevtin ji wder de bi ser Wan, Hekar, Cezr, Amdy, Musil, arezor, Erdlan-Derne Derteng ve tan Besra tte bicyn. Dirjaya wna bi heft qonax ve panaya wna ji v kmtir nayte biderkevtin. "Berg 4, r. 75". Milet Kurd li p sala 1914 de s beb ew di navbera dewletn Osman, ran Rs de dihate biparvekirin. Li 16 avdara sala 1921 de li navbera Turk Rsan de li bajar Birst Litovisk de peymanek hate bigirdan li gora w be zor Kurd Qefqasya ji bona Turkan hatin bidan. Cigeh li vj de li ser arekirina dawy Pirsiyarya Musil de be Kurd v wilayet j ji nava destn Turkan hatin biderkevtin ew ji bona nava dewleta raq hatin bikevtin. Li dawya van veguhertinan de pa er Gewre znet parvekirina Milet Kurd hate biveguhertin bigir weku ku em d li xuwar de li ser de btin biaxivtin, weha bi ser w ve hatye bikirin. 1. Kurdn ran

28 Li gora ragiyandinn mr lkolnn Rojhilatnasan mna Minorisk, Dr. Roso, Sr Malkom, Hasil, Juwanen Mr erefedn Bedls de welat Loristan, Kermenah, Erdlan Mukr=Sawbolaq bigir Nv Jr Jr Rojhilat Ezirbcan bi git ve bi Kurd ve ttin biderkevtin. Her li Wilat Ezirbcan j de li melbenda Xoy j de be zor w bi Kurd ve tte biderkevtin li melbendn Selmas Ormiy de zor Kurd ttin bidtin. Li melbenda Mako de bigir hemy w bi Kurd ve ttin biderkevtin. Bicge li van welatn Kurdan de herwehaj li devera Tehran de Ereta Pazok; li Xuresan de Ern ahidlo, Zeferanl, Kwanlo Emanlo ttin bidtin. Cih navnya Era p bi Bocnurde ve tte biderkevtin. Hers Ern din Quan bigir ew mna du Mrnenan di hundur xwe de serbixwe dijn navnana van herdu Mrnenyan bi Ilxan ve ttin binavkirin. Dibjin, ku ah Ebas Mezin ev Ern Kurdy han ji Ezerbcan ji bona van devern han dayite biveguhestin. Serjimara wan nzka aryek melyon kes tte biderkevtin. (ran C-1 P. 179). Li Hemedan de Ern Cozkan; li Mazenderan de Ern Mondanlo36 dijn. Li Fars de Ern uwankare-ubankare37 dijn. Li raqa Ecem de Era Embarbo end Trn Era Lek38 dijn, ya ku ew pir bidesthilat giring ve tte biderkevtin. Li welat Qezwn de li Jor Rojavay v ar de di navbera welat Glan de Era Umerlo tte bidtin, ku Qebaqranlo, emkanlo, Behadirlo, ahkolanlo Beanlo tevde bi Trn w ve ttin biderkevtin. Deln, ku ew li lay Nadir ah de ji Xurestan ji bona hre hatine biguheztandin. (ji xwe re li gotara Mcer Edmonds de di Kovara
Kurdler, Lkolandinn Mjy Civak, Dr. Frech-Fr, Istenbol, di sala 1334 k.- 1916 z. de, R. 35. Ereke gewre ye bi hinere. pnc Bern w hene. W di serdemek de Dewletek Serbixwe di nava Cerg Faris de date bidamezirandin. Di daw de d em li ser bidin biaxivtin. (Insiklopdya Musulmaty berg 4, R. 241).
38 37 36

Kurdler, R. 51.

29 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Civata Asya Navn de bide bitemaekirin). Li Kerman, li Glan, li Xuzistan li Qehistan j de Kurd ttin bidtin. (Kurdler. P. 32 ). Kirozon li per laper 228 de berg yekem de ji nivsta xwe (ran) el: Li Sincistana ran j de Treke ji Kurdan di bin nav Kurd Gel de tte bidtin, ku ew pirin pir j sert dirin. Ew demek ji deman ji bona van welatan hatine bibarkirin wan di sala 1245 z. de dikarbn ji xwe re dewleteke serbixwe di bin nav nana Melek Kurd yaxud Memleka Kurd de bidin bidamezirandin. W j tan sala 1338 z. de date bidirjkirin. Hinek ji Rojhilatnasan jiber hin cudabnn di wey ziman de, yn ku di navbera Kurdn cigehn tir Loran de ttin bidtin, ew Ern Lorn Gewre Bik ji Milet kurd didin bicudakirin wan bi Kurd ve nadin bidann. Li lay min de wehaye, ku hoyn Rojhilatnasan ji bona v br bawerya han dane bikiandin, ew pir bi lawaz ve ttin biderkevtin ji bona pitgirtina vna li ser min de dide piwistkirin, ku ez hin rnkirinan bidim biderxistin: Tayfa Lor Tarx Gezde, ya ku di derbar Loristana kevin de gelek agehdaryn ba dane biderxsitin, del: ku ev Lor ji Derbend Man-rud hatine biderkevtin li nzk v Derbend han de cigeyek, -li gora bawerya Istexr39 de bajarek- bi nav Lor=El-lor dihate bipeydakirin40. Weha bi hoy v bajar yanj v cigeh han ev Milet han bi nav Lor ve hatye binavkirin. Mjvan Yaqut Hemew41 del:
Nav w Eb Ishaq Ibrahim Ibin Mohemed El-Isterx ye. Ew di Nv dawy ji sedsal Syem Ko de hatye zayn. Wi di sala 307 k.- 919 z. de nivsta xwe ElEqalm dayite binivsandin.
40 39

Ew li Lay Rojhilat Dzful de ketye. Nav w Ebu Ebdelah ehab Eldn Yaqut Elrum Elhemew ye. Ew di sala 564

41

30 Lor ew bi Milet Kurd ve tte biderkevtin, y ku ew di nava wan iyan de ttin bijyandin, ew iyayn ku ew di navbera Xuzistan Esfehan de ttin bikevtin. Ji bona cih wan welat Lor yanj Loristan tte bigotin. (Insikilopdya Musulmanty). Milet Lor bi ar ben gewr ve ttin biderkevtin: Mame San, Kuwe Gulw, Bextiyar, Lor Esli ra wan mr eye. Be zor Ern Lek beramber bi Kurdtya wanve h gman lnayte bikirin, ra wan j Al lah ye ji bil van j Ern Segewend, Gelewend, Pap Bedray j li ser w r de dirin. Li jor de me date bigotin, ku hinek ji Rojhilanasan jiber hoy cudabneke km weyey ziman Milet Lor ji Milet Kurd didin bicudakirinn dibjin, unge, ziman wan nala ziman Faris tte biderkevtin, div ku ew bi xwe j ve ji Netew Faris btin biderkevtin. Ev gotinaya li lay min de weha ye, ku ew rast niye. unge, yekem ziman be aremn Lor (Lor Esl=Feyl) ji Faris btir bi nzk Kurd ve tte biderkevtin hjbtir bi serdej ve ew bi xwe j ve dibjin, ku em Kurdin. Li sala 1916 z. de bi karmendyeke mr ve ez ji bona Loristana Bik m, ku niha jre Pitkoh dibjin. Deh rojan ez li bajar Amile de li herema Kebr Koh de mam li wder de min hin lvenerandinn xwe li ser ziman Etnograf de date bikirin. Piranya dem bi kurd ve peyv ligel min de dihate bikirin bi hsan ve em li berhevd de dihatin bikevtin. Bi rast j ve di navbera ziman wan ziman Sulmany de cudabnek tte biderkevtin h di demek de ev cudabna han li cudabna ziman Badnan ziman Sulmany de btir nayte biderkevtini. (Di v war de li ser mebesta ziman de hinek rnkirin p ttin bidan).
k.- 1169 z. de hatye zayn. Ji opn wy bi nav bang Mucem Elbuldane, ya ku ew li Elemanya li bajar Leipzig- Laypzig de li sala 1924 de di Heft bergan de hate apkirin. apeke w Misr j heye.

31 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Bi xwe j ve li gora lkolandinn Dr. Frech-Fr42 Milet Lor bi Kurd ve ttin biderkevtin ran ne Kurdn ran derbar ziman de du bein: Kurd ziman Lor ziman. Di navbera van herdu bean de derbar zarave peyvnkirina w de li aly Sinc, Rabn Rnitinan, Rewend Rewetan de pwendyeke zor xurt tte biderkevtin. Beek ji Rojhilatnasn bi nav bang ve mna Sr Con Malkom, Lorh, Hasil Birawn bi yekit kurdtya van herdu bean ve p hatine birnitin. Herwehaj Daner la nasiyon Kurdnas bi nav deng ve j Lor Bik Gewre bi Kurd ve dide bidann. Herwehaj Mjvan Osmany hja Ehmed Cewdet Paa li berg yekem mjwa xwey bi nav deng ve dide bigotin: "Lor, Bextiyar, Goran, Lek hem bi yek Milet ve ttin biderkevtin koka wan j bi yek kok ve tte biderkevtin ji her yek ji van end Qolek j hatin bivekirin ev bi xwe j ve ji Xelkn rany kok ve ttin biderkevtin. Ew li welat Hurmuz de li Faris de tan bi Mere Melatya ve hatine bibelavkirin. Era Zend j ji vanin". (P. 342). Bi kurt ve km zorya cudabna ziman ji bona gorna Miletek nade bitrkirin. Ev reng cudabn di nava ben li yek dr hevdy Miletek de tte bidtin, wehaj di navbera ben nzk hevd j de tte bidtin. Ji bona nimne, ez tuwanim bilm, ku bi xwe j ve li wilayeta Sulmany j de end reng kurd ttin bipeydakirin. Sulyman dibje bihne- biniye. Hemewend el Bare gund dibjin bihre. Ev cudabna zarava ye, weku li Kurd de wehaj li zimann tir j de ev tte bipeydakirin. ji bona nimne, weku cudabna zaravay raq,
42 Lkolandinn v Rojhilatnas han ji bal Civata Zanisty Rojhilat li Berlin de hate apkirin. Ew ji bal Serperetya Barkirvanan li Turky de hate wergerandin ew di sala 1334 k.- 1916 de li Istenbol de di bin Nav Nana Kurdler de hate apkirin.

32 Sur, Misr, Hicaz cudabna di Zarvayn Rus, Surb, Bulgar, ... hd. de ttin biderkevtin. Li lay min de weha ye, ev reng newekhevbn cudabna zaravan ji encam kmbna zanebn tte biderkevtin. Li wan welatn ku zanebn bi pve hatine bikevtin, cihbn cudabn yan nemane yaxud kmbne. Nimne j li ser v j de ziman London Sikotlenda, ziman Pars Md, ziman Berlin Bavarya, ku di p de cudabn zor b, sta ew cudabnn han zor km bne. H gman niye, ku heger Kurd zanebn di nava xwe de bide bibelavkirin, li pa demeke kurt de ev cudabnn han j zor km dibin Milet Kurd j bi xwedy zimaneky git ve bi rk pk ve tte biderkevtin. Serjimara Lor Serjimara Lor Gewre yn Bik ango Xelkn Pit Koh yn p Koh li gora Krozon de di sala 1881 de bi 421.000 Kes hatye bitexmnkirin. Ji v jimar 170.000 Kes bi Bextiyar ve, 41.000 Kes bi Koh Guloy ve 210.000 bi Lor Bik ango Feyl ve ttin biderkevtin. Di sala 1904 de Rojhilatnas Rabino li ser jimara Feyl de dayite bikolandin. Li P Koh de 31.650 mal (nzka 130.000 Kes) li Pit Koh de 10.000 mal (nzka 50.000 Kes) w dayite bitexmnkirin. Serjimara Kurdn ran Insiklopdya Musulmantiy dibje, ku Serjimara Kurdn ran li nv melyon btir de nayte biderkevtin. Di dema ku Encmena Hevgirdana Netewan ji bona pirskirina Xelk lkolandina li sala 1925 de ji bona Wilayeta Musil dab bikirin, ew di Raport xwe de dibje, ku Kurdn ran bi texmn ve 700.000 bi Kes ve ttin biderkevtin. Her bi xwe ev Insiklopd li ser Sablax - Sawcbolaq de dibje, ku li v welat Kurd de serjimara w bi 200.000 Kes ve tte biderkevtin, (Berg 3, P. 188), li ser Kermanan - Kermanah de

33 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan dibje, ku serjimara v welat bi 300.000 Kes ve tte biderkevtin be zor w j bi Kurd ve ttin biderkevtin. (Berg 2, P. 1035). Welat Ezerbcan bigir serjimara w du melyon kesin, Be Rojava, Jr Rojhilat Jr gola Urmiy bi welat Kurd ve tte biderkevtin. Herwehaj li melbenda Selmas de 13.000 Kurd ttin bidtin. Zor Xelk melbenda Xoye Mako j, ku ew li Jor Rojavay gola Urmiy -Ormiy de ttein bikevtin, disan j Kurdin. Bi gora van serjimaran ve Kurdn Ezerbcan bi lay km ve bicgeh li Ostan Sablax de renge li du sed hezar de bi bti ve btin biderkevtin. Welat Erdlan - Erdelan ku ew nawendya Sine ye, bigir hem Kurdin serjimara Nenvann wy Kurd bi 150.000 kes ve tte biderkevtin serjimara Ern Koer Nvkoer bi 22,200 mal ve tte biderkevtin, ango tevaya serjimara Kurd bi 250.000 kes btir ve tte biderkevtin43. Weha tte biderkevtin, ku serjimara Kurd li van ar welatan de bi nzka yek melyon ve tte biderkevtin. Heger ku em serjimara Kurdn welatn din j weku Xuresan, Kerman, Faris, Tehran, Qezwn Hemedan j ligel serjimara Loristan de bidin bixistin, renge, d ew li du melyon de tper bte biderkevtin. Belam rastya w wetov tte biderkevtin, ku serjimara rasty Kurd ran bi diyar ve nayte biderkevtin. Ew jimara ku Rojhilatnasan dane bixuyankirin ya ku me li jor de li ser de dayite biaxivtin, ji bazin texmn nayte biderkevtin. Nankirina jimareke rasty serjimar inca li dawy amereke zanist bi rk pk de dikare bte bikirin. 2. Kurdn Turky Miletn Neturky dewleta Osman ji ber hoy Cenga Mezin t bedbextya mal wrankirineke zor bn. Ji cihn xwe hatin
43

Insiklopdya musulmanty, berg 4, R. 226.

34 biderkirin. Birty, nexwey, vegirtina dujmin, daxwazn pir lidhev diravy dewlet ew Miletn han tev de pir dane biperankirin. Pir j mirin jihev hatin bitarmarkirin. Herwehaj li dawya Cenga Mezin de ew t pir beln mezin cudabn mal wrany bn. Di nava van de j Kurd ji hem Miletn tir btir t birbn perany bn. Di sala 1917 de, ku gava Sipah Osmany duwem t birbn belayn mezin bn, be zor Kurdn alyn Diyarbekr hatin bihilgirtin ew ji bona alyn Musil, Heleb Edena hatin birkirin. Gelek ji van Rebenan jiber birty serm hatin bimirin. Ewn ku w dem li Musil de bn, wan bi xwe ve dane bidtin bibihstin, b ka li nava kolanan de rewa wan awa b. Bi hezaran ve li val li wal pern kolanan de dihatin bikevtin ew dihatin bimirin. Bige li v j de li sala 1921 de rea Drsim hate bivketin Kurdn w j bi t sergerdanyeke pir dijwar ve hatin bikirin. Ew bi dar zor ve ji cihn wan dane biderkirin bibarkirin. Di dawya sala 1925 de rea x Sed li sala 1930 de rea Ihsan Paa hatin birdan Kurdn Kurdistana Navn peran malwran bn, pir ji wan hatin bikutin, Beek zor ji wan bi val wal ve dane bibelavkirin bitarmarkirin pir bi sert tund ve siyaseta turkirin derbar wan de dane bichann. Ji ber van hoyn han pir bi zor ve tte bidtin, ku Merov bikaribe bide bigotin, ku li filan cigeh ewende Kurd ttin bipeydakirin, belam tan radeyek ji bona xuyankirina agehdaryn nzk rasty bi near ve div em li agehdaryn ber Cenga Gewre de btin bivegerandin. Sr Mark Sayks Rojhilatnas bi nav deng ve, Nivsvan The Caliphs, last heritage44 di v nivsta xwey bi nerx d e derbar Ern Turky de agehdaryn zor ba, bi dr dirj dide bidan.
Ev Rojhilatnas han derbar Kurd de li hem Kes de btir Lkolandindin Gerandin kirye, yn ku ew encamn Xwendekaryeke dirje ber gerandineke 7500 Mil li Kurdistan serdana w heft caran ne.
44

35 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Belam li ser serjimara Kurdn ne ji Eran nade kirin. Weha bi gora Neqa wna derdikeve, ku xza trbna serjimara Ern Kurdy Selteneta Osman li Algurd-Erzerom-Erzincan-Zara-EgnMelety-Behsin-Breek-Orfa-Jr Tor Abidn-Dev Zey Gewre tte bidtin. ji bona be Xelkn gund bajaran Nivsvan Two years in Kurdistan dide bigotin: ku snor Kurd Erban bi xzeke rast ve di navbera dev Zab Bik Mendel de tte bikiandin. Snor Rojhilat bi sertya xwe ve snor Osman ran bi xwe ve tte biderkevtin. Rojhilatnasek tir Rittir, P.144 dibje: ku li alyn goma Wan de Ermen Kurd tkelin snor Jry trbna serjimara Kurd di navbera herdu eman de di xza Fixabr-Samsad de tte bidtin. Rojhilatnasek tir Tranter del: ku snor Jr trbna serjimara Kurd di xza Diyork-Erzerom-Qars yanj Ervan de tte bidtin. Bgman Kurd di banya Erzerom de ligel Turk Barkirvann Qefqasyan ji erkes Ostan de tkelin 45. Bige li v herema gewre de Kurd li Jr, li Rojavay Rojavay Jr v herema han j de hatine bibelavkirin. Zneta wan git li neqa mily Kurd de tan radeyek hatye binandan. Insiklopdya musulmanty li ser serjimara Kurdn Turky de dibje: li gora amara ku li Mosko li sala 1925 de hatiye bibelavkirin, Kurd bi 1,5 melyon dide bidann. Belam belgeyn Turk serjimarn Ern Koern Kurdan bi 96 hezar ve didin bitomarkirin. Sertye,
45 Dibe, ku Ev Osin yanj Ostin Berek ji Milet erkesin. (Ew Miletek Iran ne ew li Qefqasya dijn. Coma). Melet erkes ji Ositin, Kesk, Ereks Tereks tte bipkhatin. Ostin bi ziman erkes yan bdeng yaxud liserxwe tte liberketin. Herwehaj Koh bi ziman erkes mna zimann Ar bi tgihitina iya tte liberketin. Ostin, Alan, Burc hers yek Miletin, ku ev navn han di Zinet Rewn cuda de li wan hatine kirin. Alan bi tgihitina Mrxasan tte liberketin Burc nav Mirovek b. Weha yekek ji Zanistvann Hjay erkesan ev gitye. (M. E.).

36 ku ev jimarn han derbar serjimara Kurd de br baweryek ba nadin biderxistin. Hem dizanin, ku be Koer zor bi km ve tte biderkevtin ew j roj bi roj ve kmtir j tte bikirin; unge zneta wan civak wey jyan wan didin binearkirin, ku ew btin binenvankirin. Leglvj de tte bitexmnkirin, ku jimara melyon nvek bi rast nayte biderkevin; unge: her Insiklopdya musulmaty bi xwe ve li berg arem de, P. 440 de el: ku serjimara welatn Erzerom, Wan, Bedls Xarpt li p Ceng de bi 2.642.ooo kes ve dihatin biderkevtin ji van 1.828.ooo Kes bi Musulman ve dihatin biderkevtin. Ekere ye, ku bigir nv serjimara welat Erzerom bi Kurd ve ttin biderkevtin welatn din j bi Kurd ve bi nav dengin beek km ji Turkan di nava wan de ttin bidtin. Jibervj dibe, ku Kurdn van ar welatan li melyon nvek de bi kmtir ve neytin biderkevtin. Li gora lvenerandinn Sr Mark Sayks Dr. Fir li welatn dn Turk j de jimareke zor Kurd tte bidtinh. Li deta Qezil Irmaq de li nava welatn Enqer Qony de 18 Ern Kurdan ttin bidtin, ku jimara maln wan bi nzka 17.000 ve ttin biderkevtin46. Di nava welat Swas de li Rojhilat ar Swas Zara de Era Kogr tte bidtinh pnc Trn w j di navbera Erzencan Zara de ttin bidtin. Ew ligel Trn xwe de bi 12.000 mal ve ttin biderkevtin. Li liwayn Mere, Melety li Jor Jor Rojavay Kendava Inskenderon de 14 Er ttin bidtin xaneyn wan ji 12.000 btir ttin biderkevtin. Di nava Liwa Orf de Era Beraz tte bidtin, ku ew bi duwanzde Bavik Tria ve tte biderkevtin. Jimara xanyn wan bi nzka 17.200 ve tte biderkevtin 47.
46 M. Gorges Perro Lgerandina xwey hja li ser Kurdn Deta Xeymane de di Kovara Revue de deux mondes di Jimarn sala 1865 de date belavkirin. 47

Mark Sayks, The Caliphs last Heritage, R. 572, 588.

37 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Tevaya amarn van ran bi 58 hezar mal ve ttin biderkevtin, ku serjimara wan bi nzka ssed hezar kes ttin biderkevtin. Heger ku serjimara Kurdn liwa Qars Erdehan j biser de bidin bivekirin, cigeh li Kurdn raq y Sury de bes li Turky de ro serjimara Kurd ji du melyon bi kmtir ve nayte biderkevtin. Di nivsta Zer dewleta Firens de, ya ku ew di sala 1892 z. de hatye apkirin, serjimara Kurd li Turky de bi 3.012.879 Kes dayite texmnkirin. Ceneral Zlend-Zelendji, y Rus j li p Cenga Gewre de kurd Turkiy bi 2.800.475 Kes dide texmnkirin. Dewleta Osman j bi xwe j ve di sala 1914 de (bi b serjimara liwa Dra Zor wilayeta Musil j ve) serjimara Kurd bi 2.527.840 kes ve daye bitexmnkirin48 . Ligelvj de div em p btin birnitin, ku texmnkirina serjimara Kurd li Turkiy de di v roj de zor bi dijwar ve tte bidtin: Yek. Serjimara daw, weku ku peyv li ser de tte bikirin, bi serket ve neb. Duwem. Li v serjimara han de Pirsa Milet bi taybet ve Milet kurd guh p nehatye bidan ew ji bona br baweryn siyas di serguhan re hatye biavtin. Ca li ber van hoyan de derbar texmnkirina Kurd de li Turkiy de peydakirina remankirineke rast durst zor bi dijwar ve tte bidtin. Ji ber van hoyan kirinn din, ku me ew li jor de dane bixuyankirin, serjimara Kurd li Turkiy de mna p Cenga gewre nayte biderkevtin, bi sert ve ew bi kmtir ve hatye bikirin.
48

Ji xwe re li nivsta Pirsiyarya Kurdistan Turk de bide temaekirin.

38 Ji bona nimne: Insiklopdya musulmanty (berg-2, P. 226) del: ku li p er Gewre de serjimara liwa Hekar bi 300.000 kes ve dihate biderkevtin, di dema ku (Elmenak Cot 1929, P. 1336) de dibje: ku li gora amara mry sala 1927 de serjimara v welat her bi 25.ooo kes ve dihate biderkevtin. The statesman year Book, 1926, P. 1309 v serjimar bi 31.568 kes ve dide bidann. Welat Bedls li p er Gewre de ar Liwa b: Bedls, Mu, Srt Genc serjimara wwan bi 398.900 kes ve dihate biderkevtin. Insiklopdaya musulmanty, berg 1, P. 715, li gor amara taze serjimara van ar liwayan de bi ser 282.578 kes ve hatye birawestandin; ar Bedls j, ku ew li p Cenga Gewre de bi 38.000 kes ve dihate biderkevtin, sta serjimara Rnitvann w ji 9.000 kes pve btir nayte biderkevtin. (Elmenak Cot, sala 1929 de). Li dawya Peymana Berlin de Encmenek ji Bker Paa (Ingilz), Serk ray Dewlet Sed Paa (Kurd) Minas Efend (Ermen) hatib bipkhatin, da ku ew ji bona nakirina jimara Xelk ji bona Kurdistan hatibn binarandin. Li gora Raport v Encmen de serjimara welat Diyarbekr bi 840.000 kes ve dihate biderkevtin ji wan serjimara bi Musulmanan 600.000 kes ve dihatin biderkevtin. Serjimara v welat di sala 1310 ko de bi 482.940 kes ve hatib bidakevtin49. Serjimara pit Ceng liwa Diyarbekir, Mrdn Maden li gora Aamara sala 1927 de bi 377.500 kes hatib bidakevtin. (ji xwe re li bibrxistina rf Paa ji bona Konfirens Aty de li Paris, sala 1919 de bide binrn). Herwehaj li bajar Istenbol de bi xwe j ve jimareke nekm j ji Kurdan li wder de ttin bidtin, mna ku Mamosta Meusd Fan di La Nasiyon Kurd, r. 23 dide binivsandin. Hoyn v kmbn di serjimara Kurdan de pir bi zor ve ttin biderkevtin, ku di pya p de barkirina Kurdan bi dar zor ve duwem ew er ren li dhev de li Kurdistan de hatine bivketin,
Nivsta Memalik Osman, Tarix Ciyografiya Luxat-welatn Osman, Mj ciyografya ziman, Eli Cewad, Istenbo sala 1313 k.
49

39 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan yn ku Kurdistana nawend ji wan re her bi gorepana ceng er ve dihate biderkevtin. Ligel v j de renge serjimara Kurdn may li melyon nvek de gelek bi btir ve bte biderkevtin.

3. Kurdn raq Li gora amarn sala 1923/24 de (Insiklopdya musulmanty, berg 2. P.1131) de serjimara Kurd welat Musily kevin bi 494.007 kes ve dide bidann. Zneta mily wan li lay Encmena Liprskirina Hevgirdana Netewan de li sala 1925 de li du neqan (jimara 6, 8) de nan bi wan ve hatye bidan ew ligel Raport xwe de dane bigirdan. Wney parvekirina serjimara Kurdan li van her ar Liwayn raqy Jor de li gora Lvenerandina Encmena Hevgirdan de P. 93, 94, 95 li Jr de hatye binivsandin:

Di nava Liwaya Musil de Di nava Liwaya Hewlr de Di nava Liwaya Kerkuk de Di nava Liwaya Sulmany de Tevde
50

83. 00050 170. 000 47. 000 189. 900 496. 050 kesin51

Von Hammer li berg arem mjwa xwey dewleta Osman de pek bi ser mjwa Chan Name dide dan ew dibje: "Xelk Bajr j hem Kurdin ew j bicge li Kurd bi Ereb, Turk Faris j diaxivin". Raport Encmen, R. 93-95. serjimara Mr ji bal dewleta Iraq di saln 19331936 de ji bona hem Wilayeta Musila kevin de, ya ku ew niha ar Wilayetin, 1041513 Kes bn piranya wan Kurd bn. serjimara Kurdan li gora Endaz Encmena Hevgirdana Netewan bi 700 hezar Kes tte derkevtin. serjimara tevaya Xelkn Iraq di hem Wilayetan de bi 4466666 Kes dihate derkevtin.
51

40

Mralay Wlson, y ku ew ji demek de Cger Komisar Ingilzy Bilind li raq de b, di nivsta xwe de di Nava Herdu eman de ji sala 1917 tan 1920 de dibje: ku jimara Kurd li wilayeta Musil de btir ji niv Xelkn v wilayet tte biderkevtin. (R. 127). Di navbera v texmna han de tomara Mufesel Ciyografya raq52 de 46.ooo kes bi cudabn ve ttin bidtin -R. 97- hoyn v cudabna han nedaye bidiyarkirin. Li lay min de weha ye, ku texmnkirina Encmena Hevgirdana Netewan ya Mufesl Ciyografiya raq bi xwe j ve di hin deqn xwe de bi rast ve bi km livenerandin bicihkirineke zanist ve ttin biderkevtin. Yekem. Wek Mufesel Ciyografiya raq li r. 83 de el: jimara serjimara raq tan sta bi rengek zanist nehatye bicihkirin. serjimarn ku li salnaman hin nivstan de ttin bidtin, di encam de hem bi ser wan texmnan ve ttin biyn, yn ku ew ji bal Karmendn Ingilz de li saln 1920 v dawy de hatine bikirin. Hj bi ser dej ve ji bona liwayn Jor de encamn lvenerandina Encmena Hevgirdana Netewan j ttin bidtin, ku ew li lay min de ji texmnn py bi batir ve ttin biderkevtin. Bige li van herdu bingehan de encamn tomarkirinn mry dewlet j ttin bidtin, ku ew di saln 1927-1929 de hatine bikirin di wan de serjimara Eran nayte bidtin. Kurtya v j li Mufesel Ciyografiya raq de hatye binivsandin. Wa dizanim, ku bi xwe j ve serperetya serjimara git j p tte birnitin, ku ev tomara han j zor kmanyn w ttin bidtin.

Mufesel Ciyografiya Iraq- Bidirj ciyografya Iraq. Taha Haim Serek Cenga Sipah Iraq. (M. E.).

52

41 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li gora lgerandinn xwe de ji min re hate bidiyarkirin, ku bi xwe j ve ew hatine bitomarkirin, bi carek j ve ew bi rast ve nayte biderkevtin. unge Xelk xwe ji tirsa serbazkirina git xwe ji tomarkirin didan biparastin heger zor li wan de bihata bikirin, wan li Karmendan de derew didan bikirin. Ev kmanya han j li herdu bingehn p de j tte bidtin. Weku Mufesel Ciyografiya raq del, ez j weha dizanim, ku serjimara raq li wan texmnn tan sta hatine bikirin, ew bi btir ve ttin biderkevtin. Wehaj ev ragirtina han bi ber hi ve derbar serjimara Kurdan j de div bte bikevtin. Duwem. unge li ser Milbn tnograf de tte bikolandin, nabe, temaey cudabna bawermendy dtinn xwe bte bikirin. Her weku Mufesel Ciyografya raq li be Kildan, Suryan, Cuh Xelkn din raq de ji dest mily Ereb dide bidann. R. 89. Wehaj ji bona destey Yezd, File Cuhn nava Kurdan j divab bihata bikirin; jiber ew di koka xwe de bi Kurd ve ttin biderkevtin, mna ku Sr Mark Sayks li tnografya xwe de daye binandan her weku Nivsvan Du Sal li Kurdistan de li r.39 de del, wehaj divab ew wan ji Kurdan bidana bidann. Encmena Hevgirdana Netewan di per 58 Raport xwe de dibje: "Yezd bi Kurd ve didin biaxivtin, bi Kurd ve didin binivjkirin hj bi serdej ve btir bi bawermend ve ttin biderkevtin, ku Xwedan wan j bi Kurd ve dide biaxivtin". Li per 59 de mldary li ser lkolnn Rojhilatnas Sr Mark Sayks de dide bikirin, y ku ew bi xwe ve ji bona Sincar hatye biyn li wder de w der bar v destey han de lkolandinn zanisty ba daye bikirin ew dibje: "Ev Yezd bi durv xwe j ve bi Kurd ve ttin biderkevtin kurdbna wan j her li ber ziman wan kurd bi xwe ve nayte biderkevtin, bejin bala wan j zor li Kurdn Drsime de ttin biderkevtin renge, li dawya hr vegirtinn Tmorleng de ew ji bona ax Sincar hatibin bibarkirin". Sr Mark Saks bi v bawery destey Yezd ve bi carek ve di nava Liste Neqa Ern Kurd de dide bidanin. (Dawya Warsat Xulafa, r. 553, 588).

42 Li layek din j de Rojhilatnas Dr. Fir j dibje: "Di nava Ern Kurd de gelek r mna Yezd, Qezelba.. hd. ttin bidtin" bi v reng ew Yezd ji Kurd nade bicihkirin. (Kurdler. R. 7). Wehaj bi xwe j ve Mufesel Ciyografiya raq j bi v peyva han, ku Yezd j ji Gel Kurd ttin biderkevtin, v remana han ew dide bipitgirtin. (P. 109). Ji bil dest Yezd j her li liwaya Musil de destey Sarli, Bacoran ebek j tte bidtin, ku ev j bi xwe j ve bi Kurd ve ttin biderkevtin lkolnn Encmena Hevgirdana Netewan j v yek dide bipitgirtin ew dibje: "ku ziman wan j bi Kurdyeke tozek tkel pkele ve tte biderkevtin bawermendya wan j tte bicihkirin". (R. 60). Insiklopdya musulmanty j Xelk Sincar bi Kurd ve dide bidann ew li ser benda ebek de li ser van her s destn daw de dide bipeyvkirin ew dibje: "ku ebek ra be li Kurdn Musil ye li gora texmnn Karmendn Ingilz de serjimara wan j bi deh hezar kes ve tte bidtin. Musulmann wan navan nav Ewec yan ewt ji wan re didin bigotin. Ev j li melbenda Sincar de li dhat gund- El Re, Yekce, Xizne, Talar ... hd. ttin bidantin ew ligel Yezdyan de dirawsety didin bikirin. Li gora br bawerya Eb Instans El-Kiremil de ev j bi reke pir xwngerm ve tte biderkevtin. Be salar ji Era Kakay tte biderkevtin ew bi r ayna wan ve ttin bigirdan. Herwehaj li wan navan j de Era Bacoran Kurd j tte bidtin. Bawermend ra wan bi nehn poand ve tte biderkevtin ew j bi El lahn ve ttin biderkevtin. Ew li gundn Umerkan, Toprax Ziyaret, Tel yaqob, Ba Pta ... hd. ttin bidanitin. Li gora Raport Encmena Hevgirdana Netewan de serjimara van hers bean ligel destey Yezd de serjimra wan bi hev re bi 26.000 kes ve ttin biderkevtin. Siyem. Bi nav zanisty rasty ve div li ser me de em p btin birnitin, ku Kurd raq nebes ten ji Kurdn wilayeta kevn Musil

43 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan ttin biderkevtin; li liwaya Bexdad, Diyal Kut j de jimareke ba ji Kurdan tte bidtin. Mufesel Ciyografiya raq ev be han ji Kurdan di ser guhn xwe re dayite biavtin herwehaj li nankirina snor tnogiraf j de li rasty de hatiye bidrkevtin. Bes bi tenha ve ji bona diyarkirina rasty div li ser van herdu deqan de em bidin biaxivtin: 1. Serjimara Kurd li liwa Bexdad de, bigir hem Kurd li ar Bexdad de dijn, jimara wan rast her end j diyar niye, belam renge di navbera 25 30 hezar kes de bte bidtin. Serjimara Kurd li liwa Diyal de batir hatye bicihkirin. Navey Horn-xan, Qorato-Xorato hem bi Kurd ve ttin biderkevtin. Nava Navn bajar Xaneqn bi xwe j ve piranya pir ji Xelkn w bi Kurd ve ttin biderkevtin. Herwehaj li Naveya Qizilrebat j i li nv nava nave de yanj li dervey w j de herwehaj li melbenda ehreban j de beek Kurd tte bidtin53. Li melbenda Mendel j de Era Qere Olls, ku bigir ew bi nzka 500 mal ve ttin biderkevtin, tevde bi Kurd ve ttin biderkevtin. Li nava Qezaniy de hin Ern Lor ttin bipeydakirin. Gund Dy x Dero
53 Ji prabna dewleta raq di sala y de ya ber w de derbar amar de, ku wneyek w div li nik Wizareta Hundur de bte biparastin, tte derkevtin, ku di melbenda Xaneqn de 21 Ern Kurdy Bik Mezin ttin bidtin, ku Serjimara wan 16000 Kes tte bidann. Di bajar Xaneqn de bi xwe Taxa Hemdy hem Kurdin. Taxn din Ebdula Beg, Ereb Axa piranya wan Kurdin. Di Taxn din de Jimareke nekm ji Kurdan di nava wan de ttin bidtin. Di Navya Melbend de gundn Elyawe, Bawe Pilawi Dekeke hem Kurdin. Herwehaj piranya Xelkn Xaneqn, Kehrz, Hac Qere Qole Kurdin. Herwehaj di bajar Qizlerbat de du Tax hene, ku Yek ji wan bi carek ve Kurdin ew bi nav Taxa olek tte binavkirin. Di v Naveya han de Era Zerko Kurd hinek ji Era Deloy Kurd dijn. Herwehaj tde Berek ji Era Sore Mri di navbera ehreban Eb Cisre de dijn.

44 bi Kurd ve ttin biderkevtin. Herwehaj beek zor j ji navna navey bi Kurd ve tte biderkevtin ew ji Bavik Qezanloy Bacilan ttin bidakevtin. Li bajar bik Mendel de, ku ew bi s gerekan -tax-ve tte biderkevtin, yekek ji wan bi carke ve bi Kurd ve ttin biderkevtin. Li melbeda Bedre de di naveya Zurbaty de di nava x Seed de li gund Begsaye-Bax ah de hin ji Er Cotkarn Lor ttin bidtin. Renge, ev Kurdn melbenda Xaneqn, Mendel, ehreban, Bedre x Seed li il hezar kes bi kmtir ve neytin biderkevtin. 2. Snor Jry tnografy Kurd li gora Mufesel Ciyografiya raq de div bi Xza Zaxo-Rojhilat Hewlr-. Kerkuk-Kefr bte biderkevtin. Weha bi v reng ev Xza han ne ligel lkolandinn beqa Ern Kurd de ji bal Sr Mark Sayks de, ne j ligel agehdar prnitinn Kapitn Hay-H54de ne j ligel neqa tnografiya Lvenervan berz Mcer Longirik55 de hev dide bigirtin. Herwehaj ew ne ligel neqa mily ya Encmena Girdane Netewan de, zneta li rast rasty de tte biderkevtin. Kapitin H di nivsta xwe de dibje: "Bige li beek Xelky Hewlr de hin ji Filn Eyn Kawe, eqlawe, Koye end gundn Ereb li emamk Qereol de hem Xelkn liwa Hewlr bi Kurd ve ttin biderkevtin". (Du Sal di nava Kurdistan de, r. 35). Bige l v j de her kes li melbenda Mexmur de km yanj zor ji xwe re hatibe bigerandin, ew bi xwe j ve hatye biarezabn, ku ew erdn di navbera Zab Bik Mezin de Era Dizeyy Kurd li ser de
54

Hay Two Years in Kurdistan 1921, Lgervan Serperety li Hewlr de. Four Centuries of modern Iraq, London 1925.

55

45 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan tte bijyandin, ya ku ew di dema Mstir H de serjimara w bi s hezar kes ve hatye bitexmnkirin. Li gora texmnn v sal (1930) de div end hezarek bte bibtirkirin. Lbel li gora Mufesel Ciyografiya raq di navbera herdu Zab de ne Kurd ne j Era Dizey ttin bidtin. Evaya j bi xwe j ve bi carek ve dij rast rasty bi xwe ve tte biderkevtin. Heger ku em ji xwe re li neqa tnogariya Encmena Hevgirdana Netewan de, li neqa ar Sedsaln Dawy raq de, li neqa Duway Warisat Xulefa de bidin bitemaekirin ji xwe re Du Sal di navbera Kurdistan de bidin bixwendin, d ji me re bte bidiyarkirin, ku snor Jry mily Kurd -bi weyek git ve- bi Xiza di navbera Mendel Dev Zey Koye -Zey Bike- ve tte biderkevtin. Ji xwe re li neqa mily Kurd bide bitemaekirin, ya ku ew di dawya v berg han de hatiye bidann. Bi kurt ve, li gor wan dirjbnn de, yn ku ew li jor de hatine biraxistin, zor renge, ku serjimara Kurd raq ji 6.000.000 kes btir bte biderkevtin. Eger serjimara raq bi S Melyon Kes p bte rnitin, weha andaz Kurd raq li gora Serjimara git div li dor ber 20 % de bte biderbikevtin. 4. Kurdn Rusya Di sala 1910 de li welat Qefqasya de serjimara Kurd bi 125.000 kes ve dihate biderkevtin. Dewleta Rusya Kurdn liwaya Elzabt Pol56 ango Kurdn Zenge Zor, Cuwan r, Cibral Ara ji bona nava v serjimara han nedab bixistin. ro Kurdn van her ar naveyan melbendeke ser bi xwe ve didin bipkann. Jiber hoy tkelbna wan zor ligel Turkn Ezerbcana
56

Ew bajar Gencey Kev ne.

46 Rus de di nava ziman wan de hin ji gotinn Turkeman hatine bikevtin. Rojhilatnas Corsin, tenya derbar Kurdn van her ar Naveyan de Nivstokek di sala 1925 de daye binivsandin ew li Tefls de li ap de daye. Li Gurcistan de li herema Exsexe j de jimareke giring Kurd tte biderkevtin ew di nava nozedeh naveyan de ttin bibelavkirin. Dewleta Bolevk, ya ku w Komara Eremeny Ervan date bidamezirandin, hin ji Kurd j ji bona nava w dane bixistin ji van j Kurdn Qere Bax ttin biderkevtin, yn ku ew end ji Bav Trn Era Zlan ttin biderkevtin bin v Er li welat Beyazd de tte bidtin. sta ku serjimara Kurd Qefqasya, yn ku ew di nava Komara Ervan, Ezirbcan Gurcistan de ttin bidtin, bi carek ve bi diyar ve naytin bidtin. Bi rast ve Mufesel Ciyografiya raq serjimara wan bi 50.000 kes daye bidann. Lbel ez bawernakim, ku evaya d bi rast ve bte biderkevtin, unge bi tenya ve ew be ku ligel welat Qars de bi dest Turky ve hatye bikevtin, li gora serjimara welat Qars bi 63.107 kes ve dihatin biderkevtin. (The Statesmans Year Book, P. 1309). Eve inca bi 25 tan 30 hezar kes tte biderkevtin. Di dema ku serjimara Kurdn may li Qefqasya de li gora amara sala 1910 de div ji 150.000 kes kmtir neyte biderkevtin. 5. Kurdn Sur Ji kevnar de li Sury de bi taybet ve li be Jor de di zneta Erty bajarty de Kurd ttin bijyandin. Xwedy lasiyon Kurd Mamosta Mesud Fan dibje: Ku Kurd Sur tde ji dema Eybiyan de bi nav dengin. Ew bi ser ve dide

47 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan bivekirin dibje, ku bes bi tenha ve serjimara Kurdan li bajar am de bi xwe ve bi nzka bst hezar kes ve tte biderkevtin. Li ser br bawerya M. Deniker de ku Xelkn Lubnana Rojava, File Dirzn iyay x Horan ew bi xwe ve ji tevlihev tkelbna Kurd ligel Xelkn cih dorhl de hatine bipkhatin. (R. 20, 21). Dr.Fr dibje: li wilat Heleb de 27 Ern Kurd ttin bipeydakirin. P Cenga gewre li liwaya Heleb de bi xwe j ve gelek Er dihatin bipeydakirin, li bajar Heleb de bi xwe j ve jimareke Kurd ba tte bipeydakirin. Li Harim, li Cebel El-West, Bilan, li dor ber em As li iyay Kurd de gelek Ern Kurd ttin bidtin. Bi xwe j ve li bajar am j de jimareke Kurd ba tte bidtin ( Dr. Frech- Firc , Kurdler, P. 74-79). Konsul Rus li Heleb de Misyo Zimirman jimara Kurd Jory Sury bi 125 hezar kes ve daye bitexmnkirin. Li layek tir j de ew dibje, ku tan Ava As Bilan, yn ku ew di bin desthilatya Firens de ttin biderkevtin, bi nzka 20 hezar Kurd ve ttin bidtin . Bi kurt ve li gora texmna p Ceng de Mesyo Zimirman bi b Kurdn wan ben welat Heleb, y ku ew li Turky Mane, serjimara Kurd Jor Sur yn navna wna bi 70.000 tan 80.000 Kes ve dide bidann. 6. Kurdn Bilucistan, Hindistan Afxanistan Li Bilucistan de Ern Biraxoy hem yanj beek zor j bi Kurd ve didin bidann. Ev Ere han bi zor ve tte biderkevtin be gewre j li Bilucistan de tte bidtin navna wna di ar x de tte biderkevtin. Snor Jory herema v Er bi bajar Ketna ve tte biderkevtin ew di ser Kelat re tte biderbaskirin tan Las-Bela tte biyn. Weha bi v reng ve dirjbna v herema w bi nzka 250 ml ve tte bidirjkirin. Ev Era han di Koka xwe de bi du be pnc Bav Tr ve dihate biderkevtin: Be yekem j bi Serawan-Biraxoy Ser ve be duwem tir j bi Cahilan=Biraxoy Xuwar ve ttin biderkevtin. Bav Trn w j evin: Kamberan, Mrewan, Gorkenar, omalan Qelderan.

48 Insiklopdya musulmanty di (berg 1, r. 630) de hin diyarkirinan derbar bi v Er de dide biderxistin ew dibje: Biraxoy weku Biluc mna ku goye dibje, ew ji aly Heleb ve hatine. Bi rast j ve renge, ku ew ji Rojava ji bona v welat hatibin renge, ku koka wan j ko bin; ku ew li p hatina Bilucan de ji bona Kerman ewji bona Makran hatibn ew ligel wan de hatine bitkelbn. Tgihitina ko bi liberketina Gerok ve tte biderkevtin Idrs57 j dibje, ku ev Ern han j desteyek ji Kurd ttin biderkevtin. Bi rast j ve Merov dide bidtin, ku bi nav dengn wan hem Biraxoy li Las-Bela de bi Kurd Gel ve ttin biderkevtin li gora vna j de dibe, Merov bide bigotin, ku koka v Er ji Kurdn Rojavay ran tte biderkevtin ew ji wder ji bona Bilucistan hatine bibarkirin. Serjimara Biraxoy Bilucistan bi nzka 300.000 kes ve tte biderkevtin. Li Hindistan j de, li welat Sind j de ji Era Biraxoy bi 48.108 Kes ve trte biderkevtin. (Insiklopdya Musulmanty, berg 1, r. 630). Rojhilatnas Tedesko-Tedescu di navbera Milet Biluc Kurd de j hin ji girdan pwendyan daye bidozandin. (Insiklopdya Musulmanty, berg 2) Li gora erefname de ji Efganistan hin ji Ern Zengene ji bona Bilucistan hatine bikockirin. Li gora v j de div Kurd li Efganistan j btin bidtin. Bi xwe j ve Morgenestirin j dibje, dibe ku li dorhla Rojavay Herat j de hin ji Xelkn Kurd ziman btin bidtin. Ji bona peydakirina remaneke git derbar rew, znet belavkirina Kurd de div li neqaa mily Kurd de li dawya v berg han de bte bitemaekirin.
Nt li vir de erf Idrsy iyograf Gervan bi nav bange, y ku ew xwedy Nizhet El-Mutaq fi Ixtiraq El-Afaqe, ya ku ew li London di sala 1866 de hate apkirin. (M. E.).
57

49 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

50 Li gora van diyarkirinn han de renge, ku serjimara gity Kurd bi v reng ve bte biderkevtin: Kurd ran Kurd Turkiy Kurd raq Kurd Rusya Sur Kurd Bilucistan Hindistan Hem
58

2. 000. 000 kesin58 1. 500. 000 kesin 600. 000 kesin 230. 000 kesin 350. 000 kesin 4. 680. 000 kesin59

Kurozon dibje, ku ji Xwendekaryn hja ji yn Misyo Zoltalov ji bona Civata Asyay Rus di sala 1888 de tte biderkevtin, ku serjimara Kurdan li Iran de ji bil li Wilayetn Xuresan, Sicistan Faris de 1380000 kesin, ku ji van 780000 kes ji Lor Bextiyarin. ran, berg 2, R. 494. Li Nameya Dr. Belec rkoh , ya ku ew bi ziman Ereb de li jr nav na Pirsiyarya Kurd de hatye nivsndin ew li Misr de li sala 1930 hatye biapkirin, dibje: "serjimara Kurdy git Het Melyon hinek derdikeve. Ew dibje ev serjimara han li ser Br Bawerya Alexander Japa di nivsta w de hatye, ya ku ew li sala 1860 li Petersburg hatye biapkirin". Lbel ew tu kanyn din nade bidan, da ku ew pita v bidin bigirtin. Ji alyek din de Daner Pirsiyarya Kurd beramber Turk ve, R. 46 de dibje: "Kurd dibjin, ku tevaya serjimara wan ber Cenga Chan Yekem weha dihate biderkevtin: Li Turky Li Sur Li raq Li ran Li Ermnya Git 2987960 289940 749380 1300000 60000 5387280 kes bn"
59

Firidri Milingin, y ku ew bi Xwendekaryn xwey hja li ser Kurd Kurdistan ve pir bi nav denge, dibje, ku serjimara Git ji bona Milet Kurd bi pnc Melyon kes tte derbikevtin. (Jiyaneke Lipavemay di nava Kurdan de, R. 144-

51 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Dery Duwem Koka Kurd

Ev lgerandina han be her dijwartir v nivsta han bi xwe ve dide biderxistin; jiber ku dozandinn opn Kevnary Dirawsn Milet Kurd herwehaj li Kurdistan de bi xwe ve derbar koka Kurd de agehdaryn bi carek ve hj nehatine bidan. Jibervj ji bona xuyankirina remaneke bi carek ve der bar v Pirsiyarya han de htanj dema w hj nehatye bihatin. Pirofsor Von Minorisk ji Hemtayn xwe btir ligel pirsiyaryn Kurd Kursistan de xwe daye bimijlkirin. Di v war han de bi rast ve hunervanyek nasneke wy pir berz bela tte bidtin. V car w der bar kok mjwa Kurd de kurtyek zor bi nerx ve ji bona Insiklopdya musulmanty dayite binivsandin. Bi xwe j ve ji bona nivsandina v nivsta han j w xwe li ber dil min de date birnkirin.
152). Lbel Xwedy Lanasyon Kurd pit w pir texmn bidannnn serjimara Kurd date dan. W got, ku serjimara Kurdan 2789000 kes tte derbikevtin. Ji wan Melyonek li Turky de, 494 hezar li raq de, 125 hezar li Qefqasya de, sed hezar li Sur de, 700 hezar li an de, 350 hezar li Bilucistan de Bst hezar li Efxanistan de tte bidtin. (R. 41).

52 Ew kurtbna han bigir ku ew bingeh v nivsta han dide bipkann. Be girday bi koka Kurd ve bi rast ve ew bi encam karek zor dirj ve tte biderkevtin bigir ew bi xwe ve kurtbna hem op remanan dide biderxistin, yn ku ew tan sta der bar Kurd de hatine binivsandin yanj hatine bigotin. Li layek tirj de min wist, ku ez li agehdaryn Serperet Biroya opn raqy Kevnar Sr Sindny Simis de sd ji xwe re bidim biwergirtin. Ev Zanay han j bi karnasek Mjvan Rojhilata Nzk ve tte bidtin di nava Rojhilatnasan de cihek wy taybet bilind tte bidtin. V Zanay han di v war han de alkaryeke ba ji bona min date bikirin der bar Kurdistana Kevnar de xwendekaryn xwe date binivsandin ew ji bona min date birkirin. Remana van herdu Karnasn bi nav deng ve bi xwe j ve li jr de, wek hatye biderkevtin, ez didim binivsandin di dawya wan de di benda syem de xwendekaryn xwe herwehaj bawerya xwe j didim bixuyankirin, ji yn ku ew encama lvenerandinn hin ji nivstn bi nav deng ve hatine biwergitin. Ez hvdarim, ku bi v raxistina han ve der bar koka Kurd de d remaneke git ba bte bipeydakirin.

53 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

-1Br Bawerya Von Minorisk

Ev Karnas hozan bi nav deng ve dibje: Zor dibe, ku Milet Kurd li Rojhilat ango ji Rojavay ran de ji bona Rojava Kurdistana sta hatye bikokirin bicgrkirin. Lbel hatina v Milet han bergr nade bidan, ku li hatina wna de Miletek tir yanj end Miletn din tkel ligel hev de bi navek mna Kardo ve, ku ew li nav w de tte bin, li Kurdistana navn de nedihate bijyandin li pa de ligel w de hatib bitkelkirin... Rojhilatnas Tureau Dangin-Turo Dangn li Kovara Asuryoloc de bi du depn nivsand ve avn w bi wan ve hatye bikevtin, ku mjwa w nivsandin bi du hezar sal p zayn ve tte biderkevtin. Ew li ser welatek "Kar-da-ka" de dide bipeyivandin ev welat han j bi diraws Xelk "Su" ve dihate biderkevtin, y ku ew di nava erdn Jr gola Wan de hatib binenkirin. erefname dibje, ku li herema Bedls de keleheke kevn bi nav Suy ve tte bipeydakirin. Li dawya v mjw de bi hezar sal ve Tiglath Pileser-Tiglat Pilzer60 ligel Miletek de erek dayite bikirin, ku nav w bi Kurti-Kur-ti-e ve ew li axn Azu de tte bijyadin, ew di w er de hatye biikenandin. Rojhilatnas Driver-Dirayver dibje: Ev axn hany Azu bi xwe ve bi ax Hazu ve tte biderkevtin, ango bi Sason sta ve tte biderkevtin. Heridot li rdann sedsal pncem p zayn de li ser navek weha de nade biaxivtin, lbel li gora peyva xwe de dibje, ku szdehemn welat dewleta Achaemenid-Axmen), y ku ew di pit re ligel Ermnya de hate bigirdan, Buxte Wx b. Li gora Rojhilatnasn Noldke, Gepert, M. Hartman de ev nav han ligel nav BoxtanBohtan de bi yek ve tte biderkevtin.
Li gora opn kevnar Ar de Tiglat Pileser-Pilser Yekem di navbera 10981068 P Zayn de daye biserdarkirin.
60

54 Xenophon-Zinefon Li ser Vegera Deh Hezaran de li sala 400-401 p zayn de peyv li ser Milet Kardoka dide bikirin ew dibje, ku welat wan tan Bohtan dihate biyn. Di w dema han de tir li kenar ep ap Dicl de61 li dorhla iyay Cod de Merov li v nav han de l tte birasthatin. Ji bal Nivsvann bi nav deng ev herema han bi Curduene -Kurdun dihate binavkirin. Dibej, ku guhertina peyva v nav han j jiber dijwarya peyvna tpa (G) ji bal Samiyan de hatibe bikirin. (Driver-Dirayver). Bi ziman Aram ve bi v welat ve deta Kardo didatin bigotin bi bajarok Cezret Ibin Emiry staj ve Gazartay Kardo didatin bigotin. Li nav Ermeniyan de ev welat han bi Kordudh-Korduz ve li nav Ereban de, weku Bilacor Teber dibjin, bi peyva Bakarda-Baqerde ve didin binavkirin62. Yaqt Hemw ji Ibin Esr dide biwergirtin ew dibje, ku welat Beqrda beek ji welat Cezire ibin Emir b tde du sed gund d dihatin bipeydakirin. Bajarn Elsemann, Cd, Feyrz apr li kenar ep ap Dicl de li beramber Bazabda de dihatin bikevtin. Bazabda li kenar rast Dicl de dihate bikevtin. Li pa de ev nav Bakarday han, y ku ew ji bona welat w b, di nava nivstn musulmantiy de hate
Peyava Dicle bi ziman Faris beramber w Arrou-Ar tte bekarann. Ev em han weha tte binavkirin; jiber xurtbn leza w ye. Bi br nav Dikel ltte kirin, ku ew j beramber bi Ar ye. Peyva Tigris ew ji peyva Tighla Zend tte bipkhatin. Ev j ji peyva Tig-Tj Sensikrt tte bipkhatin, ya ku ew bi tgihitin Tj-Tj tte liberkevtin. Ev em han li nzka Not Ml ji Avkenda Faris de ligel em Furat dighhev. Dirjbna w 1146 Ml tte biderkevtin. (Wergerandina mjwa Kortyos, Dery 4, R. 37). Hj peyava Tj di zaravay Sulmany de bi v Tgihitin tte bidtin. Ji xwe re li Exabar El-Tiwal ya Eb Henife El-Denor, R. 3 li Teber berg 10, R. 175 de bide temaekirin.
62 61

55 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan biwindakirin li geh w nav de Ceziret Ibin Emir, Bohtan ... hd. hate bipeydakirin. Li gora goyn Zanevann Ereb Ermen de erdn Kardo cihek wy zor bik tte bidtin. Bi rast j ve li ser tuxb snorn Kurdun de li nik me de tu agehdaryn ba naytin bidtin. Her li ser s bajarn w de, yn ku ew bi Sareisa-Sarza, Stalka-Sitalka Pinaka-Fnik ve ttin biderkevtin li qerax ap Dicle de dihatin bikevtin, hatye bipeyivandin. L Raport Rojhilatnas Strabo- Sitrabo de, y ku w ew di v war han de daye binivsandin, zor bi giring ve tte biderkevtin li gora v Raport han de tgihitina kurdewaye demek bi nav iyayn di navbera Diyarbekir Muy sta de dihate biderkevtin. Bi kurt ve Kardoxuy li her layek de be, h gman tde nayte biderkevtin, ku ev nav han bi rengeg tir ve dsan her dihate bidtin. Peyva dawy "Xuy" renge, ku ew li cigeh Kh hatibe bikarann, ku ew di ziman Ermen de alav pirbn dide biderxistin. Inca li gora v de renge, Ku Lvenervann Yunan Rom ev nav han di nava nivstn Ermen de dabin bidtin? Li lay Zeynefon de weha tte biderkevtin, ku Milet Kadouy-Kardko ne bi Artakesres-Arderekan63 ne j bi dewleta Ermen ve dihatin bigirdan. Li sedsal p zayn de welat Kurdun ji bal Dikran duwem de hate bizeftkirin w Qiral wy bi nav Zarbinus date bikutin. Li sala 115 de di pa zayn de Qeral Kurdun bi nav Manisarus ve dihate binakirin. Li gora peyva Rojhilatnas Habiman de dewleta Ermen bes bi nav welat Kurdun ve hatib bizeftkirin. Li dema Zenifon de, heger ku Ereke ran li Jor Dicle de hatibe bidanitin, ne dre. Lbel bi hebna navek weha ve ji bona Miletek Kurdo bi kok ve nayte bidann. Ev nav han bingeh w
Mebest ji peyva Artaksres-Erderekan ah Erder bi nav bang Dmaynn w ne.
63

56 wergirtina wy ziman Sam dide biderxistin64. Bi ziman Ar ve -Kardo- bitgihitina- bi hiner ve yanj bi Pahlewan ve tte biliberketin Karado j bi hinerbn ve tte biliberketin. Li layek tirj de hinek wekhevbna peyv ligel nav Xelk KhaldiXaldi de tte biderkevtin ev Xaldi li jr nav nana Uratu-Orato yaxud Urashtuy Ar de batir hatine binasn ew li dora Erarat de hatine birnitin. Ev Milet Xaldi li dawya sedsal nehan de li p zayn de di Ermnya de hatine bidtin li pa de li dorhla gola Wan de dewleteke bi hz hiner ve wan ji xwe re dane bidamezirandin v dewleta han tan destpkirina sedsal eemy p zayn de ji xwe re daye bidirjkirin. Rojhilatnas Lman Hawpt li gora nivsta Gotingin de, ya ku ew li sala 1907 de hatye biderkevtin, dibje: Li nava van Xalidiyan de hin ji Barkirvann Bgane hatine bidtin. Mayer li bingeh welat v Milet han de li Araks-Arasa nawend de l hatiy bigerandin. Bi kurt ve di sedsal heftemn de di p zayn de li dema hatina Ermenya de ji bona Kurdistan ev Xalid hatine bibelavbn ew ji bona ax iyayn dorhl hatine biyn65. Belam nav wan li herema gola Wan de her zind b di bajar Xelat de, y ku ew li kenar ser gola Wan de tte biketin, div opn van Xalidi yan btin bidtin 66.
Mebest li Netew Same, y ku ew kur Nuhe-Xwed l xwe be-Ar, Kildan, Ereb, Ebr, Fnq Qertai j li v Netew bi xwe ne. Li Mufesel Tarx Ummi Iraq-Dirjbna gity mjwa Iraq de Ehmed Refiq Beg dibje, ku Milet Xaldi li Cgeh xwe maye ew ligel Ermenyan de hevgirt tkelbn (berg 1, R. 347). Insiklopdya musulmanty dibje, ku Xlat yanji Xelat li nzka Terabzn tte bikevtin. Ev bi xwe rast niye. Nivsvan Mufesel Tarix Umum di lgerandina xwe de li ser dewleta Xalid de dibj, ku ziman van Xalidyan bi xwe nala ziman Gurc yanj ziman Laz tte bidtin ew ligel ziman Sam de h pwendyeke w niye. Paytexta dewleta Xalid Topa-Wan b. Tiglat Pilzer Qeral duwem Aur di sala 743 P Zayn de hr ser wan
66 65 64

57 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Milet Kardo i Sam be i Xelkn koky v welat han bin, gman l nayte bikirin, ku welat Kardooy kevin ro bi navna koka Kurd ve tte biderkevtin. Heger weha be, div p bte birnitin, ku "Kurdooy" ligel peyva "Kurda" de bi navek hevbe ve tte biderkevtin. V remana han j di despkirina sedsal bstan de ji xwe re liberketineke sade dayite biwergirtin. Heger tozeke tir j em lkbidin, d em bibnin, ku Milet Kurd bi carek ve ligel "Xalid" de bi yek ve ttin biderkevtin. Rojhilatnas Rieske-Rske di diyarkirina xwe de, ya ku w der bar Konstantin Poro Froj Netus dayite bikirin, dayite binivsandin ew dibje: ku gotinn "Xaldi, Kurdi El-kurd ligel Kurday navek hevbe didin bipkann". Remaneke wetov tir j li pgotina nivsta Lerch-Lr de hatiye bixuyankirin 67. Lvenern lgerandinn M. Hartman, Noldke Visbax ev pirsa han bi ber berek taze ve dane bixistin. Ev Hozann han dibjin: ji bona zanna cudabn di nava herdu axn Kurd Kardo de lvenerandinn ziman didin bipwistkirin. Bi alkarya nivst opn Lnernvann bi nav dengn ve Mdya ran divn di nava Kurtwi Cyrtii-Srti de Kurd btin binankirin. Herwehaj bi xwe j ve hebna Ern Kurdy zor li Fars de di pla Sasanyan de pita v reman dide bigirtin. (Ji xwe re li Karnamaya Erder Babkan de bidin bitemaekirin) 68. heger cudabneke peyv di navbera nav Kurd Kardo de bte biderkevtin, ev cudabna han ewende kr ji bona arekirina v pirsa
kiriye ew tan Topa-Borspa-Toropa hatye bihatin. Lbel v Milet han, y ku ew dildar Serxwebn Azadya xwe b, zor bi mrxas liberxwe didan. Daw nema dewleta wan ji bal Mdya hate kirin Xelkn w ji bona nava iyan hatin bikevtin (berg 21. R. 346). Ev nivsta han li sala 1273 k.- 1856 z. de hatya apkirin: Richeches sur les Kurd et sur leurs ancetrs, les Chaleen-Septentrionans). Ev nivsta hen ji bal Rojhilatnas Noldke Gotingen hatye wergerandin di sala 1296 k.- 1879 z. de hatye apkirin.
68 67

58 gewre nade bidan. Bi rast ve ilo keng Srti - Kurd ran ji bona Rojavay Zaxros hatine bihatin li cgeh Kardoy kevin de li Jor Sur iyayn Ent Tewros69 de cgr bne? Ev pirsa han hta zor bi lvenerandin ve tte biniyazmendkirin. Yekem. Vegirtinn Mdya ran dibe, ku ew ji bona guhestineke mkank ji bona pir ji Xelkn ran btin bidtin. Numne j li ser vna barkirina beek de ji Asagartya tte biderkevtin, yn ku koka cih wan li Sstan de dihate biderkevtin. Wehaj di pla Aryan j de ev Era Asagartya li deta Arya li dewr ber Erbla=Erbl de dihatin binenkirin Serok wan Citran Takhma b. Ew ji bal Dara de hate bikutin wney w li ser tae berdek gewre bilind de li iyay Bston de ligel wneyek Dara het Serokn din de hatine bineqkirin. Wney w rikek Kurdy xur dide biderxistin70. Li saln 220 tan 117 p. z. (p zayn) de di ern navbera Roma, Silcoq Qeral Pirgamon de Spahn bi kir girtiyn Srti j ve dihatin bidtin. (Ji xwe re li Liway, Puli Biyuz Visbach bidin bitemaekirin). Li ciyografiya Ermeny sedsal heftemn de rpelek poand derbar bi welat Korcekh-Korex ve hatye bidtin71. Di pla Fostiyus Bizantiyus de, ango di sedsal aremn de Korex melbendek b ew nzk Selmas b. Li daw de ew bi welatek b, ku ji olemerg heta Cezret Ibin Umer ew hate bifirehkirin ev melbendn han di nav de bn: Kordox, Sh Kordrx Kordx, Aytonix, garx, Mosolox-Osolanx, Orsrox-Orsiyanx, Karasonx- Sarayonx, ahok Bak Bik. (Hartman, Hubman).

69 Ev iyay Kurdistan Asya Bike. Ew di koka xwe de ji du Rzn mezin ji iyay Eraraty bi nav bang ve tte biparvekirin. Yek ji wan bi nav Toro y din bi nav Anti-Dij Toros ttin binavkirin. (M. E.). 70

The Sculptur of Bihiston, London 1325 k. 1907 z.

Li gora Rojhilatnas Adontz Daner nivsta Ermnya de, ku peyva Korex ji Kurt-Ex hatye ew li vir de dibje, ku Kort bi tgihitina Kurd tte biliberketin.

71

59 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ew pketin guhertin, yn ku ew li re de li ser xwe de hatine birdan, li van her s melbendan Kordox, Kordx Temorx bne, yn ku Rojhilatnas Faustus-Fawistus wan bi cih Kordun kevnar dayite binandan. Kordox bi yek melbenda Korex ve hatye bikirin Temorx li nav de hatye binemankirin ew ligel Kordrx de hatine biyekkirin. Bi v cor ve melbendn lay Jor, yn Naverast yn Xuwar hev dane biyekgirtin. Rojhilatnas Hubschmann-Hubman ji bona dozandina cudabn di navbera Kordrx-Kordx, Kortwi de pir kar dayit bikiriin ligel v j de bi xwe j ve ew cudabna ziman ya ji bal Hartman Noldk de hatine bicihann, dsan ber li ber de nayte bigirtin, ku rengek wy tevlihev neyte bidtin. Bi xwe j ve Noldk gurhek syemn dayite bidozandiin ew dibje: Aram Kartuay-Karteway Ereb Kartawiye bi carek ve p Milet Kurd didin binankirin. (Hofman, Auszge). Ji v tte biderkevtin, ku di pla vebigirtinn Ereb de navek tek Kurd, ku pirbna w bi Ekrad ve didin bigotin, ew ji bona Miletek tevlihev ran yanj ji bona diraws ran re bi nan b. Di nava v Milet han j de hin ji Xelkn koky cih mna Kardo, Temorx Tamoraye dihatin bipedakirin, ku ew li heremek de dihatin bidanitin, ku Navna wna Alki 72 yaxud Elek b; Xuyeysa-ElXuweysiye73 li melbenda Xuwt (Saso) de b; Ortayye- (El-ertan) li qerax Firat de b. Hinek ji Miletan Sambn. (Nivsta, Ensab Umumy Eayir Kurd). Hinek ji wan j renge, ku ew Ermen bin. Dibjin, ku koka Era Mamekan Kurd Mamkonyan Ermen bye. Li v sedsal bstemn de hebna pereyek rany Ne Kurd (wek Goran, Zaza) di nava Kurdan de bi carek ve hatiye bicihann. Li hin
Dibe, ku keleha Elkey ji Kelehn Hekar be, mna ku ew ji bal Ibin El-Esr di berg 11, R. 6 hatye. Dibej, ku Ev Elkeya han ji Erebkirina Koye- Koyesinceq hatibe.
73 72

Weha di Teber de berg 11, R. 45 de hatye. (M. E.).

60 cihn tir j de weku Sulmany, Sablax, Qotor... hd. hin Binemal Er hebn, ku ew ji derve hatibn serdar dane bikirin, mna ku li Qotor de li nava ikaka de maynn Koresnli ttin bidtin. Bi Kurt ve lvenerandin dozandinn bi rk pk ve zor dibe, ku ew na w Milet kevnar bte bidozandin, y ku ew ro li penay Milet Kurd sta de hatye biwindakirin bi diyar ve ew bi yek ve ttin biderkevtin. Kurd netew kye -Bavikn w- ew ji ku hatye? Nivstn musulmanty, rok vanokn Kurd ji bo arekirina pirsiyarya kok binyada v Milet ewende bi kelk ve naytin bidtin. Mesud li Miruc El-Zeheb de dide bigotin: ku Kurd bi netew wan ranyan ve tte biderkevtin, yn ku ew ji ber destn Zehak xwnxuwar dane bibazdan. Ev goya han j bi xwe j ve li erefname de ji bal Firdews de bi xwexuwan batir ve hatine biwnekirin 74. Di sal 1812 de Mor li Second Journey de li laper 357 de li ser Zemawend -Demawend- dide biaxivtin, ku hem salek li 31 gelawj de bi hatina rizgarkirina ran ve ji nava lepn Zehak-Pwer Asp sitemkar bi ahy ve ttin birabn bi v zemawendya han ve ejna Kurd75 p dibjin76.
Li gora ahname ev ah sitemkar du mar li ser ann w peyada bibn bi mejy Mirov dihatin xwedkirin. Jibervj hem rojek mejy du Mirovan j re dibirin. Ji tirsan Xelk firyarkirin. Li dawi de Kaway Hesinger liser rab Xelk yariya w dan Zehak ji ser Text dakirin biderkirin. Lgerandinn tazey Mjvanan weha ye, ku Zehak nebes ten Mirovek heb, lbelj Mabalteke Serdar bye, ya ku w Aur dayite zeftkirin hezar sal bi ser de serdar dayite kirin. Li v Pl de li Jor Aur de dewleta Lordho Malbata Zehak sergj ser kiribn. Malbata Zehak hin ji Ern ran ji bona Kurdistan ann wan ew cigrkirin. Van Ern han bere bere dewleta Lordho nabdkirin Bavprn Kurdan datin pkann.
75 74

Miruc El-Zeheb bi v Cejn Mehrecan dibje.

Nivsvan mjwa ran Sr Con Malkom dibje, ku Goya Cejin-Ceina Kurd bi xwe ew Nimneyeke ji nimnn Zordar Setemkarya Faris li ser Kurd de ye. Lbel Mjvan Von Hammer Elamany bi nav deng dibje: "Ev Goya Cenja

76

61 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li layek tir de koka Kurd bi ser Ereb ve tte bidan; ji bona nimne Miruc El-Zeheb dibje: Bavpr Gewrey Kurd Rebie Ibin Nezer Ibin Muad de li lay hin Mjvann tir de Meder Ibin Nezere. Ev herdu Merovn Gewreyn han bi Mr welat Rebie- Diyarbekir Diyar Memder-Reqa ve dihatin biderkevtin. Zanistvann Ereb jiber xwe dibjin, ku Milet Kurd li encam rdanek de77 ligel Xesaniyan de ji civaka Ereb hatine bicihkirin ew bi ser ax daxan ve hatine bikevtin ew ligel hin ji Miletn Bgane de hatine bitkelbn ziman wan Ereb ji bra wan hatye biyn. Hj ji v j xerabtir eve tte biderkevtin, ku li ser rza Bavik Bavprn Kurdan kurd Ibin Mard -Mardoy, Dirwasn Kurdin- Ibin Seesee Ibin Herb Ibin Hizan dide bidann. Li gora Mesud Kurd de Ibin Isfendyar Ibin Minoehere. Ibin Hewqel dibje: Kurd Ibin Mard Ibin Unere. Li van hem Bav Bavpran dibe, ku letek ji rastyeke mjy de tte bte bidtin78. (weku li tevlihevbna Ern Zagros Faris de Miletek Sam bte birankirin).
Kurd bi xwe ew ji bona Milet Kurd rpelek Mjy ye div guhpdanek p bte dan: Roj perest li ran de Ehrmen peres li Kurdistan de bye. Bi rasti j Ev Yezdyn Kurdistan ew bi xwe ji Iran hantine. Ji v tte encamkirin, ku li ran de Beek ji Xelk Ehrmen perest dikirin Beek din Hormuz perest dikirin. Be Yekem li daw de neari barkirin bn ew ji bona Kurdistan hatin" Kurdler, R. 11). Ev Bidtina Von Hammer li gora hin ji Nivsandinn tir mna mjwa Gitiy Murad Beg, berg 1, R. 216 ewende rast niye. Bi rast j di pla Aur Kildanyan de ran yekb ew Yezdan perestb. Biserdej Hormuz Ehrimen j weku Yardern Perestn Pak Bed bn. Li daw de li ser amojgaryn Zend Avesta bere bere Ate perest peydab ew tan peydabna musulmanty hate bidirjkirin. Oldarya Roj perest di koka xwe de ew bi xwe li welat Aur Kildan de hate bipeydakirin; jibervj Perestn wan pir hebn. Beel Bel gewreyn wan Perestan bn ew bi tgihitina Roj dihatin liberketin. ca dibe, ku Cejna Kurd, weku Dr. Frech-Firc (Kurdler) dibje, ahya rizgarbna Sitembarya Zehak bi xwe ye.
77

ikestina Derbend Mareb bi nav bang Seyl Erem li Yemen de ye.

Ldilovan Alos Mehmud Efend di liberxistona Can Tgihitinan berg 8, R. 149 de li koka Kurd de dibje: li gora Ferhenga Muhit Bav Kurdan bi Kurd Kur

78

62 Di daw de li van gerandinan peydakirina van Bav Bavpran de terxem nehatye bikirin, weku ku Merov li Miruc El-Zehb de dide bidtin, ku xebat ji bona girdana nav Kurd ligel peyva Kerrade de hatiye bikirin, ku ew bi xwe ve bi gotineke Ereb ve bi xwe ve tte biderkevtin. Li gora peyvn Hinek din de dibjin, ku Milet Kurd Netew Dln Cahl Casad Dw bn, ku ev Dw han ji bal Hezret Sulman de (Xwed j razbe) hatiye biderkirin. Hinn din nav Kurdan ligel peyva Farsy Gord-Palewan de didin biyekkirin. Ev remana han j bi hebna "G"y Pehlev ve hatye bipeydakirin. Di demn daw de gelek caran Er bi nav Gewreyn wan ve hatine binavkirin. Li gora erefname de div Milet Kurd ji herdu Ern Bacnaw Boxt ji Bacan Boxt hatine bipeydakirin. Nav Bacnaw renge, ku ew li Basen-Av de hatibe biderkevtin, ku ew yekeke ji Ern kevnar Dicly dihatihe biderkevtin. Li gora Evsaneke tir de Milet Kurd li p de du Qol bn: Mlan Zlan bn. Mlan li Erebistan de bn Zlan ji Rojhilat ew hatine bibarkirin. Ev Qol duwem maqul neb. (Mlan) j bi rztir b.

Umro Muzqya Kur Emir Ma Elsema Imry yanj Emir Kur Harise Elxetrs Kur Imru Elqeys Elbetrq Kur Selube Kur Mazen Kur El-Ezd Kur El-Ews Kur Malik Kur Zeyd Kur Kehlan Kur Sebe Kur Yecub Kur Yerub Kur Qehtan Kur Emir yanj alic Kur Erfexed Kur Sam Kur Noh. Hinek Goyn din mna van gotinan ttin bidtin, lbel hem bi carek ve nerastin ew xwe li ser belgeyn Zanist bi p nakin.

63 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

-2Br Bawerya Sr Sindni Simis

Ew agehdaryn, yn ku ew tan sta derbar Kurdistan de bi dest ve hatine bikevtin, zor tkel kmin ew ji bona peydakirina remaneke bi carek ve bi dirjbn ve nadin bitrkirin. Li demn kevnar de agehdaryn km zor li nik me de derbar w naytin bidtini. Ew heremek b, ku snor wy Jor kenar gola Wan b, li Rojava de tan Newala Xabur b, li Rojhilat de tan Kerkk li Jr de tan Babilistan di. Ev herema han li lay Miletek de bi nav Subari-ubari hatib bigirtin. Ev herema han yanj beek j car car bi jr serdarkirina Sumeriar-Sumeri ve hatib bikevtin, yn ku ew bi Serdarn bajarn gewreyn Jr ve dihatin biderkevtin79. Ew ziman ku Xelkn w herem p didatn bipeyvnkirin, ligel ziman Sam de yaxud ziman Hindo-Ewrop yanj ziman Sumeryan de h lihevhatinek pwendyek nedihate bidtin. Hin ji Zanistvann Elemany v dem didin bigmankirinn, ku ziman ubari ji nif zimann Qefqasya tte biderkevtin. Li p sala 2500 p zayn de Miletek, ku ziman w Sam b Ar-, lbel renge, ku ew bi xwe ve bi Samyek xur ve neyte biderkevtin, hat biderkevtin ew li be xuwar welat ubari de yan li herema dewr ber Ar de yaxud keleha El-erqat sta de hate bicihkirin. Li nzka 2525 de li p zayn de hem welat Kurdistan bi beek ji Patahya Sargon Qeral Akad Naram Sn Lipahaty w ve dihate biderkevtin li dewra siyem dewleta Ur de yan li nzka 2300-2150 de p zayn end hzek ji bona ser hin ben bik
Li p bipkhatina dewletan de di hereman de li bajarn welatn Somer Akad de Dewletn Serbixwe mna dewleta K, Laga, Ur ... hd. 2900 li P Zayn de hebn.
79

64 Kurdistan de dane birkirin, ku ew li Rojhilat Dicl de dihatin bidtin, mna Simurru-Smoro, ku renge, ew herema dora Altun Kopr be, Lullubu-Lolobo yan Helwan, Sasro Urbillum yan Erbl. Tte bidiyarkirin, ku her end Xelkn v herem j bi yek Milet ve diahtin biderkevtin, lbel j di nava wan de yekityek nesihate bidtin. Di sedsaln nozdeh hetdeh p zayn de di navbera Miltn Asya Bik de hin tevger vejandinan datin birdan wan bi tevaya Rojhilat de datin bikrkirin. Tevaya van tevgern han, weha derdikeve, ku wan ben cuday ji Miletn Hindo-Ewropay gelek tde datin bedarkirin. Milet Hittite-Hitit, ku ziman wan li be Centum-Sentum yaxud li Latin de tte biderkevtin, Sur dane bizeftkirin Babilon dane bitalankirin. Miletek lipavemay bi nav (Umman-manda Oman-Manda) ve li daw de ligel destey Mede de Mdya Sythians-Ss de cih b ew li qerax Rojhilat derya Re de cigr b. Li reha Hindo- ran de beek bik rga ji bona xwe date bivekirin ew tan Rojavay Kurdistan hate bihatin cigr b yek ji Xanedann wan bi nav Mitanni-Mitani ve dewletek date bidamezirandin navna wna li ser ava Xabur de dihate bikevtin. Ji destpka v mjw be Rojavay ubaro li jr nav Khurri-Xurri de li be Rojhilat de hate bicihbn. Ziman w j bi w nav ve hate binavkirin. Di w nav de li dawya snor Rojhilaty Kurdistan j de hin veguhertin pketin ji bal Milet Kassites-Kas de hatin biberpakirin hin ji Gewreyn v Milet li pa vegirtin wrankirina Hittan de li Babil de dewletek datin bidamezirandin. Renge, ku hin gotinn ziman v Milet Kas ligel ziman ran de pwend lihevhatinek bide bipeydakirin. Di sedsaln anzdehan de li p zayn de Serdarn Mtan demeke kurt li ser tevaya Kurdistan de bigir tan Arrapkha-Arapxa-Kerkuk de desthilat dane bikirin; herwehaj serdarya wan li Ar deta

65 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Hewlr de hate bikirin. Lbel er herayn navxwey li d hevd de di nava v dewleta han de di encam w de ev dewleta Mtan hate bidukert kirin: Be koka Mtan yaxud be det, be welat Xuri yaxud herema dawny axn Tor Abidin Her di v dema han j de Xanedanek Serdar tir ango ji Bavik Xani Galbat-Khnigalbat hate biderkevtin w dewleteke serbixwe date bipkann w demek bi ser Ar ve date biserdarkirin. Paytext v dewlet Nisps b, ya ku ew li dawya daw de bi Nisbn ve hate biveguhertin. Dewleta Mtan di pya sedsal ardehan p zayn de ligel Hitit de li ser Sur de hate bierkevtin. Di v ksa han de desthilatya Ar bere bere btir b di encam de Beramber xe date biikenandin w dikarb ji xwe re beek ji Kurdistan ango ew heremn Jr Rojhilat bide bigirtin ew ji bona jr serdarya xwe bide biann, yn ku ew ji bal Qeraln Kasy Babil de dihatin bizal biserdarkirin. Belam li dawya sedsal ardehan de Miletek taze hate bipeydabn w wist, ku ew li qerax Rojavay ap Dicl de li nzka ax cd de ji xwe re bte biwarkirin. Ji bona v mebesta han Milet Aram hin tir ji ben deta Jory Sur ligel Aryan de hatin bierkevtin. Di encam de ev pgirtina cigrbn ser negirt. Hoyek ji v eve b, ku Orduw Ar li sedsal szdehan de bi hz hiner b, Hoy tir li w dem de cigrbna Miletek taze di navbera goma Wan goma Urmiy de hate biderkevtin. ji destpkirina v mjw de ev herema han bi nav UrartuOrartu hatye binavkirin yanj bi Erarat ve mna ku ew di nivsta perest de hatye binavkirin. Di cara pn de li lay Shalmaneser-elmaneser Yekem de li sala 1260 p zayn de li ser de hatye bixeberdan. Nav Xelkn v herema han bi carek ve naytin binasn. Belam bi gmana git ve weha tte biderkevtin, ku unge, Perest wan bi nav Xalidyan ve hatye binavkirin, Xelkn w j ji bal Romaniyan de bi nav

66 Chaldioi-Xaldyow ve hatine binavkirin evaya div bi hrbn ve ji Chaldasans yan ji gotina Kildan bte bicudakirin. Ziman ku ev Xalid p dihatin peyivandin, li lay Karnasan de ew li be Qefqas de dihate biderkevtin. Li gora belgeyn wan opn kevnar de, yn ku ew li Wan de bi xwe ve li ar kevnar Topraq Qele de, y ku ew nzk Wan ye80, hatine bidozandin, dibe, ku ev Milet han ligel bajartya kenarn derya Sip de pwendyn w dihatin bidtin. Kra vna li Jor Kurdistan de eve b, Ku Xelkn kokyn w cih li Jr gola Wan de hatin binearkirin, ku ew ji bona aliy Jr Rojava bidin bibarkirin. Ev zneta han bi hoy pkanna hin ji Mrnenyan hate biderkevtin, yn ku ew ji bal Aryan de bi nav welatn Nairi-Nayri hatin binasn. Ev Mrnen bi rengek git ve bi serokit serdarya "Urartu" p hatib birnitin. Di tevaya hebnn di sedsal yanzdeh b. z. de li nemankirina Imperetorya Hitit de hem ev welat Jor Kurdistan ji bal Milet Mushki-Muki de hate bizeftkirin ew nzka pn sal di nava destn wan de hate bimayn. Vi Milet taze erdn Jry Capadscia-Kapadokya Cilicia-Kilikya81 j date bidagrkirin ew tte hatin binenbn. Roman ji v Milet han re Meschoi-Mow didatin bigotin. Di pa de van Mokyan xwestin, ku ew sinor serdarya xwe tan Rojhilat gola Wan bibin bidirjkirin, belam li lay Serdar Ar Tglatplayzer de li p sala 1100 b. z. de hatin biikenandin. Di sedsal dehemn di destpkirina sedsal nehemn de li b. z. de Milet Aramaenn-Aram hri bi ser deta Xabur de date bibirin dawya Xury kevin ango ubariy Rojavay bi carek ve dane
Topraq Qelhe niha ew Navniya melbenda Elugurd li Wilayeta Beyazd ye. Ligel Wan nzkbnek pwendyek niye. Weha derdikeve, ku ev Topraq Qelhe cihek tire ew li nzk Wan tte biderkevtin.
81 80

Ew Wilayeta Edenay niha ye. (M. E.).

67 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan bidagrkirin. Belam ubariy Rojhilat ji bal dewleta Ar de di v dem de ango di sedsal ardehan de tan sedsal nehemn de hate biparastin. Ligel v j de dewleta Ar bi ser van heremn nepve girday li Rojhilat Kurdistan de avn xwe date biavtin, yn ku Xelkn w her her beramber wan dihatin birabn. Li gora belge bi tomarkirinn opn Ary sedsal szdemn ve wisa tte biderkevtin, ku li v herema han de ji bil biderkevtina Miletek tazey Paphi-Paph guhertineke tir nehatye bidtin. Ev nav han tan v dema dawy bi Korti ve dihate bixwendin hinekan j ew bi ser nav Kurd ve didatin bibirin; lbel tomarn kevin li Boxazkowi82 ve datin bixuyankirin, ku ew li ser Miletek tir de didin bixeberdan, ku nav w bi Papanhi-Papanxi ve tte biderkevtin. Dibe, ku ev ligel Papxi de bi navek hevbe ve bte biderkevtin ew li p de bi abn ve hatibe bixwendin. Milet Hitit di v dem de, ango di sedsal szdemn p zayn de li ser Ar de bi devavtin, dek dolab vlk gerandin ve dane bidestpkirin, belam ewende ew bi serket ve nebn. Eve j div li ber avan de bte biderkevtin, ku Xelk Kurdistana Rojhilat li jr Serdar desthilatya bajartya bar, kildan Ar de dihatin biderkevtin. Ev j di belgeyn mafey bazirgan de li Kerkuk de hatine bidozandin. Ev belgeyn han j bi sedsal panzdemn azdemn p zayn ve ttin bigirdan. Bi rast j ve li nava Xelk de hin cudabn pevn j dihatin bidtin, lbelj ol, yasa, rewet rewendn civaky Xelkn re li jr navn welatperwery de li nav bajartya deta ap Dicl de dabn biyekkirin.
Ew li orm de di nava Wilayeta Enqera Kevin de tte bikevtin. Ji xwe re li Gotara Mamomste Qeyser Sadir Endam Komela opnkevnar Sur bide temaekirin. Ew Gotar di Desembera sala 1936 de di Yenayera sala 1937 de li ser anda Hisiyn de li Esya Bik de li Jor Sur de herwehaj li ser Hemsayn wan ji Mitan Xoryn de hatiye binivsandin. Ew Gotareke pir hja ye. Ew perd ji ser gewretirn dewleta Mjw dide hildan. (M. E.).
82

68 Tomarn sedsaln nehem, hetem heftem Ary p zayn de waha didin binandan, ku ciyografiya siyasy Kurdistana Rojhilat bi hoy barkirina Miletek Hindo-Ewrop ve ji Rojhilat derya Re ji bon heremn Jr t veguhertinan hatib bikirin. Nav Medes-Mdya cara p ji bal elmanaser pncemn ve (823810 p zayn de) hatye bigotin. Li pa vna de ew ji bona dewleta Ar her her bi hoyek metirsiy ve dihatin biderkevtin. V Milet han di p de Rojhilat Mdya date bivegirtin, belam ji destpkirina sedsal heftemn de Mrn wan hem ew welatn, ku li pa de bi Mdya ve hatine binavkirin, ew bi jr desthilatya xwe ve dane bixistin. Di v pla han de Mannai-Maney bi nav Miletek ve tte biderkevtin, y ku ziman wan ne bi diyar ve tte biderkevtin, w heremeke bik li Jr Rohilat gola Urmiy de ji xwe re date bivegirtin. Herema Parsuas-Parsuwas, ya ku ew li Jr Rojavay gola Urmiy de tte bikevtin, renge, ji bal Milet Parswi, Persai-Persay niye, hatibe bivegirtin, ku ev Milet han di dema Patthian-Pars de li lay Rojhilat Caksaret de83 dihate birnitin. Ev hem pereyn siyasy taze pekya barkirina Miletn Gewrey tir didin biderxistin. Bi rast ve li destpka sedsal heftemn p zayn de Milet Seythians-Ss bi talankirina ahnahya Ar ve date bidestpkirin. Di pla Esarhadden-serhaden Ar de hatin binearkirin, ku ew ligel wan de Peymaneke Dostan bidin bigirdan bi v reng bay han ve dan sitandina wan tan dawya sedsal heftemn date bidirjkirin. Belam li nzka sala 625 p zayn de Nahopolassor-Nabopolaser84, y ku w xwe bi xwe ve Key ser bi
83

Yaxartes-Yaksart ew heremeke nzka ava Cihun li Turkistan de b.

Ev Zat ji bal dewleta Aur ve bi Wal li ser Babil de hate bidann. Gava ku w dt, ku Dewlet lawaz b, w Serxwebna xwe date dazann biserdej w ligel dujimin Aur de yan ligel Qeral Mdya de hevpeyman date bigirdan.

84

69 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan xwey Babilistan ve date bidann, ligel Mdya Ss de beramber bi dewleta Ar de peymanek date bigirdan li nzka sala 616 p zayn de er date bidestpkirin li sala 612 de bajar Nneva hate biwrankirin dewleta Ary daw phate biqirkirkirin. Di dema qirkirina Ar de di patir de85 hin caran li ser Kurd de hatye beyivandin nemaze ji aly Xenophon-Zeynefon de li roka Vegerandina Deh hezar de daye bixeberdan, ya ku ew li sala 401 p zayn de hatye birdankirin. Di navbera nava herdu deman de du sed sal dirj tte biderkevtin. Ev dema han j bi xwe j ve bi demeke km ve nayte biderkevtin. Belgeyn mjy bi tenha xwe ve dikarbn li mjwa Kurdistan de bidin bikrkirin bi taybet ve kln nivsandina mjwa ahn Achaemenia - Akmenyn86 ran ttin biderkevtin, yn ku ew tu rasty li ser pirsa koka Kurd de nadin bikirin. Mirov, ku ew li ser koka Kurd dide biaxivtin, nabe ew li bra w de bie, ku ew pern cuda, yn ku ew li nava ax daxn Kurdistan de ligel Xelkn kok de dihatin birnitin, i Kurd, i Ermen, i Ar i Turkuman be, koka pirs deqa reh niye, belk aly ziman w bi xwe ve tte biderkevtin. Kardouchoi - Kardoxowy Zinefon bi Kurd ve ttin biderkevtin ew mldar serxwebna xwey mil bn, unge, zimanek wan cih serbixwe ve dihate bidtin. Di v dema me de dtina li ser ziman Kurd de zor hatye biveguhertin. Li gora remann wan Karanasan de, ji yn ku Merov dikare birwa bi wan ve bide bikirin, ziman Kurd bi zaravayek derket yanj a maoy Faris nayte biderkevtin, belk zimaneke, ku pketineke wy rasty kevnar tte biderkevtin ew ji ziman

85 Mistr Hall-Hol di nivsta mjwa Rojhilata Nzk Kevnar de, R. 511 dibje: Aur Napal-Banapal, y ku ew Serdar Ary daw b, Qeral Man sertewand kir. Belam w h li Kurdan netuwan bida kirin (626 P Zayn). 86

Ew ji Qata duwem ahn ranyn Kevnin. (M. E.).

70 Farisy kevnary li ser kla Darius-Dara de bi kevnartir ve tte biderkevtin. Heger evaya rast be, bi sert ve bi mafey Zanistvann mjw ve tte biderkevtin, ku ew bibjin: ku ziman Kurd di sedsal eemn de li p zayn de dihate bipeydakirin ew bi zimanek serbixwe ve dihate biderkevtin; Milet Kurd j ji Miletn Hindo-ran tte biderkevtin ew di dema Mad de ji bona Mdya hatine bihatin Pars ji bona ran hatine bihatin Kurd j ji bona Kurdistan hatine bihatin. Ca li v de wa derdikeve, ku mjwa texmnkirina hatina Kurd ji bona Kurdistan div li dawya 650 p. z. de bte biderkevtin. unge, tomarn Ary p v mjw h li ser wan de nade biaxivtin87. Renge, hatina Milet Ermeny Hindo-Ewrop j ji bona Ermnya encam tevgereke weku w barkirin bte biderkevtin ew bi xwe j ve di w dem de bi xwe j ve hatib birdan. Ligel v j de div bte bizann, ku ev dtina han li gora ziman de hatye bidann ewn ku dibjin, ziman Kurd bi Farisyeke tkel pkel ve tte biderkevtin, div ew bi carek ve bizanibin, ku bern lgerandinn mjy servajya v br bawerya wan didin biderxistin. Dtina girdana Xelkn koky Orarto - Urarto ligel Kurdan de her ende hj ew nehatye bicihkirin, lbel j di demn kevnar de wnerkirina Miletn cuda ji bal Milet Kurd de bi dtineke pir bi hz hiner ve tte biderkevtin.

87 Mistr Hall-Hol di nivsta mjwa Rojhilata Nzk Kevnar de, R. 456 dibje: Adad Nrariy Syem Qeral Ar li sala 812 P Zayn de Ern Kurdn Jor datin sertewandin. Ev rdana han j li gora Belgeyn Aur de weha dide biderxistin, ku Milet Kurd li Kurdistan de zor p mjwa 650 P Zayn de dihate bidtin.

71 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

-3Br Bawerya Daner

Li benda yekem duwem de br bawerya du Karnasn bi nav deng ve der bar Kurd Kurdistan de bi xwe ve min ew dane binivsandin, Weha min bi ba ve date bizann, ku ez encam livenerandinn xwe j li benda syem de bidim biraxistin. kesek ku biv mjwa Milet xwe yanj Miletek din bide binivsandin, di p de div ew li na kok Pkhatina w Milet de bte bilgerandin di v war han de ew t dujwaryeke km yanj btir tte bikirin, unge ji bona kok binyada w agehdaryn bi rk pk ve li d hevd de bi dest ve nayte bikevtin. Bi rast j ve bi encam kar xebata hjay Zanistvann opa Mjw ve hj ev alyn han ji me re bi carek ve nedane birnkirin. Ca jiber v mjnivsandin bi near ve duar reman dtina hinan ji Zanistvan Rojhilatnasan tte bikirin, ku ew li reh, ziman welat w de tte biderkevtin, pir caran j ev s diyar j l di Pkhatina yek de kom naytin bidtin her bi hztirin van diyaryan ve j ziman bi xwe ve tte biderkevtin. Ji bona nimne em dibnin, ku Miletek Samy bi koka xwe ve ji Cezra Ereb rw xwe ber bi Babilistan de di sala 2225 p. z. de date bivekirin, w welat Akad ji xwe re date bizeftkirin yekemn dewlet tde ji xwe re date bidamezirandin. Milet Ereb bes bi tenha ve, jiber ku hatina w Milet kevnar ji Cezra Ereb ji reha Sam tte biderkevtin ew j xwe bi ser wan ve didin birakiandin. H bi dr ve nayte biderkevtin, ku be Akad j, y ku ew end sedsalan li p w Milet de Babilistan ji xwe re dab bidagrkirin, w ji xwe re dewleta Akad date bidamezirandin, ew bi xwe j ve ji reha Sam b ew ligel koka Ereb de bi lihevhat ve tte biderkevtin.

72 Bige li vj de em dibnin, ku Milet Turk j, jiber hoy wekhevbn lihevhatyn km zor ziman ew koka xwe bi ser reha Hon yanj Qon ve didin bibirinn, ku ew j ji dundn ang Yung ttin biderkevtin, yn ku ew li Jor n de dihatin biderkevtin li dora ava Orxon de dihatin bijyandin. Bi v raxistin ve destpka mjwa Milet Turk di sedsal bst hetemn p. z. de tte biderkevtin. Weha j em j di v lkolandina xwe de li ser w w de ttin biyn. Welat Kurdistan li gora rdanan de div bi cgeh peydabn belavbna reha duwem mirovany ve bte biderkevtin li destpka mjw de Miletn Zagros tde dihatin bidtin. Ev Miltn han j bi: Lollo, Got, Kasay, Xald-Kald Subaro-Hor ve dihatin biderkevtin. Li dawtirina Rojhilat wan j de Milet lam dihate biderkevtin; li gora ji hin lihevhatin wekhevbna ziman wan de hin ji Rojhilatnasan dibjin, ku ew ji reha Qefqas ttin biderkevtin. Bige li lam de div koka her kevnar van Miletan tevan bi Kurd ve btin biderkevtin wan di dewr dewrann Somer, Akad de li destpa dewrana Ar de kar barn jhaty siyas p hatine birabn epoln barkirinn reha Hindo-Ewrop yanj Ar ji bona Zagros di p de ji bona Rojhilat Rojavay w de di pa de, (renge, van barkirinn han di sedsaln dehem nehem p. z. de88 daye bidestpkirin), div maynn Xelkn koky Zagros Kurdistan bere bere bi jr desthlatya xwe ve dane bixistin ew bi Ar ve dane bikirin. Perey her zor bi hz hiner ve ji van barkirinn han Mad bi xwe ve hatye biderkevtin. Di p de ew li Rojhilat goma Urmiy de hatiye bidamezirandin li dawya w de Miletn Pars, Maney, Parsw, Pars Kardoow.. hd. hatin bihatin. Renge, hatina v Milet daw ango Kardoow, y ku Znefon li 401 p. z. de li wan de hatye birasthatin, li sedsal heftemn p. z. de bte biderkevtin. (Sdn Simis).

Kruzon di pgotina na xwe de ji bona ran dibje: pir dibe, ku ev barkirina han ber Zayn bi Bst sedalan hatye kirin.

88

73 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ke wab, kok binyada Kurd, weku hin ji Zanistvann opan dane bigotin, ligel Qata p de -ango Koma Zagrosy kevnar de- zor bi pwend ve ttin biderkevtin. Li gora vna de div li lgerandina koka Kurdan de bi ba ve li Qata yekem duwem de bte bilverandin.

A. Qata Yekem: Miletn Zagros

1. Lolo-Lollo yanj Lolloobom Ev Milet han li herema Zehaw - ahrezor - Sulmany hatye bidtin. Mjwa hatina wan ji bona v welat nehatye bizann. Ew tkel Milet Got bn bi hev re ew li herema Sulmany niha de dihatin bijyandin welat Halman j bi destn wan ve hate bikevtin89. Ew opn li aly Kerkuk de hin ji belgeyn tir dozand90 derbar v Milet han de pir agehdaryn di nava wan de ttin bidtin. (Di pgotina berg duwem de d btir dirjbn bte bidan). Li gora hin ji wekhevbnn ziman de weha tte bigmankirin, ku hin ji Serdar Qeraln Aur di sedsaln nozdeh hijdehan - hetdehan p zayn de ji Milet Lolo dihatin biderkevtin. Renge, ku hinek ji v Milet j li Sur de dihatin bipeydakirin. (Miletn Mozopotamya, Sipayzer). Orduw Asur li destpka sedsal szdehemn p zayn de ligel Milet Lolo bi pwendkir ve dihate bidi^tin. Bi saya v Pwendya han ve di belgeyn Aur de gelek agehdar derbar v Milet welat w de hatine bidan.
89

Ew bajar Helwan Mjy ye.

90 Ev Belgeyn han ttin bipkhatin: 1. Berek nivsand ji pla Naram-Sn Qeral Akad. Ew ji bal Mcer Edmonds de li Derbend Gawir de di iyay Qeredax de hatye bidozandin. W li ser w de gotareke giring di Rojnama ciyograf date binivsandin. 2. Belgeyektir Berek nivsandy Qeral Lollo Anno-Banni ye, y ku ew li Zehaw hatye bidozandin. mjwa Belgey Ber Yekem ji bona S Heft sedsal Ber Zayn tte bivegerandin. mjwa Belgey Ber duwem ji bona Bst Het sedsal Ber Zayn tte bivegerandin.

74 Ziman v Milet li gora lgerandinn Rojhilatnas Husing-Hozing de div ew ji ziman Komela lam bte biderkevtin. Ev br bawerya han li ser dtina hin ji navn taybety Lolo de hatye bidan; tevlivj de di navbera ziman v Milet Hor de hin wekhevbnn peyvan hatine bidtin91. (Sipayzer). Li gora belgeyn dewrana Aur Nasirpal duwem de welat Lolo zor bi avedan ve dihate biderkevtin Xelkn w di bajarty kirin de bi radeyek weha ve li p de dihatin biderkevtin, ku v Qeral han zor Merovn kirvan ji v welat ji bona welat Aur dane bibirin. (Olmsitd). Pirofsor Sipayzer van Loloyn han bi Bavprn Lor ve dide bidann. 2. Goti-Guti Ev Milet han j Meleteke ji Miletn Zagrosy bi nav bang ve tte biderkevtin. W di demek de (2649 p zayn de) welatn Somer Akad date bizeftkirin. Serdarya wan di nava wan welatan de 125 salan il roj date bidirjkirin. Em di nava Lista ahn Got de, ya ku ew li Npor de hatye bidozandin, navn bst yek ah ji ahn Goti didin bibtin. Weha tte bidtin, ku dewleta Goti dev ji paytext xwe li Erxa de dayite biberdan li welatn Akad Somer de nala welatn vegirt serdar daye bikirin. (Kambirc, mjwa Kevnar, berg 1, r. 423). Bi nav bang Qeral Akad Naram-Sin ve beramber bi orduwa Goti ve hatye biikenandin dewleta w ji dest . Serdar here bi hz Lagash-Laga j ve bi Guti ve hatib bigirdan Qeral wan daw j bi nav Tirigan ve dihate binavkirin92.
91

hate bidtin, ku Hur yan Xor ew ji Be Rojavay Milet Sobar ne.

Xwedy mjwa Kevnar Rojhilata Nzk Mistr Hall-Hol li Lsta Serdarn Kevnar de R. 210 dibje, ku Annatum Qeral Goty Yekeme, y ku w ligel lam de di sedsal S Yek P Zayn de erkiriye. Li sedsal Bst Het P Zayn de Anno-Banni bi Qeral Got digotin. Bi gora vna welat Akad li Naran Sn wan zeftkir. Godi Bats Serdar Laga j di pla dewleta Got de b. Dibe, ku ew bi xwe j Got be. Div pla dewleta Got li Akad li Babilistan de ji du sedsal btir

92

75 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Pirofsor Sipayzer dibje, ku li gora wekhevbna navan de div di dewrana dewletn her kevnar de ben Goti ji bona nava Somer hatibin bikevtin. Li dawya peydakirina desthilatyeke zor wan welat Akad j dane bizeftkirin. Pveketin avedanya Laga li jr serperetya Goti de (di sala 2600 p zayn de) bi pirbn ligel pla dewleta Goti de li hev de tte birasthatin. Ev j bi xwe j ve opeke weha jiber xwe niye. (Sipayzer, Miletn Mizopotamya, R. 99). Dewleta Akad Ern Goti ji bal Qeral Ur de di destpkirina sedsaln bst en (2524) p zayn de dane bilinavbirin. Ern Goti pit v ikenandina han ji bona nava Zagros hatin bivegerandin. Di nv sedsal hetdehemn p zayn de, gava ku Ern Kasay hr bi ser Babilistan ve dane bikiandin, ligel wan j de Ern Goti dane bedarkirin.. Ji v Pl tan peydabna dewleta Aur derbar Goti peyv dengek nayte biderkevtin. Tan szdehemn p. z. de dewleta Auri hzeke wy weha neb, ku ew Dirwaseyn xwey Zagros bi ber tirs ve bide bixistin, belk bi serdej ew bi pwist alkar parastina Lollo Goti ve dihate bidtin. elmanaseri Yekem Qeral Asur ji nn bern xwe pve btir ligel Milet Goti de xerk b. Li gora opn dozandinn v Qeral de Ern Goti zor dir nebezbn. Welat wan ji snor Oratr-Erministan tan Kemox-Torabidn dihate bidirjkirin. Bi kurt ji go opn Qeraln Aur weha didin biderdixistin, ku navniya iyayn Zagros bi cih welat Milet Goti-Koti ve dihate biderkevtin.

(sedsal 27 26) hatibe bidirjkirin. Bi rast j li Lsta Serdarn Akad de li duway Naram-Sn de piranya Qeral Ur bi ser dewleta Akad-Got de (Destpka sedsal Bst pncan) bi Serdar nehatine bitomarkirin.

76 Debara em ji bona ser pwendya peyva Goti Kurti btin bivegerandin.: Li ser du fern dozand de di zeman Tokolti-norta Qeral Auri de li ser yek rdan de li ser ferek de nav Kurti li ser fer din nav Goti hatye binivsandin. Ji v tte biderkevtin, ku ev herdu nav bi xwe ve nav yek Milet b, yanj Kurti yaxud Kurhi nav beek gewrey Goti b. Beek zor ji Rojhilatnasan peyva Kortioi- Kortwi, ya ku ew di derbar peyvn de zor li peyva Kurti die, pir l dane bivenerandin. Di nivsta pwendya ziman de ji bona nav Kurd hatye biderkevtin, ku peyva Kurtioi-Kurtiwi ji bona koka Xelk Kurdistan bi bingehek pir giring ve tte biderkevtin. Rojhilatnas Driver-Dirayver di v nivst de remana xwe dide bigivatin ew dibje: "...Karda, Kardoxi, Kortoxi, Gordi, Kardak, Srti, Krti, Gordyayi, Gordoini, Kardo, Karda, Kardawye, Kardaye, Katawaye yanj Kurdayya ... hem tev neyekbna peyva wan j hem ji yek kok ttin biderkevtin". Bi v reng ev Rojhilatnas han Kurd ro bi ser Kardoxoy Zinefon Karday Somer ve dide bibirin, yn ku ew li gora goyek de ji dewrana syem dewleta Ur de bi nav Erek ve dihate biderkevtin93. Ji van diyaryn han weha em ttin biliberketin, ku pwendya nav Kurd ligel nav kevnar Kurtwyi de bi rast durust ve tte bidtin. Tgihitinn ciyografy Kardoxoyi, Kordoin mna wan peyvn bi hevbe ve ttin biderkevtin, ku ew ligel navroka belgeyn kevnar Kurti de ewende lihevtn, ku beek giring ji Mjvanan bi prnitina van gotinan ve bi navn hevbe ve tu dudil bi wan ve nedane bikirin. Ligel v j de, unke, bi cihkirina Kurti ve li Goti de nikare bte bikirin, div Milet Goti di nava Xelk Kurdistana ro de bi rast vebte bidtin .

93 Ev Kla, ku li ser w ev Goya han hatye binivsandin, ew bi ser pla AradNanar Qeral Lagae ve di destpka sedsal Bst Pencan de tte bivegerandin. Nav v Eira ku ew bi Karda tte peyvkirin bi peyva Kardaka, dibe bikaribe, bte xwendin.

77 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Dr. Sipayzer li v Lkoln de di nivsta xwey Miletn Mizopotamya de, r. 117 de dibje: "Ev l Xilat, yn ku ew ro li jr nav Kurd Git de ttin bijyandin, h demek ji sta btir Qefqas nehatine bidtin. Ev Ern han i di war ziman de, i di war rewet rewend de btin biderkevtin, hin cudabn di nava wan de tte bipeydakirin. Kurdek Xelk Sulmany ligel welatyek xwey Badnan de bi hsan ve nikare bide biaxivtin94. Li gora mjw de bi sert ve tte biderkevtin, ku di nava Kurdn sta de hinek ji Ermen, Sam Ar ttin bipeydakirin. Ca ku waha b, em nikarin bjin, ku Kurd ji yek kok tte biderkevtin. Zor renge, ku Xelkn kevnar Kurdistan ji end Qolan hatine bipkhatin, ku ew di heyamn kevnar py mjw de ligel hinek Gerokn Ari Arami de di nava iya kohn xwe de dihatin bijyandin. Di daw de li pa biserkevtina Arty de bi ser v welat ve hinek ji pern ran j hatin bickirin ew ligel wan de hatin bitkelbn. Ev dtina han li gora mercn nihay welt ziman Kurd de tte bingehkirin. Ligel v j de hebna hinek ji pereyn Xelkn kevnar Zagros de di nava Kurdan de nayte binaynkirin. i li van diyaryan de i li Lveneradinn zimn de weha em ttin biliberkevtin, ku Milet Kurd di bingeh de bi Qolek gewre ve ji ben Miltn Zadros tte biderkevtin. Her end j ew t bi vegirtinn bgane ve hatine bikirin, belam di dema tengav de wan xwe ji bona nava iyan dane bivekiandin ew pit rabuhurandina lehyn Vegirtvanan ji bona nava cih warn xwe hatine bivergerandin wan welat xwe ser li n de careke din dane biavedankirin.

Ev bi xwe Wilayeta Hekar ye, ya ku ew li jr Komara Turky niha ye. koka w Beha El-Dinan jiber Malbata Beha Eldn tte binavkirin jiber ku ev nav yekek ji Serdarn cih b, mna ku ev di erefname de hatye binivsandin.

94

78 3. Kasaites-Kasay-Kosi-Koo Ew ew Mileteke ji Miletn Zagros tte biderkevtin. Yekemn car ew li herema Kermanan-Kermanah-Qermesn de hatine bidtin. Hatina ji bona v hl bi diyar ve nayte biderkevtin, lbel ew mna hem Miletn Zagros bi Xelkn cihy kok ve ttin biderkevtin wan mna Sam Ham nedane bibarkirin. Li pa demek de ew wirde wirde ji bona nava Zagros hatine tde nen bne. Di pit re wan rw xw ber bi Rojhilat Babilistan ve ango ber bi kenar ep Dicle ve dane bivedan wan xwe li wder de bi cotkary candiny ve dane bimijulkirin. Akadyan ew bi nav Kao ve dane binavkirin ew di Incl de bi nav Ko hatine binavkirin. Li nv sedsal hijdehemn-Hetdehem p zayn de wan Babilistan dane bizeftkirin wan dewleteke bi hz ve li Somer Akad de dane bidamezirandin, ya ku jre dewleta Kardonya dihate bigotin. V dewleta han nzka e sedsal date bidirjkirin, ku h dewleteke wisa ewende Babilistan nedaye biparastin. Ern Kas li dawya li navcna dewleta wan de ew ji bona nava iyayn Zagros (Loristana ro) hatin bivegerandin. Senharib di destpa sedsal heftemn p. z. de ji bona ser wan de hat birakiandin wan erek xurt ligel w de dane bikirin. Di heyamn dewleta Axmeni de van Ern Kas beramber bi parastina rya Babil - Akbatan95 de her salek komek nankiri ji mal ji dewleta ran didatin bisitendin. Iskender Gewre j erek tund ligel wan de daye bikirin. Herwehaj Serdar Roma Intvonos di nava Ern Kas re di Derbend Peli -PiraTeng Gelo re hatye biderbasbn. Bi kurt ev Milet han tan destpka zay de di Loristana niha de hatye bijyandin div ew bi Bav Bavprn Lorn ro ve btin biderkevtin. Renge, ku be Jr Kas demek li jr serdarya lam de
95

bajarek kevnare. Ew li Nzka Hedana niha de tte bikevtin.

79 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan hatibin bimayn. (Ji xwe re li dery syem de ji v berg yekem bidin bitemaekirin). 4. Xalidi-Orarto Xalidi-Orarto Renge, ku ev Milet han ji demeke nenas de ji Rojhilat Asya Bik ji bona devera gola Wan hatye bibarkirin. Ji goyn Aur nemaze dozandinn op belgeyn girday bi taybet ve ligel ern Sergon Qeral Aury duwem de tte biderkevtin, ku sinorn v dewleta Xildi di axek de ji Jor de tan gola koke Elksender Pol li Qefqasya de, ji Rojava de tan rbar Furat, ji Jr de tan Rewaduz avyn rbar Zab ji Rojhilat de tani gola Urmiy dihatin bidirjkirin. Herwehaj w demek j li Jor Sur j de dayite biserdarkirin. Paytext w bajar Tospasi-Wan b. Renge, ku ew ji bal Qeral Sardors Yekem Xalid de di sala 840 p. z. de hatiye biavakirin. V dewleta han di dawya sedsal heftemn p. z. de jiber xurtbna desthilat kra Mdya serxwebna xwe date biwindakirin. Ew demek li jrdestya wan de hate bimayn. Di daw de jiber biderkevtina desthilatya Ermen de, yn ku ew li Rojavay welat Xalidi de hatibn birnitin, ew bi carek ve hatin biqirkirin. 5. Subari Ev nav han cara yekem li ferek kevir de li dewrana dewleta Logal-Anti-Mondo de li sedsal syemn p zanyn de bi reng Subir ve hatye bidozandin. Ew li opn Naram Sn de bi Subartm ve hatye bitomarkirin. Ew tgihitineke ciyograf bye ew li ser snor Jory Rojavay lam de bye tan ax Amanos96 dihate bidirjkirin, (ji bona
Nav iyak ye, y ku ew li Asya Bik li Rojavay em Ferat de di navbera Iskendron Edena de tte bikevtin. (M. E.).
96

80 rnkirin ji xwe re li dery syem de bide bitemaekirin). Ev tgihitina han di daw de bi nav Miletek hatye biderkevtin. Hemorab j ev tgihitina han ji bona welatek dayite bikarann, ku tde Miletek Serbixwe ve hatye bijyandin. Li belgeyn Aur de ew tde bi Subaro ve hatye binandin. Bi kurt ve weha tte biderkevtin, ku li jr v navnana han de Miletek li Mozopotamya, li Sur Enadol de dihate bipeydakirin. (Miletn Mozopotamya, Sipayzer). Dibe j, ku be Mozopotamyay Hur j li jr nav Subaro de hatibin binaskirin. V Milet Subaro ligel Orduw Ar de zor wan daye bierkirin. Li dawya dewleta Ar de nav Subaro hatye bigomkirin li cgey w de nav Milet Nayri ber bi p ve hatye bikevtin. Zor dibe, ku ev Milet nuh bi Qolek Gewrey Subaro ve tte biderkevtin di encam de w hem Ern Subaro daye biwnerkirin. op Nevyn v Milet Nayry han j hsta j hj li herema emdnan97 de ttin bipeydakirin. Sr King hin ji Rojhilatnasan dibjin, ku Mtan bi Qoleleke Kasay ve tte biderkevtin. Belam Pirofsor Sipayzer dibje, ku Mtan bi beek Subar ve tte biderkevtin. Ev Milet han li deta Furat navn de deta Belex Xabur de hatye birnitin. Li nv duwem hezar sal p. z. de w dewleteke bi hz hiner ve dayite bidamezirandin. zimanek wan taybety Serbixwe ve dihate bidtin.

bajareke li Wilayeta Hekary nihay di Komara Turk de tte bikevtin. Ew cih Dilovan x Ubeydulah Zanistvan welatperwer bi nav bang b. (M. E.).

97

81 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

B. Qata Duwem (Mad Pvgirdayn w ve)

Mjvan Hrv Robinson Hnr Birstd98 dibjin: bi wan Miletan Dirawsn Merovn wan ve hin caran Ar p tte bigotin reha Hindo-Ewrop j ji wan hatye biderkevtin. Ew li nzka mjwa 2500 p. z. de li Rojhilat Jor Rojhilat derya Xezer de hatibn birnitin. Hinan ji wan xwe ligel cotkar andiny de didan bimijulkirin, lbel j hj ew li dewrana Kevir de dihatin bidtin bi tenya ve beek bik ji wan Mtal -Lajwerddidan bikarann. Li nik wan de ji bil cenawern mal pez dewar j dihatin bidtin. Wan hesp j didan bixwedkirin ew bi pileyek pveketin ve hatibn bigihatin, lbel ew fr nivsandin nehatibn bikirin. ( Birstd, r. 171 pde) Hin ji van ln Ar99 ji bona Hindostan dane bikokirin. Li nivsta perest wan de, ya ku wan ew bi ziman Sansikrt ve hatye binivsandin ya ku jre Vedas dibjin, derbar bi demn p jyana wan nebajarty van Miletn han de hin ji agehdaryan tde tte bidtin100.

98

mjwa Gity Ewropa, Boston 1924.

J. H. Breasted-Brstd Nivstvan Pln Kevnar R. 135 dibje: Peyva Ar tevlihevbneke bi nav bange ew ji bona Miletn Hindo-Ewrop hatye tte bikarhatin. Peyva Ar ku j ran ran lhatin bipeydakirin. Bes bi tenha ew nana Ern ran dike, yn ku ew ji Miletn Hindo-Ewrop beekin. Ev ziman Sansikrt ye, y ku ew ji bal Vekirvann Ar ve di sedsal duwazdehemni P Zayn de ji bona nava Hindistan hatiye xistin. Li sedsal Syem P Zayn de Nivista Vdas p hatye nivsandin ew ji bona ziman nivsandin bye. Peyva Sansikrt ji Sacae, ya ku ew nav Serok Barkirvann Ary Hindistan ye, kr yanj k-el, ya ku ew bi tgihitina NivSin yanj ziman tte liberketin, tte suwarkirin. Pirsiyarya Kurdistan Turk, R. 23).
100

99

82 1. Medes-Med Medes-Med Weku ku me li ser de date biaxivtin, ku ev Milet bi Hindo-Ewrop ve yanj bi Ar ve dihate biderkevtin ew ji Rojhilat derya Xezer "Kaspiyen", (renge, ku ew ji welat Baxteryan bte biderkevtin) li sedsal nehemn de yanj patir de ji bona Rojavay Jor ran ango ji bona welat Mdya hatibin bigihatin bere bere wan welatn Dirawsn xwe ji xwe re dane bivegirtin bi derbasbna dem ve hin ji Miletn din j weku Manay-Man, Ss Kmmeri ligel wan de hatine bitkelbn. Hatina v Milet li tomarn Aury de di sedsal hetemn p zayn de tte bidtin. Auryan bi v Milet han ve Amada Mada dane bigotin. V Milet han li dawya sedsal hetem p zayn de dewleteke serbixwe ve date bidamezirandin Milet Merev -Xizim- Diraws xwe Parsay j, y ku ew li Jr Rojavay ran de hatbn bicigrkirin, bi xwe ve date bigirdan. W bajar Aqbatan date bidurstkirin ew bi baytext xwe ve date bikirin101. Cara py pwendya Aur ligel v Milet han de li dewrana elmanaser (835 p. z.) de hatye nikirin tan li navna wan j de her ew ligel v Milet Med de li er hera de dihatin bidtin. (Dirjbn li berg duwem de). Pirofsor Says dibje: Mada ji Ern Kurd bn ew li Rojhilat Aur de cigr bibn. Welat wan j tan Jr derya Xezer di. Be zor ji wan li bat ziman de bi Hindo-Ewrop ve dihatin biderkevtin li aly reh j de Ar bn. (Mjwa Gity Mjvanan, berg 2). Hin ji Karnas Rojhilatnasan dibjin: Ziman Milet Mad-Med ew bi xwe ve bi ziman kurd ro ve tte biderkevtin yanj ew bi xwe ve bi bingeh w ve tte biderkevtin. (rana Kevnar, Mr El-Dewle. R. 57 ).
101

Hekmetan yani Hemedana kevnare.

83 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Zanistvann Mjw dibjin, ku li dawya nabdbna dewleta Mdya de i di war dirav de yanj i di war sinc de krn Milet Pars beek Mdyay tkel nava xwe dane bikirin be din j ligel Kurdan de zor pwend dirawset heb, ew ligel Milet Ern Kurd de dihatin bitkelkirin. Milet Part j herwehaj bi v reng j ve ew di nava Pars Kurdan de hate biwinbn Pars Kurdan bi ba ve wnerya wan didane bikirin. Mirovatya -Xizmitya- di nava ran Kurdn ro j de div li ser bingeh Med Part de hatibe bidtin (Pirsiyarya Kurdistan Beramber bi Turk ve, r. 21). Bi kurt ve li ser dtina v remana han de li gora welat ziman mily Med de div Ev Milet han ji Qata duwem li koka zor nzk Kurd de bte bidtin. 2. Nairi-Nayr Nairi-Nayr Ev Milet han li p barkirina daw de li Kurdistan de bn. Bi rast j ve li tomarn kevnar de nav van Eran nehatye biderkevtin li dewrana dewleta Aur de li ser wan de hatye biaxivtin. Zor renge, ku ew beek ji Milet kevnar Subaro Got bte biderkevtin w bere bere biserketin ji xwe re dayite bisitendin ew bi ser hem Xlatn tir ve hatibe bizalkirin ew dane biwnerkirin nav w cigeh gotina Subaro Got ji xwe re dabe biwergirtin. Ew Miletek dir, erker nebez b. Auryan ligel wan de zor er dane bilidarxistin. Dhat ln naveya Neyriy emdnan div bi opn mayna Nayri ve btin bderkevtin. Karnas bi nav deng ve Von Minorisk j di v br bawery de tte biderkevtin.

84 Rojhilatnas Toro Dangin li nivsteke102 xwe de dibje: Nayri yanj Hobkiya bi dola Botan ve tte biderkevtin ev j bi be Rojhilalt Nayri) ve tte biderkevtin ew bi dewleteke serbixwe ve dihate biderkevtin. li gora remana ji hin Rojhilatnasan Mjvanan de ev Milet Nayri pit derkevtina dewleta Mad-Med ew ligel wan de hate bitevlihevbn Miletek Gewre ji wan hate bipkhatin. Di v war han de Mcer Son dibje: "heger ku em ji xwe re li pla Got de di navbera sedsal panzdeh duwanzdehan de bidin bitemaekirin, li Kurdistan nawend de em ji xwe re Milet Nayri didin bidtin, y ku ew Dndn Mad bn. Di dema berzbna wan de nav deng wan gewre azaya wan hem Dirawsn wan dabn bitirsandin ew li pa de li jr nav Kurdan de hatin bijyandin. Di w dem de welat Nayri li deta naverast Zey Gewre de tan avya w em dida bidirjkirin. Xelkn Mdya li dawya linavna dewleta wan de wirde wirde ew ji bona v welat hatine bibarkirin ew tde j hatine bideyandin"103. 3. Karduchio-Kardoxuy Karduchio-Kardoxuy Derbar bi van Ern Kardoxuy han de, yn ku Zinefon li Bi Vegerandina Deh Hezaran de r bi r ve t wan hatye bibyn, du dtin beramber wan ttin biderkevtin: Yekek ji wan dibje: Ev nav han bi navek guherty Goty kevnary Taqa yekem ve tte biderkevtin. Peyivandina wna bi
102

nivsta Hevgirdana Hetemn na Sargon, Paris 1912 z.- 1330 k. nivsta Gereke Veart li Mizopotamya Kurdistan de. Lodon 1912 z.- 1330

103

k.

85 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan derbasbna hayaman ve hatye biveguhertin ew bi Got Kort ve di dema Tokoliti-Nrari Qeral Ar de hatye bikirin. Li gora lverandin encamwergirtina Rojhaltnas Mistr Dirayver i ev peyva Kort i j Karda ya dema Arad-Nanar Qeral Laga i j peyvn tir mna v hem bi carek ve ji bona Milet Kurd bi nan ve ttin biderkevtin. Heger ev dtina han bi rast ve bte biderkevtin, div ku Kardoxuy maynn bi Milet bi nav deng Got ve btin biderkevtin. Dtina duwem -Li gora remana- Sindni Simis- bi weha ve tte biderkevtin, ku ev Milet Kadoxuy han dibe, ku ew di demek de ji bona Med Pras de yanj li dawya wan de li nv sedsal heftemn p. z. de ji bona Kurdistan hatibe bibarkirin bicigrkirin. Li daw de bere bere w Ern Kurdistan di nava xwe de dabin bixwarin. Bi xwe j ve beek ji v Milet han dibe, ku w ji bona ran r girtibe li wder de hatibe bicigrkirin. unge di dema dewleta Sasanyan104 de gelek Ern Kurd li ran de dihatin bipeydakirin. Sr Sidni Simis pita v br bawerya han dide bigirtin ew dibje: Ev Ern Kurdy han xwedan zimanek cih serbixwe bn ligel Faris de pwendyn w nebn. Ew ji Faris kevnartir bn. (Ji xwe re li drn dawya dtina duwem bidin bimeyzekirin). Li gora dtina yekem de Kardoxuy bi Netew Vekirvan Somer Akad ve tte biderkevtin, Ango bi Goty kevnar ve tte biderkevtin ew bi reha Koma Zagros ve tte bigirdan. Li gora remana dtina duwem de ew bi Hindo-Ewrop ve tte biderkevtin ew ligel Med Parsi-Parsa de ji yek Kom Reh ttin biderkevtin. Bi servdej ve di navbera Qoln Gewrey Kurd j de
Di dema hatina Misulmanty de di Heremn Faris de mna Faris, Kerman Mekran de gelek Kurd dihatin bidtin. Di Nivsatokn Mj Vekirinn welatan de pir Bnvan li v de di Elezder, Elbilazer Yaqob de ttin bidtin. (M. E.).
104

86 gelek ben hewre bik j dihatin bidtin, ku di belgeyn kevnar de car caran j li ser wan j de tte biaxivtin. Ji bona nimne Sr Olmistd dibje, ku Era Musri- Misori bav Kaln wan Ern bi Msori-Mizoriy ro ve tte biderkevtin105, ya ku ew di pla Sennacherib-Sinaxerib de (705-682) p. z. de di p de her wehaj hsta j hj ew di navbera herdu Qoln ava Xazer de ttin bidtin106 (Mjwa Aur, r. 332). Srty107 pla Aur j, renge, ku ew bi Era Siperd ve bte biderkevtin, ya ku Sr Mark Sayks li Jor Zaxo de t wan bye. Herwehaj Mjvann Ermen j li nava Milet xwe de li ser hin dewletan dane biaxivtin, ku ligel navn hin ji Ern Kurdy Islamy niha de bi wekhevbneke zor ve ttin biderkevtin. Ji bona nimne Memekonyan, Bageratonyan, Rudniyan Mendkyan li wekhevbneke lihevrasthat de ligel btir pwendiyan de ligel Ern Kurdy Mamkanl de, Begranl, Rokotanl Mendkanl de ttin biderkevtin. (Turas El-Xulefa El-Exir, r. 252). Kotay: Kok binyada kevnar Kurd i ew j ji Taqa yekem bin, weku hin ji Rojhilatnasvan dibjin, i j Qefqas bin li pa de bi epoln barkirinn sedsaln nehem hetemn ve bi Ar ve hatine bikirin yan j weku beek zor ji wan dibjin, ku i Ar yaxud Hondo-Ewrop bin. Birina Kurd bi ser kokeke kevnar de bi dtineke pir xurt ve tte biderkevtin ji bona ev dtina han bi carek ve bte bisaxkirin, hta j kmasya w bi hin op belge ve tte bidtin.

105

Ev Era han gundn w niha Naveyek ji melbenda Dihok dide pkann.

Rbareke ji Rbarn Zab Bilin de. Ew ligel Zab de li nzka tevlkirina wna de ligel Dicele de tte tevlkirin. Dibe, ku ev nav Srt, y ku ew di pla Aur de li ser Kurdn ran dihate kirin, ji peyva Chirti Firengiy hatye derkevtin ew bi Kurt Sirt hatye erbkirin: jiber Tipa C Se yanj Sin hincaran bi Tpa K tte peyvn. (M. E.).
107

106

87 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Hvdar tte bikirin, ku d bi dozandinn taze ve bi v kmasya han ve dawy bidin biann. Ligel v j de bawermendya min waha tte biderkevtin, ku dtina hatina Milet Kurd li navna sedsal heftemn p zayn de zor bi lawaz ve tte biderkevtin, bi vajabna w dtina Pirofsor Sipayzer Mnn w ve Baprn Kurd bi Xelkn koky zor kevnar Zagros yanj Kurdistan ve didin bidann. Ev dtina han gelek bi hz hiner ve tte biderkevtin ew li hi j de bi nzktir ve tte biderkevtin. Bi rast j ve li rdann mjy Ern Kurdan de bi hin navn cih cih ve hatine bibrxistin, ku Merov weha l dide bigmankirin, ku ev navn cih cih bi Xl ln cih cih ve tne bigirdan. Bi xwe j ve ev bi gmana han durst ve nayte biderkevtin, unge guherandina wan navan bi pweistya serty rabn rntinn Miletn w dem ve dihate biderkevtin. Pirofsor Sipayzer j pitgirtina rastya v rew dide bigirtin ew w bi xwe j ve dibje "Proper names are apt to be modified when used by other peoples" (Miletn Mezopotamya, P. 116). Bi rast j ve di axivtina li ser Milet Hor de ji bal Pirofsor Sipayzer de neh navn cih cihy ttin biderkevtin: Horlli, Horla, Horlo, Hori, Korhorohe, Horhe, Hari, Mori, Hort hatine bitomarkirin. Wehaj li ser axivtina Mtan j de ew van herdu navan MtanMtlani dide bibrxistin. Ew di nivsta mjwa Gity Mjvanan de li ser Mtanyan de dibje: Xelkn Misr pyan Nehari didatin bigotin nivsta Perest Tewrat bi Aram ve -Naharem bi nav ve dan bibirin. Bi Milet Lollo ve -Lollobo- Lollomi- Noller j p didatin bigotin. Med- Amada- Mada; Kasay- Kasi-Kao -Ko bi wan ve hatye bigotin. Her bi v cor ve di dimn kevnar de nav Kurd j ji bal hin Miletan de bi tgihitinn nenas nenas cih cih hatye bipeyivandin.

88 Li gora liberketina hin ji wan Rojhilatnasan ew bi tgihitinn gotinn mna hev ve ttin biderkevtin her weku li xwar de ew hatine binandan, ew ji bona Kurd yan navn hevbein ya weku sta ilo li jr navnana Kurd de bi navn cuda ve zor ji Er Xlkn ttin bipeydakirin. Di demn kevnar de bi van navn Xwar ve gelek ji Qoln Kurd dihatin binavkirin: Someri Akadi Ar Aram ji Kurd re gotine -"Goti, Coti, Cudi Goti, Koti, Kurti, Karti, Kardo, Kardaka, Kardan, Karketan, Kardak Gortwi, Srti, Kurdreha Kardoswi, Kardoxuy, Kardok, Kerdoki, Kerdoxi, Kardwkay Kordoen, Korex, Kortx, Kerxi, Korxi Kotoyane, Kurdi, Kardwi, Baka, Kartawye, Curdi, Cu, Kotoyane, Kurdi, Kardwi, Bakarda

ran Yunan Romay Ermen Ereb

-"-"-"-"-

Evaya bi tenha ve bi reman bawerya min bi xwe ve nayte biderkevtin, weku li br bawerya Pirofsor Sipayzer de "dery 2, benda 3" avn me hate bipkevtin, gelek ji Rojhilatnas Lvenervann bi nav deng ve wek Mstir Dirayver, Noldke, Hofman.. hd. bi xwe j ve w dtin bi xwe ve didin bipitgirtin bi serdej ve nav "Kaldi, Kaldwi" j bi yekek ve li van navn hevbe de didin bidann. Ev zneta ku me li ser de date bixuyankirin, ango rewta guhertina navn taybet li alyn Miletn cuda de sta j tte bidtin.

89 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Bi rast j ve Ereb Bunduqye dibjin, Latin Vnsya dibjin Turk Vendik dibjin, tev ku ev her s j bi nav bajarek tal ve ttin biderkevtin. Dtina hinekan ji Rojhilatnasan bi weha ve tte biderkevtin, ku Milet Kurd li nv duwem sedsal heftem p zayn de li Hindistan de ji bona Kurdistan hatye biderkevtin. Bi rast j ve heger ev dtina han j bi carek ve rast bte biderkevtin her v Koma taze bi koka Kurd ve hatibin bidann, w ax dibe, ku du ragirtinn xurt l btin bigirtin: 1. Ev Komela Barkirvann taze ilo li Kurdistan de hatine bicigrbn? 2. Miletn hebn awa wan ew hatine bilinavbirin? Hem dizanin, ku li sedsal heftemn p zayn de Kurdistan bi ol be nidihate biderkevtin, tan ev Milet taze bi sivik asay ve bte bihatin bte bicigrkirin. Li Kurdistana navn de bi xwe ve Milet Korti Nayri li Jor de Orarto = Xaldi, li Rojhilat de Mad, Manay, Ss, Lollo, li Jr w de Aur, li Rojavay w de Moki, Htt Arami de dihatin bidtin. Ku weha b, div ev Komela Barkirvann taze di nava dewleta Mdyay de bi er ceng ve hatibin bihatin bi zor ve Kurdistan ji xwe re dabin bivegirtin. Bi her away ve evaya j ji hi dre, unge heger titek weha j bihata bikirin, bgman d ew li tomarn Aur Xaldi de bihatana binivsandin, unge ev herdu dewlet hta di w dem de nehatibn bilinavbn. Bi remana min ve ji bona pirsa yekem berseveke wy lihevhat tte biderkevtin, div ku em bjin: Ev Komela taze bi Kurd ve tte biderkevtin, beek duwakety ji pereeyn hebn ew li pa de hatine bihatin ew ligel koka xwe de bi sivik asay ve, bi b er ceng ve ligel hev de hatine bidanitin.

90 Ca heger berseva pirsa yekem eve bte biderkevtin, dtina prnitina Miletn kevnar "Goti, Lollo, Kasay, Med, Nayri...hd." bi koka Kurd ve xurtbn ji xwe re dide biwergirtin. Berseva ragirtina duwem-li lay min de bi weha ve tte biderkevtin,- ew bi girantir ve tte biderkevtin-. Ew neqn Miletn kevnar, yn ku Merov wan di nivstn Zanistvanan Rojhilatnasan de dide bidtin, Komela Kurdun yan Kardwikay, ya ku ew div bi Komela Barkirvann taze ve bte biderkevtin, li heremeke zor bik de dide binandan. Ji bona nimne li neqa sedsal eem p.z. de ya Sr Mark Sayks de di navbera Diyarbekir kanyn Zey Gewre de didin bidtin, ku ev firehbna han tan sala 188 p. z. de nehatye biveguhertin. Li neqa berg syem (Kambirc: Mjwa Kevnar) de, bigir ku ew j zneta sedsal eem p zayn de dide binandan, herema Kurdun li ava Batman108 tan Jr gola Urmiy tte bicyn ji Jor ve iyay Cudi Botan109 tte bivegerandin. Ev herema han li gora welatn Mad, Nayri, Lollo, Kasay, Goti, Subari de belk li deh de yek nayte biderkevtin. Ca heger Kurdun bi Miletek weha bik ve bte biderkevtin, awan li dema du sedsalan de yanj li du sedsal nvan de wan hem Miletn kevnar Kurdistan dikaribn bibin bilinavbirin yanj awan wan dikarbn bi xwe ve bidin bigirdan bidaqurtandin. Bi rast j ve em hem j dizanin, ku dewleteke weha bi hz hiner ve mna dewleta Aur end sedsalan j ew ligel wan Miletn kevnar de her her xerk b ern pir zor ligel wan de dayite bilidarxistin. Lbelj tevlivj di encam de nebes ten w nikarb wan li nav de bide bibirin, belkj nedikarb wan bi carek ve ji bona jrdesthilatya
Ew Rbareke, y ku ew li nzka bajar Hesen Kf ernexa niha de ji Jor de tev li Dicl tte kirin. Evaya herema Cezira ibin Umere, ya ku ew li ser Dicle de di navbera Musil Diyarbekr de tte bikevtin. (M. E.).
109 108

91 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan xwe bide bixistin, ew dar neary b, ku ligel wan de hogiry dostany bide bidann. Ji bona nimne Pirofsor Ragozn dibje: "Bi rast j ve dan sitandinn ba Tglat Pilayzer Qeral Aur ligel ahn Nayri de bi ser xwe ve bne bikiandin. Ev hogir, dostan, dan sitandinn ba bi carek ve bi servaj rewt sertya Serdarn Aur ve dihatin biderkevtin. H gman tde nayte bidtin, ku bi veguhertina van rewt rewendan ve ew bi nta hogir, dostan rkevtin ve hatya bikirin". Alyek tir j tte biditn, ku Zinefon p tte birnitin, ku ji welat Aur tan nzka Terabzon li dest Milet Kurdun de nehatye birizgarkirin. ku bi weha ve bte biderkevtin, div p bte birnitin, ku Milet Kurd di dawya sedsal pnc de nebes ten heremeke bik xwar gola Wan daya bigirtin, belk j ji avyn Zab Gewre tan nzka derya Re ji xwe re daye bidagrkirin. Eve j naneke ji bona v ye, ku Milet Kurd, ne weku hin ji Rojhilatnsan dane bigmankirin, ew ji Miletek taze hatne biderkevtinn, belk gelek j li p sedsal heftemn p. z. de bi navek tir ve li Kurdistan de dihhate biderkevtin. Heger dtina hatina Qolek tir Milet Kurd li navna dawya sedsal heftemn de bi rast ve bte biderkevtin, ev Qol han j ligel koka xwey kevnar de div hatibe biyekgrkirin. Ligel v j de div bte bizann, ku ev reman, br baweryn han bes bi tena ve dtin liberketinan didin biderxistin. Ta sta belgeyek weha cih bawerpkirin nehatye bidozandin, ku ew v pirsiyarya kok pkhatina Kurd bi carek ve bide biarekirin. Bi rast j ve Milet Kurd div ji bona Dr. Sipayzer sipas bide bipkekirin, unge bi nivsta xwey ciwan Miletn Mzopotamya, Bostin 1930 de, rastya w tarya poand li ser mjwa kevnar Kurd de tan radeyek date bihilgirtin bi belgeyn pbawerbn nann zanisty koka Kurd bi ser Milet Guti-Gotiy ve bi nav deng ve date bibirin.

92 Ligelvj de htaj tem tomann li ser mjwa kevnar Kurd de bi carek ve ji ser nehatine biyn. Ew hj bi kmasy nivstn din ve tte biderkevtin. Jibervj div em avdrya kar barn lkolnn kolandinn Encmennopn kevnar bidin bikirin. heger li bajarn kevnar Kurdistan de mna ori, Erdi, Eni, Msr, Ezmri, Dagar, Harher=Kararogn, Atlla, Knabo, Xobokya .. hd. lgerandinn ba btin bikirin, b gman ev pirsa han bi carek ve tte biarekirin. Ca ke weha b, sta ji v btir dirjkirina v pirsiyarya han b sd tte bidtin.

93 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Dery Syem

1. Ji Heyamn Kevnar de tan Heyam Mdya

Li ser mjwa kevnar Kurd Kurdistan de axivtin, -bi rast j vebeek her dijwary v nivsta han bi xwe ve tte biderkevtin. Hoy v j nebna agehdaryn rk pk der bar bi Miletn kevnar Kurd de serphatyn ziman wan bi xwe ve tte biderkevtin. Bi rast j ve karn pir bi nerx jhatbn ve dirjbna du sedsalan ji yn Zanistvann Rojavay Zanistvann opan bi taybet ve bi dozandinn taze ve hin ronah bi ser mjwa Kurd ve date biavtin. Lbel evaya bi tr ve nayte biderkevtin, bi taybet ve unge tenya li ser rdann er de yanj li ser pwendyn wan de ligel Dirwasn wan de tte biaxivtin li ser derbasbn serphatyn wan de zor peir peir yek negirt tte bidtin. Jibervj nivsandina bi carek ve li ser derbasbn serphatyn wan de nedikare bte bikirin. Ligel v j de dil p r nade bidan, ku bi v mehna han ve li ser v mebest de btim bicyn h li ser de nedim biaxivtin. Bi v remana han ve bi kurt ve temaey mjwa wan didim bikirin. Zor bi cih dax ve tte biderkevtin, ku destpka Mjw htaj ewende bi ronak ve nayte biderkevtin, ku Merov bikaribe der bar

94 Merovn w dem de remaneke rast git de bide bipeydakirin. Merov dide bitemaekirin, ku Mjvann her bi nav deng j ve li v deqa han de bi taw baw ve ttin biderkevtin. Bi git ve em nizanin, ku Somery welat kenar lamy Susa k bn, li ku i dem ew hatibn. Bi tenya ve mj dibje: Xelk Somer li somer de lam li dola karun de hatine bidtin. Renge, li p Someriyan de, Miletek p Somer Hori hebn ew li welat kenar de di navbera Herdu eman j hatibe bijyandin. Dsan her bi v cor ve dibjin, di dema Someryan de li axn Zagros de hin Milet hebn ji wan re lam, Lollo, Goti, Kasay Hori (Sobri-Sobaro) yn Koma Gewrey Zagros digotin. Lbel ev Miletn han kok binyada wan iye? kenk ji ku ew hatine? Bi git ve nehatye bizann. Milet lam her ende, ku ew li Koma Zagros de tte biderkevtin, lbel ligel koka Kurd de htaj pwend girdann w nehatye bidozandin; jibervj em li ser w nadin biaxivtin. Em li Lollo Goti de didin bidespkirin, yn ku ew bi du Qoln gewre hevwelat ve ttin biderkevtin koka wan zor kevnar bi Kurd ve ttin biderkevtin. 1. Lollo Ev Milet han li welat Sulmany ro de dihatin bipeydakirin. Snorn wan her end j ji me re bi agehdar ve nayte biderkevtin, belam li kleke kevir de li dozandinn Zehaw de, y ku ew bi ser Inno-Banniy Qeral Lollo Goti ve tte bivegerandin, ew di sedsal bst hetem p zayn de hatye binivsandin, dibje, herema Halman, ya ku ew bi welat Helwany pla musulmanty ve dihate biderkevtin, bi herema Zehaw sta ve tte biderkevtin, ew j di nava destn Lollo de dihate bidtin. Li gora Lvenerandinn Dr. Sipayzer renge, ku hinek ji Serdarn Aury sedsaln nozdeh hetdeh p zayn de ji Miletn Lollo btin biderkevtin, dibe j, ku Qolek j li Sur j de hatibin bijyandin.

95 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di dema Sargon Qeral Akad de Padah Lollo bi Lasirab ve dihate biderkevtin. (Mjwa Kevnar Rojhilata Nzk, r. 186). Li gora kla keviry nivsand tte bidtin, ya ku ew li Derbend Gawir110 de hatye bidozandin, ya ku ew bi ser Naram Sn111 Qeral Akad de tte bivegerandin, ku Sipah Akad di bin rberya v Qeral han de bi ser welat Lollo ve daye bihrikirin ew daye bizeftkirin112. Li ser deng dirjya w er de li w kl de hatye binivsandin. Her li heyam v Naram-Sn de b, ku Leker Goti Leker Akad date biikenandin dewleta Akad dane bilinavbirin. Bi saya v biserketina han ve welat Lollo j hate birizgarkirin w ji xwe re serxwebna xwe date bisitandin. Li dawya pla Naram-Sn de btir km nav Lollo dihat biderkevtin. Li goyn Qeraln Aur de Lollo ligel Goti, Kasay Sobaro de bi tkel navn wan ve hatye bikirin bi cih ve li ser wan de nedane biaxivtin. Belam li dawya danek de nzka du hezar sal de em dibnin, ku Qeraln Aur Tglat Pilayzer, Edad-Nrari Tokolti-Nnorta ligel Milet Lollo de didin bierkirin. Aur Nasir Pal duwem j di navbera 884 880 p. z. de ar caran Leker bi ser Lollo de dayite bikiandin. Di cara p de welat v

Ev Ber han ji bal Edmonds hatye bidozandin. W derbar v Ber de Gotarek pir ba li Rojnama Mjw de di bin nav nana du opn Kevnar di Kurdistan date binivsandin. Derbend Gawir li ser iyay Qeredax de tte bikevtin. Ev Serdar han li sedsal 28 P zayn de serdari dayite kirin. Ew Lidvan Sargon bi nav bag b. Nivsvan mjwa Rojhilata Nzk di rpel 210 li Lsta Serdarn kevnar de Satuni bi nav Qeralek Lollo dide bidann, ku ew Hemsay dema Naram-Sn b. Renge, ku Orduw Akad ev Qeral han dabe ikenandin.
112 111

110

96 Milet bi dest Serdarek Babil ve hate bikevtin nav v Serdar bi Nor Adad ve dihate biderkevtin. Li gora v de div ev welat han bi dewleta Babil ve hatibe bigirdan. Ligel vj de serxwebna wan navxwey j dihate bidtin. Sipah Aur li Derbend Baziyan de, ku di w dem de Babt p dihate bigotin, derbas nava welat lollo hatye bikirin. Ev Derbend han bi dwarek xurt ve hatib bigirtin li pita w de keleha Uzi dihate bidtin. Sipah Aur li rya ax de pit bi Derbend ve hatin bikevtin wan ew dane bigirtin. Li pa de bajar Babt de113, Digara, Bara, kakri bst bajarn tirj dane bizeftkirin. Zimri114, ku ew bi navna Lollo ve dihate biderkevtin, dane bigirtin. Qeral Lollo, ku nav w Amikha-Amxa b, w xwe ji bona axn iya date bikiandin. Li gora Sr Olmstd w ligel hin ji Serokn Sipah de li keleha Nisr-Knba-Pre Megrn115 de xwe dane biqayimkirin. Sipah Aur li jr rberya ngir elma Naser"de bi ser wan ve hate bidakevtin hra wan p nehate biserkevtin Hrvann Aur hatin bilinavbirin, belam weha tte biderkevtin, ku li daw de ew ligel Liberxwedanan de hatin birkevtin. Aur Nasir Pal bi v biserketina han ve zor serbilind daye bikirin. W li nzk sitnn biserketinn Tglat Pilayzer Tokolti j de sitneke biserketin dayite bidann. elmanaser duwemn j li 859 o. z. de bi ser welat Zamoa ve hate bidakevtin w tan hevraz iyayn Nkdm Nkdi ra116 ji xwe re date bizetfkirin. Her v Qeral han bi xwe ve li sala 844 p. z. de Sipah bi ser welat Namri117 de dayite bikiandin. Renge, ku ew di
113

Renge, ku ev bajar han nzka keleha Oz b.

Dr. Sipayzer di nivsta xwey hja de dibje, ku Navnya welat Zamoa bajar Arakedi b.
115

114

E.).
116

Nav iyayek ji iyayn Sulmany ye ew li Jor w de tte bikevtin. (M. Diyare, ku ev herdu iyayn han Tasolcet Kelezerde ne. herema Namri li gora Neq de ew Navey Pider Serdete.

117

97 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan nava welat Zamoa de hatibe birtin. Qeral Namri, ku nav w Merdok-Modamk b, ji bona sern iyan hate bihilatin. Li sala 829 p. z. de Qeral Aur herema Kaxi118 j date biwrankirin. Salek li pa v n de welat Zamoa ji bona Aurya hate bisaxbn ew bi devereke Aur ve hate bidann. Li dawya ikenandina elma Naser Syem de 883-773 p. z. beramber bi Sardors Qeral Orarto welatn Lollo beynek bi dest aly biserket ve hate bikevtin. Li navna sedsal hetem p. z. de welat Zamoa bi dest Apliya ve hate bikevtin, y ku ew Serdarek Asy Aur b li dawya v sedsal de welat w ji bal dewleta Aur de bi nav lollom ve hate binavkirin119. Tglat Pilayzer arem 745-727 p. z. hinek ji Aramyn Mzopotamya ji bona v welat han date biveguhestin (Forer, r. 43). Bi kurt ve ev welat Lolloy han li dawya dewleta Aur de demeke zor li nava er, or serhildann Mrn Aur de hate bimayn. Di dawya daw de bi peydabna dewleta Mdya linavna dewleta Aur ve ew welat han bi dest dewleta Mdya ve hate bikevtin. Syem Padsah v dewleta nuhat cara duwem, gava ku w xwe bi ser Nneva ve date birakiandin, di ser v welat Lollom de ew hate biderbaskirin. Bajart-andit (Kultur). Weha tte biderdikevtin, ku Ev Milet Lollo bi xwedan bajartyeke lihevhat ve dihate biderkevtin. Li dawya pwendyn wan de ligel Milet Akad de btir ew hatin bipveketin. Di nivsna ziman xwe de wan Alfe Baya Akadi ji xwe re dane bihilgirtin.
118

Diyare, ku welat Karx Deta ehrezor ye, ya ku ew bi nav bange. History of assyris A. T. Olmstead, London 1923, P. 245.

119

98 kirvann hunervan bn Bnvan vj goya Qeral Aur Aur Nasir Pal bi xwe ve tte biderkevtin. V Qeral han gelek ji kirvann Hunervann v welat ji bona bajarn Aur dane bibirin. Awaza w j bi belavkirina kirin ciwankirina bajarn Ar ve dihate biderkevtin. Welat wan pir bi avedan ve dihate biderkevtin. Li gora belgeyn Aur de bajarn wan bi pir ve dihatin biderkevtin, ku evj nana xwey bajarty dide biderxistin. Ziman Li gora Rojhilatnas Hausing-Hawsing div ziman v Milet han li ziman lam yan de li be Qefqas de bte biderkevtin. Ligel vj de heger temaey navn taybety Lollo bte bikirin, Merov dide bidtin, ku ew ligel ziman Hori de hin wekhevbn dide biderxistin. Rastyeke j eve ye, ku opn dozand derbar ziman v Milet han de agehdaryn bi hz trkir ve nadin bidan. Ciyograf Snorn welat Lollo bi git ve bi nenas ve tte biderkevtin. Belam li gora neqn Mjwn kevnar de hin ji agehdaryan, yn ku ew hatine bidozandin, tte biderkevtin, ku div snorn wan li Jor Zamoa herema Namri de bte bikevtin, li aly Rojhilat navey Somi, Hamar, Harhar120, Halman-Narman121 de bte bikevtin, li nav j de div naveyn Lara, Sma, Kma dihatin bidtin122. Li aly Jr de
120 Ev bajar han t hra Sargon Akad di sedsal 28 P zayn de bye. Wi nav w ji bona nav Kararogn ango bajar Sargon date biveguhertin. Renge, ev bajar han di cgeh Helebey niha de be u yanj li nzk w de be. (R.90, 92) 11. renge, ku nav Hewraman ji nav Narman hatibe, y ku ew li herem de bi xwe ye.

renge, ku nav Hewraman ji nav Narman hatibe, y ku ew li herem de bi xwe ye.

122

121

Renge, ku Soradaa nihaj navek Lolloy kevnar be.

99 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan ew ligel welatn Barasi Tokr lam de bi dirwase ve dihatin bidekevtin. Li aly Rojava de welat Errafa= Erebxa ango Kerkka sta dihate biderkevtin. Bajarn wy bi nav deng ve bi Babt, Dagar, Bara, Kakri, Zmri, Hodon, Meso, Arzro, keleha Uzi Kinba ve dihatin biderkevtin. axn wy bi nav deng ve Nsr123 yaxud Knba-ax Zergari, Nkdm, Nkdi-ra, Smaki, Aziru-Azrva= Ezmir, Kullar-Kolar, Lalar, Suani Nispi- N=ax Hewremany niha ve dihatin
Li gora Goya Babilyan de Ketya Hejay Noh, Silavn Xwed li ser btin kirin, li dawya Lehy de li ser iyay Nsr de neinb. Aur Nasirpal Qeral Aur dibje, "ku ev iyay han li Rojhilat welat Aur b. Ew iyak bi tenha xwe b Ser w mna ser Rimek tj b". Qurana Berzj dibje "Weistewet ela El-Cud" (li ser iyay Got de hate nenkirin. Cuma). Danervann Aynvann Filety j dibjin, ku Ketya Hhay Noh, Silavv Xwed li ser btin kirin, li ser iyay Cd hatye nenkirin. Ev peyva Cd Sr King w Npor bi nav yek iyay dide bidann. Ev nav Cd han div li Got-Cot hatibe. Veguhestvann v nav Ereb bn, yn ku ew Tpa G bi C peyvdikin, mna ku ew ji Magdeburg re Macedaborc ji Ingilz Incilz dibjin. Herwehaj pwendya di navbera T D de nayte veartin. Bi v reng peyva Got Mj di Nivstn Ereb de bi wey Cod hate neqiandin. Li gora v Rnkirin de Cebel Cd ew iyay Got-Kot-Kort-Kurdi ye. Bi rast j mna ku ji belgeyn Mjy tte biwergirtin, ku Ketya Noh, Silavn Xwed li ser btin kirin, ew li ser iyay Nr-Rizgary niha de di welat Got de hatye nenkirin. Ger weha b, div Dorhla Nsr j Cigeh duwem peydabn, zorbn belavbna Merovany bte bidtin. Zor dibe, ku li dawiya demeke dirj de Merov li dawya Lehy de pirbn, hd hdi ew hatine belavbn, mna ku Hirvi Ribinson Hinri Bristd v dibjin: ku Beek ji wan Merovan ber xwe Jr Rojavay de mna Sur, Felestin Efrqya de daye Be din ber xwe ber bi Pit iyay Qefqasyiyay Qaf de daye. Bere bere ew li Rojhilat Jor derya Xewzer tan Deta Danob xuwar de hatye belavbn. Dibej, ku hinek ji wan Merovan j li cih xwey kok de mabin. Mistr M. Streck li Insiklopdya musulmanty de berg 1, R. 106 de dibje: Nivsvann File bi iyay Cd iyay Kordoen-Kordon gotin. Bi rast j iyay Nisr j di nava welat Kordoen-Kordon de b. Di dema Aur de welat Botan Aur bi Gotyom ango bi welat Milet GotKot nasyar b. Renge, ev nav han di destpka musulmanty de hitaj jibr necb peyva Cd j hatibe bipeydakirin.
123

100 biderkevtin. em Randu" Adir j bi nas ve dihatin biderkevtin. (Sipayzer).

2. Guti-Goti Guti-Goti Mna ku me li benda syem dery duwem de daye biaxivtin, Ev Milet han j li Komela Gewrey Zagros de tte biderkevtin. Li gora reman bawerya hinekan de ji Rojhilatnasan bi ekere ve koka w zor kevnar bi Kurd ve tte biderkevtin li Zagros de heremeke gewre di dest de b dewleteke wy serbixwe j heb. Li gora lista Serdarn (Mjwa Rojhilata Nzk) de div yekemn Qeral Nasraw w bi Annatum-Annatom ve bte biderkevtin, y ku w ligel lam de daye bierkirin ew li pla Qeral Laga de (li sedsal 31 P zayn de) dihate bipeydakirin. Di w list bi xwe ve li ser Logal Zags Guti de tte biaxivtin, y ku ew li sedssal 29 p. z. de bi Qeral Erech-Erx Sommer ve dihate biderkevtin. Yekek ji Qeral Goti j bi Vergirtvan halman Annobanni ve dihate biderkevtin, y ku ew li p pla Sragon Adakadi de dihate bikevtin. Dr. Sipayzer li nivsta xwey hja (r. 99) de dibje, li gora navn taybety Sommer de dibe bte bigotin, ku li dema dewleta her kevnar j de li welat Sommer de pern Goti dihatin bipeydakirin. Di dawya vna de, ku van Ern Goti hz desthilatyek zor li w welat han de ji xwe re dane bipeydakirin, inca hra xwe bi ser welat Akad ve dane bikutandin. Qeral Akadiy bi nav deng ve Narm Sn li sedsal 27 p. z. de hate biikenandin li pit demek de welat Akad j date bidagrkirin. Li dawya ikenadina Naram Sn de waha tte biderkevtin, ku welat Akad bi dest dewleta Erx ve hatye bikevtin124.
124

Li dawya ikenandina Narm Sn de weha derdikeve, ku welat Akad bi dest

101 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Pir dibe, ku ew di dest Qeral Goti de pnc Serdarn Erix bist salan tde Serdar dabin bikirin li dawya van de inca Ern Goti Akad dabin bidagrkirin nzika dused sal serdar tde dane bikirin (Mjwa Rojhlata Navn Kevin. R. 189). Li nava Rdann, yn ku ew ji opn dozand dane biderxistin, weha tte biderdikivtin, ku welat Sommer Akad demeke zor bi dest dewleta Goti ve hatibn bimayn Serdarn her bi hz Lagash-Laga j ve bi wan ve dihatin bgirdan. Bi rast j ve pla bextiyarya laga li jr serperetya Gudea-Pates Godi de (2500 p. z. de) ligel pla dewleta Goti de li hev de t birasthatin. Renge, ku Godi bi xwe j ve ew bi carek ve bi (Goti) ve bte biderkevtin. Zor bi cigeh mexabn ve tte biderkevtin, ku der bar bi rdann mjyy v dewleta hany her kevnar Kurd ve agehdaryn trkir bi dest ve hj nehatine bikevtin. Em nizanin, di pla w dewleta han de (di nzka dused sal de) i hatye bikirin, end Qeralan serdar dane bikirin navn wan i bn. Li Lista Serdan kevnar de xwedy (Mjwa Kevnar Rojhilata Navn Nzk Mister Hol) li nav nivsta xwe de dane binavkirin, di navbera Naram Sn vegirtina Akad ji bal Ur de ango ji 2700 tan 2500 p. z. de nav h Qeralek nehatye binivsandin. Belam Dr. Sipayzer li nivsta xwe de dide bigotin, Dawvan Serdar Gotiy Akad bi Tirigan ve dihate biderkevtin. Li gora Lista Mster Hall-Hol (R. 210) de div li sedsal 28 p. z. de Sargon bi nav deng ve, yaxud Shargani-Sharri-argani-arri ligel Qeral Goti Sharlak-arlak de dabe bierkirin w ew dabe bibezandin. (Mjwa Kevar Rojhilata Navn Nzk, r. 186).

dewleta Erx ve hatye bikevtin. Pirj dibe, ku ew bi dest Qeral Got de b. pnc Serdarn Erx Bst salan li ser Akad de serdar dane kirin. Li dawya vna de nca Ern Got Akad dane bivegirtin. (mjwa Rojhilata Nzk, R. 189).

102 Di dawya v dewleta Goti de, ya ku ew ji bal Utu-Hegal Qeral Ur-Urok125 de li nav de hate bibirin, Ern Goti ji bona welat xwey kevnar ango ji bona axn Zagros hatin bivegrandin. tir wan welat Akad nema btir dane biandin. Bes bi tenha ve li hra Ern Kasay ji bona ser Babil de Milet Goti j yarmet ji bona wan date bidan. Goti ligel Lollo de tkelaw bn ew bi beek ji welat Lollo ve dihatin biderkevtin. Ekerebn li ser v j de ketina iyay Nsr li nava welat herdu Miletan de tte biderkevtin hebna bajarek Goti li welat Zamoa de tte bikevtin, ev bajar han j div bi Ollobolag-Ablax vebte biderkevtin, y ku ew ji bal Nivsvanek Aur ve bi reng Tagalaga, Lagab yaxud Galaga ve hatye binivsandin. Ji v mjw de pve tan destpkirina dewleta Aur de der bar znet mjwa Goti de belgeyek nehatye bidozandin. Bi xwe j ve li syem ar duwem hezar sal p. z. de dewleta Aur ji hin dewletn bik bik bi b hz ve dihate bipkhatin. V j nedihit, ku ew bitwanin ligel Miletn iyay de xerk bibin, belk ew bi xwe j ve li jr desthilat kra wan de hatin bimabn demeke zor j li jr serdarya Mtani) de hatibn bimayn. Em dibnin, ku yekem Serdar Aur -renge, ku ew li sedsal 23 p. z. de be- Kur Iakulaba-Iyakulaba b, ku ew li navek Goti de tte biyn. Opiya Kkya j Serdarn kevnary Aur bn, ku ew bi xwe j ve di w sedsal de dihatin biderkevtin. Wa tte bidiyarkirin, ku ew j Mtan dihatin biderkevtin. Yekek li Qeraln Aury sedsal nodehemn p. z. de bi nav Adas ve dihate bidtinb, div ew bi Zagros ve bte biderkevtin.

Mistr Hall-Hol dibje: ku Akad bi dest Qeral Laga hate bikevtin, y ku ew Somer b. Pit nemana v Malbat ew bi dest Serdar Ur ve hate bikevtin, ku ew j Somer b. Di pit vna de ew bi dest dewleta Nsn Sam ve hate bikevtin, ya ku desthilatya w tan Babilistan di. V desthilatya han weha date bidirjkirin, tan ku dewleta Amor li Sur de ew date bivegirtin.

125

103 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li dawya v j de Lollolay bi nav Qeralek wan ve dihate biderkevtin, ku ew bi carek ve ji Milet Lollo dihate biderkevtin. Bi kurt ve li dawya hezar (nzika 1100) p. z. de inca Aur bi xwedan serxwebneke siyasbne ve ew ligel dirawsn xwe de bi ceng er ve dihatin bikevtin. Adad-Nrariy Qeral Aur 1310-1281 p. z. de li opeke dozand de dide bigotin, ku Sipahn kasay, Goti, Lollo Subari me date biikenandin. Ev Milet Quti-Goti, y ku ew li vder de li ser w de tte biaxivtin, ew bi xwe j ve bi Milet Guti-Goti ve bi xwe ve tte biderkevtin, y ku ew li tomarn Sommer Akad de ttin bidtin. elmasaser yekem 1280-1261 p. z. de bazin vekirina xwe ta Uruarto ango Erminya Xani Galbat dayite bifirehkirin ew dibje: "Milet Goti, y ku ew di esman v dem de mna estran dide bigekirin, nebes ten bi zordarya xwe ve, lbelj ew bi vn, xurtbn ve bi gerewbna tar markirinn xwe ve bi nav deng ve dihatin biderkevtin. Ew li beramber min de hatin birabn, her her wan dujminatya min didane bikirin". Ev goya han der bar bi hzbn, dirat, sinc sertiyn v Milet han ve wneyk pir rast durste dide biderxistin Ern nebez netirs Kurdistany ro j bi ber avn me ve didin biann. Dawya v er weha b, ku Sipah Aur ji bona demek dujminn xwe dane biikenandin, bi corek ve ku zor, sitem, dirbn hovtya Qeraln Aur beramber bi wan ve bi b nimne ve dihate biderkevtin. elma Neser dibje: "Ji snor Oratri tan digh Kemmoxi di nava v welat gewrey han de xwna Goti weku av hatye birijandin". Ji v goy weha em tdighn, ku herema liberabna Milet Goti ji Ermnya tan iyay Tor Abidn tte biyn. Bi kurt ve i bi dtina v belgey ve bte biderkevtin i bi goya Tokolti-norta Qeraln kevnar Aury tir ve btin biderkevtin, div hem herema Zagros Navrast bi netman Milet Goti ve bte biderkevtin.

104 Pirofsor Sipayzer li ser peyva xwe dire ew dibje: Milet Goti yan Koti - Korti derbar ziman de ew li Komela Zagros de tte biderkevtin; jibervj nabe bi av Sami yan j bi Hindo-Ewropi ve li wan de bte bitemaekirin. Bi rast j ve hin ji Miletn Hindo-Ewrop tkel bne li nv duwem hezar sal p. z. j de hin ji Miletn Ar li Mozoptamya hatine bidtin. Herwehaj li pya hezar sal p. z. de be zor Zagros bi Hindo-Ewrop ve yanj bi Ar ve hatibn bikirin, belam bi bna Goti ve bi Hindo-Ewrop ve ekerebnek bi carek ve nayte bidtin. (Miletn Mozoptamya, r. 96-119). 3. Kassites-Kasay Kassites-Kasay Milet Kasay, yan j Kaoy Akad yan j Ko Incil Babil ew Li Komela Zagros de dihate biderkevtin. Bere bere Rojhilat Bibilistan ta qerax Dicle datin bidagrkirin. Zor car w welat Babilistan dida biser bitalankirin. Tan ku Ami Zadogay Qeral Babil arem pit Hemorabi 1977-1956 p. z. de ji bona berbestkirina hr wrankirinn Milet Kasay ligel lamyan de peymaneke liberxwedan date bigirdan. (Mjwa Rojhilata Nzk Kevnar, r. 198). Ern Kasay di dema Saso-llona de hr bi ser Babilistan ve datin bibirin, belam ew bi wan ve nehate bizetfkirin. Di dema yanzdemn Dawvan Qeral Babil Samso-Dtanay Amor de Milet Khatti-Xatiy Enadol epoln talankirin wrankirinn wan bi Babilistan ve hatin bigihandin ew welat han hate bikavil biwrankirin ew di nava hstiran xwn de datin bichitin ew ji bona welat xwe hatin bivegerandin. Ev rdana han bi hoy linavna dewleta Anor ve hate biderkevtin. Belam li layek tirj de v rdana han j kara mebesta siyasy Milet Kasay date bikirin126. Li dawya v vegirtin de renge, ku du
Mistr King li mjwa Babil, R. 211 de dibje: ku ev hr vegirtina han ew ji bal Milet Hitit-Hisis de hatye rdan.
126

105 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan sedsal dsan welat Babilistan bi dest dewleteke xwemal ve hate bimayn, lbel derbar v j de h agehdar nayte bidtin. Li dawya v pl de Milet Kasay bi alkarya Ern Merevn xwe Goti, Lollo ve li jr serperetya Gandish-Gandi Serok de hrek bi ser Babilistan ve date bidan ew date bizetfkirin. (1760 li gora Sipayzer de 1746 p. z. de). Vekirvan tazey Babil tan demek destdirj nava karn siyasy dewleta Babily Jrin nedida bikirin. V dewleta han nzka Ss sedsal hebna xwey siyas date biparastin . (2068-1710 p. z. de). Ev dewleta Jry han bi dawya reha Sommery kevnar ve hate biderkevtin. Li dawya linavna v dewlet de Milet Sommer j win bn. ziman wan j bi zimanek mir b bes bi tenha ew ji bal Kean de dihate biparstin. Di dema dewleta Ea-Gamil--Gamil127 de dawya dewleta Sommer hate bihatin, (bi pir li 1710 p. z. de). V Qeral wist, ku ew welat lam bide bizeftkirin, lbel ji bona w ev neser, ew ikest xwe bi ber pa ve date bivegerandin. Di v bihn de yekek ji Serokn Kasay bi nav Ulam-Buriash -Ulam- Burayi ve ks ji xwe re date bigirtin w hr bi ser Gamil ve date bibirin dewleta w ji nav destn w date bisitandin. Ew bi Serdar welat Sommer ve hate bikirin, y ku ew bi Qeral Babil ve hate bigirdan, y ku ew Bav w b ew bi nav Burna Burarish-Burna Burari ve dihate binavkirin. Li dawya end salan de li pa v rdana han de Qeral Kasay Bibilistan Agum syem, y ku Birazy Ulam Burayi b, keleha dawy Xelk welat kenar date bigirtin, ya ku ew bi dur Ea-Dr ve dihate biderkevtin. Li dawya vna de, ku welat kenar-welat Sommer bi tewaw ve hate bizetfkirin, Qeral Kasay navnana Kardonya ji bona herdu
127

Peyva Ea- nav Perest derya b. (mjwa Kevnar Rojhilata Nzk, R. 489).

106 welatan Sommer Akad ji xwe re date biwergirtin bi v navnana taze nzka e sedsal li 1746-1171 p. z. de li gora Sipayzer de ev dewleta han bi nav deng ve, bi hz, hiner saw ve date bidirjkirin. Firehbna Patahya v dewlet ji firehbna devera Hemorabi j bi btir ve dihate biderkevtin. Milet Htt bi tewaw ve hate biikenandin Ptn Babil ji wan hatin bisitendin. Bi rast ve ne Hemorabi nej p Dondn w bi xwe j ve ji bona xwe bi tenha ve nikarbn welat Sommer j bidin bisaxkirin. (Der bar dewleta Kasay de li berg duwem de dirjbn ttin bidan). Milet Kasay mna Ern Goti li dawya linavna dewleta wan de ew j ji bona Zagros hate bivegerandin. Di pla dewleta Roma de hindek li Ern Kasay li Xuzistan de li dora Sus de dihatin bidtin. Li opn kevnar de weha tte biderkevtin, ku be Jr Rojhilaty Kasay beynek ew li jr serdar desthilatya lam de de dihate biderkevtin. "Insiklopdya musulmanty"128. Bi kurt ve weha tte biderkevtin, ku ev Milet han tan zayn belk j tan daw j her bi w nav ve li welat Loristan de dihate bidtin. Bere bere ew nav win b li cigeh w de Ern Lor hatin bipeydabn. Bi rast j ve di navbera peyva Kasay - Kao - Koi Lor de tu wekhevbneke peyv nayte biderkevtin. Tgihitina Lor her wek dtina Pirofsor Sipayzer ew bi nzk peyva Lollo ve tte biderkevtin, belam h bi dr niye, ku peyva Lor nav beek ji Kasay bte biderkevtin li daw de ew ji bona hem Eran bi nav nan ve hatibe bikirin. Reh Oldar
Rojhilatnas Rawilson dibje: renge, ku Dete Kavan-Kawan bi nav Kao hatibe binavkirin. Herwehaj Hrtsfeld, y ku w Xwendekaryeke qol li ser Loristan de daye kirin, dibje: ku herema Koh Glo, ya ku ew di navbera Sosa ran de hatye bikevtin, renge, ku ew cih Kor Gewre-Kxosroy bi nav bang be, ango welat nan-Enzan be.
128

107 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Be zor Rojhilatnasan di w bawery de ttin biderkevtin, ku ev Milet han ji reha Ar tte biderkevtin. Pirofsor Sipayzer hinek tir j dibjin: li gora ziman wan de renge ligel reha Qefqas de btin bigirdan pwendyn wan btin bipeydakirin. Milet Kasay weku dirawsn xwe bi Pt perest ve dihatin biderkevtin. her Perest wan gewre bi Serya ango bi Xwedan Roj ve dihate biderkevtin. Perestn wan tir Xarb, Donya, ax, pak, okamona .. hd. dihatin biderkevtin. Tgihtina Xwedan bi ziman Kasay ve bi Boga ve dihate biderkevtin. Derbar bi ayn perestyn v Milet ve agehdaryek nayte bidtin. (Mjwa Kevnar Rojhilata Nzk). Ziman Bajart Li gora Mitir Hol de ziman Kasay bi Ar ve dihate biderkevtin, ji bona nimne weku nav nda Boga, ku bi rast ve bi gotineke Ar ve tte biderkevtin beramber w bi Parsi ve ntafernes tte biderkevtin. Rojhilatnas Pincher-Piner derbar bi ziman Kasay ve nivstek dayite binivsandin, belam ewende bawer p nayte bikirin. Ligel v j de pwendyn ziman Kasay ligel ziman Komela Zagros de bi b gman ve tte biderkevtin. (Miletn Mzopotamya). Rojhilatnas Husing dibje: Zarav Kasay li ziman Jr lam de dire. Ji alyek tir j hin ji navn Kasay li nav Hori de dirin. Bi kurt ve hj bi tewaw nehatye bisaxkirin. Derbar bi bajartya v Milet han ve agehdaryn wetov nayn bidtin. Tevlivj wa diyare, li p pkhatina dewleta Babil de derber bi andiny ve karineke wan pir berz dihate bidtin. Resenek ji hespan ji bona rakiandina Ereban ji bona siwarbn j didane bikarann. ev Bargra berz ji layn wan de ji bona Babilistan hatye binardin. Li pa vegirtina Babil de bajartya babil j ji xwe re dane biwergirtin li nivsandin anda-Kultura wan de sd ji xwe re dane biwergirtin.

108 4. Mitanni-Mtan Mitanni-Mtan Nivsvan Mjwa Babilistan Sr King v Milet han bi Qoleke Kasay dide bidann ew dibje, ku ev Milet han ji reha Ar tte biderkevtin. Belam rnkirn (Miletn Mozoptamya, r. 128-135) rengek tir dide biderxistin ew dibje, ku Mtan beeke ji Milet Subaro - Subarto tte biderkevtin. Li Ferat naveratst de di navbera Musil-Cerablus de dihatin bidtin. Bigir li sedsal azdehemn p. z. de dewleteke bi hz ve datin bidamezirandin. (Dirjbnn v li berg duwem de). Yekek li ar dewletn gewre (Misir, Htt, Kardonya Mtan) b. Paytext w bajar Washshuganni - Vaogani b. Li nava peln amarna129 de li ser pwendyn Mtan de ligel dewleta Misri de tte biaxivtin. Nameyeke Tushratta-Turattay Qeraln wan hetye bidozandin. Ew bi ziman Mtan ve hatye binivsandin ew 600 dre; tevj ku ziman siyasy w dem j Akadi b. Rojhilatnas Bork dibje:ziman w nam ji pereyn zimann Qefqas tte biderkevtin. Welat Mtan bi navnana Subari ve hatye binavdengkirin. Li herema Kerkuk de end hezar belgeyn Mtan Suryan derbar bi Subari Mtan ve hatine bidozandin. Li Bogazkowi j de gelek op hatine bidozandin. Rojhilatnas Gensen-Cnsin dibje: Tgihitina Mtan ji bona Xanedann dewlet b koka Milet Subari bn nav welat wan Hani Galbat b. Ev tgihtina han ligel fern kevir de ji dozandinn Kerkuk ligel hev de nayte biderkevtin. Ev dewleta Mtan li pla serdarya Aur Nasir Pal Syem de hindik hindik welat w ji bal Auryan de dihate bizetfkirin dewleta wan hate bilinavn. (Mjwa Tevaya Mjvanan). Mna ku em d li berg duwem de bidin bidtin, ku ev dewleta han demek zor bi desthilat ve dihate biderkevtin. Sur, welat Amori, beek Kurdistan ta Arafa-Kerkuk welat Aur li jr serdabajarok kevnar Til Emaray bi nav bange ew li Jor Misr tte bikevtin. (M. E.).
129

109 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan rya w de dihatin biderkevtin. Xelkn Misr bi van Mtanyan ve Nahari didatin bigotin li Tewrat j de bi Aram ve -Naharem hatye binavbirin. (Mjwa Tevaya Mjvanan, b. 2, r. 381). Li gora v nav de h bi dr ve nayte biderkevtin, ku nav Nayri ji Nahari ve hatye biderkevtin130. 5. Khaldi-Xaldi Khaldi-Xaldi Renge, ku ev dewleta han li dawya sedsal nehemn p. z. de hate bipkhatin. Zor Qeraln w li p Sardors de yekem Kur Ar Dondn w hebn. Sardors di pla Qeral Aur elemneser syem de b. (889-824 p. z. de). V Qeral han bajar Tospas-Wan date biavakirin. Kur w ngir w spons ziman Xildi li na ziman Aur de date bidann, y ku ew tan w ax li Orarto de bi ziman nivsandin wje ve dihate biderkevtin. opn dozand li Derbend Kle n de li hla Jory Rayat de vegirtinn spons didin biderxistin. Ew kl keviry han bi ziman Aur ve hatye binivsandin. Kr desthilatya v dewleta han di pla Qeral Mnwas de bi berzbna xwe ve hate bigihatin. opn dozand li ser zinarn keleha Wan de li dorhla bajar Eliksender Pol-Kemri de vekirinn pir v Qeral didin biderxistin. opn dozand li dorhla w bajar daw de opn w Qeral dane bimaynkirin, mna ku Bihiston j opn Dara datin bimaynkirin. V Qeral han btir ji 14 cengan date bidadan. Piranya cengn elemneser arem (782-772 p. z. de) ligel v Qeral Xalidi de hatin bikirin; jiber di v pla han de dewleta Xalidi hember berber dewleta Aur b. W ew di desthilat, kr hebna w de dida bihejandin bi neman ve ew dida bitirsandin.
Bi rast j Xelk Kurdn herema Nayry kevnar hj ew bajar emdnan di v herema han de bi nav Nehr-Neyr didin binavkirin.
130

110 Wehaj pla Kur ngir w j bi nav Sardors duwem de demeke zrny v dewleta han hatib bidtin. Desthilatya wna bi berzbna xwe ve hate bigihatin. Jiber hrn Xildiy li d hev de ji bona ser dewleta Aur desthilatya wy navn hate bilawazkirin, ku v j date bihitin, di nava hundur welat Aur de er cegn navxwey btin bivxistin. Bi v reng ve v zneta han date bidirjkirin, tan ku Pol Serok rea sipah desthilatya xwey bi carek ve li ser welt date bizalkirin. Ev Serok Pol han di pit re bi nav Tglat Pilzer syem ve hate binavkirin. W sipah Aur bi ser dujminn w de date birakiandin. Di p de w Ern kurdy dir li Jor de ew dane biserkutkirin di pit re w pek ji bona Jor Sur date bikirin ew j ji xwe re date bivegirtin. Li pa v de w dikarb Orarto Hevalbendn w yek li d yn de di bide biikenandin. Ew bi cararek ve bi xwedan dorhl ve hate biderkevtin. Weha dewleta Xild bes bi tenha ve li ber parastina welat koky Orarto de didate bikirin. Tan nemana pla Senharb bi nav deng ve j weha Xildi bi bdeng ve hatibn bimayn. Di dawya daw de di pla Rosay duwem de careke din ji n ve dewleta Xildi hate bivejandin. W li Rojava Moki, Hsi, Halzon Alzi-Palo ji xwe re date bivegirtin. Evaya dawya berzbna vekirinn w b. Serdarya Orarto tan pla Germiya (625 p. z. de) date bidirjkirin w bi hebna xwey siyas ve date biparastin. Di pit re ew demek di bin parastina dewleta Mdya de hate bijyandin. Jiber ren Gotiyan, ango Ern Kurd di sala (585 p. z. de) li ser w de ew bi carek ve hate binemankirin (Kambirc, Mjwa Kevnar). 6. Subari

111 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ev nav han li p de ango di dewrana Akad de bi tgihtineke ciyograf nav welatek zor gewre ve dihate biderkevtin. Ew li snor Jor Rojavay lam ve tan ax Amanos de dihate biyn131 . Li daw de ew ji bona rn zor Kurdistan bi nav nan ve hate bikirin. Ev Ern han ji Miletn bingehy Zagros ve hatin bicihbn. Beek ji Miletn Subari li Mzopotamya, Sur Enadol j de dihatin bipeydakirin. Weku ku me li ser de dayite bigotin, hinek ji Rojhilatnasan Mtan j bi Qoleke Subari didin bidann ew dibjin: Renge, ku Qol Mzopotamyay Hori j li jr nav Subari de hatibe binivsandin (Sipayzer). Sr (Sidni Simis) dibje: Be Rojavay Dicly Subar bi nav Hori hatibn binasn. Derbar bi mjwa siyasy v Milet han de agehdar bi zor km ve ttin bidtin. Tenya li belgeyn hin ern Qeral Aur de, yn ku wan ligel wan de dabn bierkirin, navn wan hatine biann. Tglat Pilayzer yekem (1110-1100 p. z. de) yekek li bajarn Subary bi nav deng ve dora w date bizeftkirin, y ku ew bi nav er b. Li v er de Ern Subari ligel Moki Karti de hevbigirtin liberxwedaneke mrxas dane bikirin. (Mjwa Aur). Li dewrana dewleta Aur de ev nav Subari hd hd win b li cgeh w de nav Nayri hate biderkevtin wan Aur zor dane biandin.

7. Nairi-Nayri Nairi-Nayri Ev Milet han dir gewre b. Weku ku me li dery duwem (benda 3) de li ser daye biaxivtin, w hem Miletn Kurdistan date bidaqurtandin cgeh Subari bi carerke ve ji xwe re date biwergirtin.
Ew li welat Eden Cyak gewre ye iva Hesn Eden-Heleb di Jra w re dire.
131

112 Zor cgeh daxe, ku derbar mjwa v Nayri j de agehdaryek der destn me de nayte biderkevtin. Qeral Aur (glat Pilayzer yekem ligel bst s Qeraln Nayri end hevalbendn wan li deta Melaz Gerd de erek gewre dane bikirin. Li ser kanyn Dicl de sitoneke biserketin ji bona v er han w date bidann nav dirjyn er li ser de datin binivsandin. (Insiklopdya Musulmanty). Li 910 p. z. j de leker Aur bi ser welat Kotmox de li navbera Cudi Dicl de er ligel Nayri de date bivxistin w ev welat han bi jrdestn xwe ve date bixistin. Tokolti Nnb duwem (890-844 p. z.) j disan careke din zor ligel wan de xerk b. Bi kurt ve km Qeraln Aur hebn, ku wan ligel van Ern dir Nayri de km yanj zor xerk nebne ev j weha niye, ku ew her her bi reng hr ve hatibe bikirin. Gelek caran Ern iyayy Nayri Aur dane bilerizandin laker bi tenha ve ji bona parastina welat xwe ligel wan de dihate bierkevtin. Ji bona nimne em dibnin. ku Ern Nayri li 743 p. z. de li Jor Rojhilat de r li welat Ar ve dayite bigirtin ew tan navrast w hatine biyn Tglat Pilayzer arem bi hezar derd ev Ern han ji Aur dane biderkekirin w ew tan pit iyay Cud dane bibirin. (Mjwa Kevnar Rojhilata Nzk, r. 462). Senaxerb Qeral Aury bi nav deng ve (705-682 p. z.) j li 699 p. z. de li dora iyay Cd de pehlewan ligel wan de date bikirin ev hatina xwe bi hatina pncem ve date bitomarkirin. Rojhilat bi nav deng ve Mcer Son li lkonadina Nayri de dibje: "Welat Nayri her be lay Jory Zey Gewre-Zab Gewre ne b. Bi rast j ve Tglat Pilayzer Nevyn w bi w Milet ve Nayri didatin bigitin, y ku ew li avyn Dicle Firat de li Jor Nfatis de ango li welatn Diyarbekir, Xarpt Drsima sta de li iyayn Bedls Toros de hatib birniin. Ev welatn han j ew welate, y ku ew li dawya li navna dewleta Mdya de li navna dewran

113 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan dewleta Achaimenes-Axmen Faris de (401 p. z. de) Milet Kordon qehreman tde hatye bidtin. Ev Milet han j bi xwe j ve bi Bavprn Kurd ron ve tte biderkevtin Nevyn Med bi nav dengn donn ve ttin biderkevtin". "Ji v mjw pve Kurdistan welat bi hin Miletan ve dihate biderkevtin, yn ku zimanek wan kevnar netkelav dihate biderkevtin; Ekerebn li ser v bj j de eve ye, ku li w dem de, ya ku Komeln Gewreyn Miletn Ar ji cgehn xwey kevnar de ryn xwe ber bi welatn Faris, Mdya beek Ewropa de dane bivekirin, Milet Kurd j ji bona nava ax daxan hatin biwarkirin ew tde hatin bidanitin. Bi xwe j ve em -Ingilz- j Nevyn (Sakson) bi xwe ve bi xizmn Kurd ve ttin biderkevtin. Milet Kurd xwna w ligel xwna Miletn tir de nehatye bitkelbn her her mna ziman xwe wan xwna j li tkelbna ligel xwna pereyn din de dane biparastin". "Li dawya v de, gava dewleta Med ya Parsi li dest de , Milet Parsi ser xwe ji bona hza Serdar ango ji bona Pars132 date bitewandin, Belam Milet Med xwe ji bona nava qelan iyan date bikiandin. Ji v dem pve mjwa wan di bin nav nana Kurdon ango Kurd de date bidirjkirin". "Zinefon t v Milet Kordon b bi w ve Kardoxoy p date bigotin, w ji destn wan azareke pir zor daye bikiandin. Her kes Vegerandina Deh hezaran ji xwe re dayite bixwendin, ew div bizanibe, b ka i bi ser Zinefon ve hatye bikirin. V Ser Leker Yunan Milet Kordon li Anti Toros de dayite bidtin, y ku em ro p Hekar yanj Kurdistana navn j re didin bigotin.

Pars: ji bona herema Pars-Xuresan tte gotin Ekan: ew Erk-Ek ji bona Damezrandvan dewleta wan tte gotin. rana Kevin, Hesen Prinya. (M. E.).

132

114 Heger em temaey lay Jory Asya Rojava bidin bikirin, em bidin bidtin, ku ew bi tirade er, ceng, veguhertin ren gewre git ve hatye bikirin. Girtin vegirtinn Ser Lekern bi nav deng ve, ku navn wan li mjwa chan de bi nav bang ve dihatin biderkevtin, li v welat han de ew bynn han hatine birdan. Ev vekirvann han j bi Aur, Parsi, Yunan, Romay, Ereb, Megol Turk ve dihatin biderkevtin. Em dibnin, ku karna Liberxwedana Kurd bermaber bi van ve ji liberxwedana Miltn tir btir dihate biderkevtin. Di navbera Miletn tir v welat de her bi tena xwe ve Milet Kurd dihate biderkevtin, ku w dikarb beramber bi hem lekerk xwe ve bide biragirtin pakbna ziman xwna xwe bide biparastin. Bi rastj ve Milet Kurd hin ji serbilindyn wy reh j hatine bidtin, ku ew h li nik Merovek bi bext j ve nikare rz li wan de nede bigirtin". Mcer Son li ser v lkolandina han de dire ew dibje: "Ev det iyayn han (li lay Jory rya Orf-Musil de), ku ew di destpkirina mjwa nivsand de, di navbera welatn Jor Jr Cezr (Mzopotamya) de ser snorek siyas sert dihate biderkevtin. Ew iyay tark berz, (nt li Tor Abidne), ku nav wy kevnar bi Nfat ve dihate biderkevtin, sta ew ji bra me ye, ew li ser avya Dicle-Tgrs133 de tte bikevtin. Li dema Tglat Pilayzer Qeral Aur de (1100 p. z. de) snor w lay Jory Aur b li pita w de welat nezanyar-Nayri) heb; v Qeral Gewre her her karkirye, da ku ew w ji xwe re bide bidagrkirin. Di daw de nav welat Nayri bi Kordon ve hatib bikirin, ku ew bi carek ve bi Kordon yanj Kurd ve tte biderkevtin. Li v de weha em tdighn, ku Milet Kurd li destpkirina mjwa reha Ar de ji bona v welat han hatye bigihandin ew hatye bicigrkirin.

Nav Tgrs ew ji gotina Tighra Md hatye, ku ew bi Kurd Fars bi tgihiina Tr tte liberbikevtin.

133

115 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Sipahn Miletn gewre mna Yunanyan, Pars (Ekani) Roma li ber dev pesarn van iyayn han de rwn wan ber bi detn Jr ve hatine biwergerandin. Ev axn berz Bnvann ikandin vegerandina gelek ji Miletn Rojhilat ttin biderkevtin. Bes bi tenha ve Auryan dikarbn, ku ew derbas nava welat Nayri-Kordon btin bikirin, ku Xelkn w di meyla xwe de ji bona serxwebna xwe li Kurdn ro de bi duwa ve nehatibn bikevtin. Bi rast ve ev Milet han, ku ew bi jyana xwey sadey ve, bi azay remana xwey parastin ve bi nav deng ve dihate biderkevtin, bi tewaw ve tkelnebna w ligel Vekirvann gewre de bi cih ser srandin ev tte biderkevtin ... Ev kra, ku Milet Kurd di nava dil Rojhilanasan Mjvanan de dayite bihitin, eve ye: Kurd nayte bitewandin, nayte biikenandin li nav de nayte bibirin134. Ew hez ji bajarty pketin dide bikirin, ew welat xwe bi kesek ve nade bidan, ew hez li arn wan Miletan de nade bikirin, yn ku ew dixwazin li ser w de serdary bidin bikirin. Ew div, ku ew li nava ax doln xwe de milbn ziman xwe bide biparastin"135.

2. Ji dema Med tan derkevtina musulmanty

8. Medes-Med

Dilovan Mehmud Efendi El-Alus mna hem liberxistvann Qurany din de dibje: ku ew Milet li Suret Fetih "D Hn beramber Miletek mrxas gernas bibin ..." hatye, ew Kurdin.
135

134

Bi Vearti li Mozopotamya Kurdistan de, Lodon 1912.

116 Li dery duwem de em li ser v Milet han hatine bipeyivandin me date bigotin, renge, ku li sedsal dehemn yanj nehemn de ji bona welat Mdya hatibe bibarkirin. Di p de bi carek ve jyana koery dayite birabuhirandin her lek bi serxwe ve bi dewleteke bik serbixwe ve dihate biderkevtin. Leker Aur li dema elmaneser duwem de li mjwa 835 p. z. de li snor Rojhilat de t Ern Med hatib bikirin. Van Eran hin diyar ji bona wan datin bibirin. Qeral Aur ev diyaryn han bi xkt ve li ser wan de dab bidann di nava wan de demek Serlakerek Aur date bidann. Bi rast ve h li Mdya de desthilatya Auryan nedihate bidtin wan j destdirj ji ser Auryan nedidatin bikirin. Edad-Nrari syem j (812-783 p. z. de) aremn car ligel Ern Med de hate bierkevtin. Lbel di demaTglat Pilayzer arem de (745-727 p. z. de), bi hoy ji bona dewleta diraws xwe Orarto yarmet dayite bidan, v Qeral han sipah bi ser wan de daye bikiandin li gora goya xwe de tan dawya iyay Demawend hatye biyn. (Mjwa Kevnar Rojhilata Nzk, r. 446). elmaneser Syem Qeral Aur di sala (836 p. z. de) sipah bi ser Mdya ve pir caran date bikiandin. er cengn Aur Md tan pla Sergon datin bidirjkirin, tan ku w di daw de dikarb Serok Md Deiaces-Diyosis, (dibe ku ew Kqbad ran be), di sala 715 p. z. de bide bidlkirin. Mdya li jr dest Aur de tan pla Phaortes-Feraort de hate bimayn. V Mr han dikarb dewleteke serbixwe li Mdya de bide bipkann. (Mjwa Miletan, B. 26, r. 1004). Di dema Esarhaden de (681-669 p. z.) de Mdya ligel hevalbendn xwe de Man, Ss, Kaskai Ern Kurdistan dayite bixwestin, ku ew ldaneke ba li Auryan bide bixistin.

117 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Belam Qeral Aur bi siyaset ve Milet Ss j dane bicihkirin ew bi hevalbendn xwe ve dane bikirin. Bi v reng ve wan xwe dane birizgarkirin. Li dawya v de Med her her ji xwe re li ksek de dihate bigeryan, tan ku di pla Serdar duwem Phraortes-Feraort de hr bi ser Aur ve di sala (634 p. z,) de date bibirin, belam ew mehatin biserkevtin. Di dawya daw de Ki Axsar hvya wan date bicihann w Aur dane bilinavbirin. Bingeh dewleta Mdya, weku d hn li berg duwem de bi dirjbn ve bidin bidtin, li sala 701 p. z. de hate bidamezirandin. Di dema Ki Axsar xurtbneke mezin date bipeydakirin. Snorn w li Baxterane-Buxara ji Rojhilat ve tan em Qizl rmeq ji Rojav de ji derya Xezer ji Jor de tan kendava Fars ji Jr de dihate biyn. Di dema Istag Qeral Md de li mjwa 550 p. z. de ji bal Cyrus-Kor ango ( Ki Xusrev Gewrey Exmen) ve dewleta Mdya hate bilinavn. Li dawya herifandina dewlata Mad de hem welatn Kurdistany bi destn Mdya ve bi destn dewleta Axemen ve yaxud Kiyan ve hatin bikevtin136. Tan vegirtina Iskender bigir dused sal ew bi deswt dewleta ran ve hatin bimayn. Di dema ku Daryos yekem bi Babilistan ve hatib bimijlkirin, welat Mdya li bin serperetya Ferewert de reeke gewre dij Farisan date bilidarxistin. Daryos lekerek ji bona ser Mdya date birkirin, belam b sd b. Li pa vegerandina Babil de Daryos bi xwe ve bi ser Mdya ve w di sala (512 p. z.) de re date bitemirandin. Di Vegerandina Deh Hezar de Zinefon137 li nivsta Anabazs de dibje, ku ew ji bal karduchoi-Kardooy de zor t azar hran b.
Mjvan hja Hesen Prinya Mr Dewlety p di nivsta xwey bi nerx de di rana Kevnar de dibje: e Xanedann Mad li Paytext dewleta AxemenHexamen de bn. Ev Xanedann han di cih, nav nann xwe de lid e Xanedann Pars dihatin. n Karmendyn Bilind di Dewlet de ji bona van Herdu Xanedanan hatibn nankirin.
137 136

Ev Orduw bi kir girty Yunan 13000 kes bn. Ew li jr serdarya Kelerxos

118 Nav v Milet han tan w gav j kesek nebihstib eve cara p b, ku Zinefon li ser wan de daye biaxivtin. V Milet han li Derbend Zaxo de leker Zinefon date bitengavkirin, erek bi rk pk ve di nava wan de hatye bilidarxistin tan nzka Terabzn li kol wan de ne bn. Zinefon li nivsta xwe de hin ji rnkirinan derbar v Milet han de dayite bidan ew dibje: Milet Kardooy h li jrdestya ran de nebn. Carek ji caran j yekek ji ahn ran bi 120 hezar kes ve bi ser wan ve , belam leker w bi carek ve hate bitarmarkirin. Ern Kurd di dema dewleta Mdya de herwehaj di dema dewleta Axmen j de serxwebna xwey hundur dane biparastin ew nv biserxwe bn. Ev mafey xwey han j di dema dewletn Makdonya de, Pars Sasanya de, Ereb Turkan j de disan dane biparastin. (Pirsiyarya Kurd Beramber biTurk ve, r. 23). Daray syem, ku ew duwanzdemn Serdar Axmeni-Hexmaniy ran b, li p patahya xwe de ew Waly Ermnya welat Kordon b ew tan Patahya xwe di sala 338 de p. z. de karmendtya xwe li wir de didate bikirin.
de di sala 401 P zayn de ji bona yarmetya Kxisro-Kor Biray ah ran Erder duwem de hatib. Kxisro-Kor ew Waly Kepadokya b. W xwest, ku ew Text Dewlet ji Erder bide sitendin. W ligel v Orduw Yunan de Orduw Kepadokya de ber xwe ber bi Babil date vedan. Li Jr Babil de li nzka Xan Iskender niha de ew berangar Orduwa Biray xwe Erder b. Di nava wan de erek qurs giran hate lidarketin. Her end j Leker Kxisro biserket b, belam unge Kxisro ligel Het hezar ervann xwe hate kutin, di daw de biserbikevtin ji bona Erder hate hitin. Leker Yunany may pit ku Serdarn wan bi vlikn Tsafrin hatin kutin, wan ji xwe re Xenophon-Exenofon-Znefon agird Sokrat-Soqrat (*430 +354 P zayn- Cuma) bi Serok dane helbijartin. Di bin Rberya w de wan ber xwe ber bi Jor ve dane vekirin. iyayn Kurdistan tan Tirabzun birn. Ji w de kenar kenar bi Istenbol ve ew hatin gihatin. Ji wir di rya derya re ew bi Yunan hatin gihatin. Ev na han bi Vegerandin Deh hezar bi nav denge. Zinefon Nivstokek li ser v Vegerandin de di bin nav nana Ena Bazs de date binivsandin.

119 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di v pl de Kordon-Kardoykay li av Zey Badnan de ta ser avy Dicle di. Li nemanbna dewleta Axmeni-kiyani) de ran bi dest Iskender Mekdon ve hate bikevtin. Sertj b, ku welat Kurd j Mad Kordon j di nava van maynan de b. Li dawya mirina Iskender de li Babil de (323 p. z.) de ev welatn han ji bona nava be Selevkos de hatin bikevtin, y ku ew yekek ji Serleker w b. Ew welatn han sed salek bi destn Dondn w ve hatin bimayn. Belam her her er hera tde dihatin bikirin. Di dawya daw de bi yarmetya Meherdad yekem Serdar Akan be lay Jory Kurdistan li ar yekem sedsal duwem p. z, de bi dest dewleta Ermen ve hate bikevtin be xuwar j bere bere tan despkirina sedal p. z. de bi dest v dewleta han ve hate bikevtin. Navna w j bi Amed-Diyarbekir ve dihate biderkevtin. Mjvan Sitrab li peyivandina xwe de li ser dewleta Ermen de dibje: Milet Kurd kirvan li hem kar bar andaz de kone, hunervan hozan bn. Qeral Ermen Tgran ji bona van karan her her ji Kurdan dayite bisdbiwergirtin. Pilo Torxis j ji bona van peyvn han pita wan dide bigirtin. Di ar duwem sedal yekem p. z. de sedrar Roma Likollos bi ser Erministan ve hate birakiandin li nzka Diyarbekir de Qeral Ermen Dgran date biikandin hem welat w date bizeftkirin. Di navbera saln 69- 60 p. z. de Serdar Akan Ferhad syem hr bi ser welatn Kordon Adyaben ve date bibirin, lbel ew hra han bi b encam ve hate bidekevtin. Di pla szdemn Serdar Akan Orud yekem de di navbera sipah Akan Roma de li nzki Heran de erek giran hate bikirin Serdar Roma Kirasos hate bikutin sipah Roma hate bierankirin. (53 p. z.).

120 Li sala 36 p.z. de Kurdistan bi jr dest Mark Entuwan Serdar Roma ve hate bikevtin, y ku ew ligel sipah Pars-Akan de li er de b; di encam de sipah Roma hate biikestin talanek zor bi destn Parsan ve hate bikevtin. Dewleta Mad Bik,ya ku ew li Ezirbcana ro de b, li w er de ligel sipah Akan de dihate bibdarkirin. unke li pirsiyarya dabekirina talan de hate bibntengkirin, bi diz ve ligel Serdar Roma Mark Entuwan de date bidan bisitandin ew ji bona erkirin date bidilbijandkirin. Bi rast j ve ev Serdar han j bi remana tol wergirtin li sala 34 p. z. de bi sipah xwe ve bi ser Erministan ve hate bidakevtin w ew date bizeftkirin, ya ku ew ligel Pars de dihate bidtin. Li dawya vna de bi beynek ve Serdar Akan Ferhad arem bi leker xwe ve bi ser dewleta Mad Bik ve li dawya erek de Serdar w w date bidlkirin Erministan j date bisitendin ji Merovn xwe Qeralek li ser de date binankirin. Salek li p zayn de dewleta Akan peymanek ligel dewleta Roma de date bigirdan, ku tde w Erministan Kurdistan bi dewleta Roma ve date bidan. Di pla Erdewan syem138 de dsan di navbera Pars Roma de li Erministan Kurdistan er herayek zor hate bivkevtin. Pit Erdewan Kur w Gohderz ji bona ser ban serdary di 40 p. z. hate bigihatin. V ah han ligel Qeral Erministan Meherdad de date bierkirin. W sipah xwe di p de li pesarn Helwan de li nzka rzn iyayn Sunbulet de bi serhev ve date bicivandin di pit re w xwe ji bona pa em Qereson li lay Kermenah de date bikiandin.

138 Erdewan li Mdya Biuk Serdar b. Ew di sala 16. zayn li ser Text ran de hate rnitin. Serdar ber w ji bona Erministan revaya w xwe li ser de bi Serdar date bidann. Lbel ew nearb, ku ew devjiserdarya Erministan bide biberdan; jiber Erdewan gerden l date tengkirin. rana Kevnar, R. 161).

121 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Meherdad j Adyayn date biderbaskirin beramber Gohderz b. herdu leker j li pesarn Bihiston de prg hev hatin bikirin. er ceng di nava wan de hate bilidarxistin. Felek li ser ser Meherdad de hate bigerandin. (na Xuzistan, Rawilson, r.42). Di dema Qeyser Romay bi nan deng ve Niron de lekerek Roma bi ser Erministan Kurdistan ve hate birakiandin w ew hem date bizeftkirin. Li dawya cengeke dr dirj de di navbera Pars Roma de Trdad bi rezamendya hedru layan ve bi Qeral Erministanve hate bikirin. (63 zayn)139. V car aty di navbera herdu dewletan de nv sedsalek date bidirjkirin. Di v bn de Erministan, kurdistan welat Mad-Med Bik Ezerbcan t hra Milet Alan140 Gorc b zor t wrankirin talany b. dewleta Pars parastina wan nedakir bida bikirin, lbel Xelkn cih liberxwedanek keftilefteke zor bi mrxas gernas ve li berxwe de dane bikirin zor bi wan ve zyan kutin dane bidan. H j ew jrdestn wan nebn. (opn Dawy Xulefa). Di sala 100 zayn de Imperator Roma Trajan lekerek bi ser Erministan de date binardin Trdad Qeral date bilinavbirdin. Trajan bi xwe ve li dawya 115 zayn de bi sipahek gewre ve bi ser Sur ve rw xwe ber bi Erministan welatn Kurd ve date bivekirin bi carek ve dewleta Ermen bilinavbirdin. El-Cezre,
Dn Kert yek ji nivstn Ayna Zerdet ye, ya ku ew di v dem de hatye komkirin. Ev Milet han Ary ran b ew li p de li nzka Derbend Daryal de li Qefqasya Jry Rojhilat de dadinitin. Di daw de ew bere bere tan Deta Volga hatin belavkirin. Di sedsal Heftem Ko de, di dema ku Megolan ew Hl ji xwe re datin vegirtin, Milet Alan ruw xwe ber bi welatn Rojava de dane vekirin.
140 139

122 Adyabin141, El-Heder-Hatra Babil j date bidagrkirin tan kendava Fars j hate biyn. Li sala 122 z. de Imperator Roma Hadriyan em Ferat bi snor ve date biwergirtin ligel dewleta Pars de at date bigirdan. Li sala 161 z. de Bela syem Serdar Akan leker bi ser Erministan de date bidadan ew date bigirtin. Belam li daw de beramber bi Kasyos Serdar Roma ve hate biikestin be Rojavay welatn Kurd Ermen dsan bi dest dewleta Roma ve hatin bikevtin. Di dema Erdewan pncem de, y ku ew Dawvan Serdar ParsAkan b, dsan li nava herdu eman de ran Roma bi paxil hev ve hatin bikevtin leker Pars bi ser sipah Roma ve hate biserkevtin, Belam bi b encam ve hate biderkevtin. Derketina Erder Papekan142 nemana Binemala Akan lihevhatina v dem b. (224 z.). Ji destpka sala 228 pa z. de Qeyser Rom Eleksender ligel Erder de li Cezr Ermnya de dest bi er ve date bikirin. Li encam de Heran, Nisbn li pa j de Ermnya welat Kordon j bi dest Erder ve hate bikevtin. Oldarya Zerdety-Serdety di v pl de ji lay Erder Papekan ve ji bona tevaya ran bi oldarya Mr ve hate bikirin. Di dema apor yekem de li Ermnya Kurdistan de reeke mizin hate bivketin li be Rojhilat de ji Cezr j tk. apor re date bivetemirand Heran Nisbn j date bivegirtin; belam ewende
Li Be Rojhilat Dicly Liwaya Musily sta de melbenda Zaxo, Dihok Akr di kevnar de bi welat Adyabn bi nav bang b.
142 Ew Damezirvan Binemala ahn rany Sasan ye. Ev Binemala han di destpkirina Musulmaty de ji bal Ereban hate nabdkirin. Nav Bav w Papek b ew li ser Heremek li Faris de Mr b. Di pit re ew li ser tevaya ra bi ah b. Ew bi nav Erder Papekan hate binavkirin (226-241 z. de). Ew bi Sasan hatin binavkirin; jiber Bavpr wan Sasan b. rana Kevnar, Muir El-Dewle. 141

123 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan p ne, welat Cordien-Kordon disan hate biserabn leker Valryan Iperator Rom ji bona nava Cezr hate birakiandin w j li Tisfon- Medayin de ardor l date bigirtin. Beek ji leker Rom ligel Xelkn Kordon de bi er ve hatin bikevtin Qeral wan date bikutin. ngir w ligel rsn de hate bihajkirin bi v reng han ve Erministan Kurdon bi ran ve hatin bigirdan. (224 z. de). Di nava 258 260 z. de dsan di navbera apor Valerien-Valryan) de er hate bihelgrsandin Imperator Roma Valryan li Edsa-Elruha-Orfa de ligel leker xwe de ji bal ranyan de hate bidlkirin. Di sala 296 z. de Imperator Roma Diocltin-Diyocltin di pla Ners de, y ku ew heftemn ah Sasan b, Trdad bi Qeral ser welat Erministan ve date binankirin ew bi lekerek zor gewre ve date pitgrkirin v Qeral han hr ji bona Ermnaya Kurdon date bibirin ew datin bidagrkirin. Li pa de leker ran careke din ew date bisitandin, pit ku ew ligel leker Roma de li nzk Heran de hatin bitkel bilankirin leker Roma ps hate biikenandin. (296 z. de). Di sala diway v de Serdar Roma Galruis-Galryos hr ser Ermnya date bikirin. Leker ran date biikanandin bi xwe j ve Ners hate bibirindarin. Li daw de li ser daxwaza rnyan de hajbn hate bikirin. ran pnc welat Erzon, Mok143, Zabde, Recime, Kardo ji bona Roma date bichitin ligel hin mercn qurstir din de Dicle bi snor ve p hate birnitin. (297 z. de).

Renge, ku welat Martropolis Miyafarqn be. (Dibe, ku ew Ma nihe be. Erzon ew Erzen-Xerzana niha ye. Zabide Kardo ew Bazebda Beqerda Mjy ne- M. E).

143

124 Li pa v biserkevtina han de dewleta Roma li dora goma Wan de Erministanek date bipkann Tirdad li ser de bi Qeral ve date bidann be lay Jory Kurdistan j bi ser v dewleta han ve date bipvekirin. Li pa end salek de Ola filety ji bal Imperator Qustentin ve li gora Fermana Mlan de bi Oldarya Mry Roma b (313z.)" Li sala 338 z. de dsan j er di nava apor duwem Xwedan Mil de Roma de dest p kir duwanzedeh salan w date bidirjkirin. Di sala 342 yanj 348 z. de apo ah ran li dorhla Sincar de prg sipah Roma b. Serdar sipah Roma Kostantinos sipah ran ps date bezandin nger ah ran j date dlkirin (Kambrc, Mjwa sedal Navn, berg 1). end sal li v p de oldarya filety li nava Erministan de hatib bibelavkirin. Ermenyan Qeral wan Trdad ev oldarya han bi remaneke siyas ve ji xwe re datin biwergirtin. Ji w mjw pve oldarya filety ayna zerdet ligel hev de bi keftileft ve hatinbikevtin. Xelkn ax iyan (Kurd) li ser ayna zerdety hatin bimayn ji xwe re oldarya filety nedan biwergirtin. (opa Xulefayn Daw). Ev oldarya tazey han her di navbera Xelkn bajaran Bazirganan de hatib bibelavkirin; kra w di nava dora bajaran bajarokan de nedihate biderkevtin. Di dema Yezdgurd duwem de ran cengeke ayn li Erminstan date bidestpkirin gelek ji Serokn oldar Gawirn w dane bikutin. Ev er mern ayn di dema end Serdarek de date bidirjkirin. Di sala 350 z. de apor ardor Nisbn date bigirtin bi b zeftkirina w ve w ew date bichitin.

125 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li sala 360 z. de dsan ew ji bona Kurdistan hate bivegerandin keleha Amed- Diyarbekir144 l date biardorgirtin ew date bizeftkirin, li dawya v j de Bazbed li nzk Cezret Ibin Emro de date bigirtin. Qeyser Rom Julien-Julyen bi lekerk gewre ve di sala 363 z.de li Ferat de hate bitperbn Feyrz apor end bajerek tir di Navbera Herdu eman de date bigirtin. Li daw de ew li Dicle de hate bitperbn bi qeraxa ep w ve . Dmayna leker w li Firat de bi kenal ah ve derbas Dicl b ligel leker bejay de hate bitkelbn. Julyen tan Medayin hate bigihatin. Li pa de li ser rya ehrezor, Maranx-Maranks iyay Hemrn de di ser Hugumbra ango Yaqbye de hate bivegerandin. Nt ew b, ku ew di rya Kerkuk de derbas nava welat Kordon bte bikirin. Lbel leker ran ji nikve li leker Roma de ardor ldate bigirtin ew near er kir. erek germ di 6 axleva sala 363 de li nzk bajarok Eski Kefry niha de ango Phrygia-Fruciya hate bivketin. Di v er han de Imperator Julyen hate birindarkirin ew bi birna xwe ve di 6/7 axlva sala 363 de hate bimirin. Li pa w de ngir w Jovian-Jovyan145 li ser Ban Imperatory hate birnitin. W leker Roma li rya Toz Xormato, Gely gewre de ji bona Sumer-Samura) date bikiandin. (Pirsiyarya Babil, r. 125, 126). Li daw de di navbera herdu dewletan de at hate bigirdan bigir Kurdistan Erministan bi carek ve bi dest apor ve hate bikevtin146.
Ev keleha han ew ji bal Imperator Kostentin ba hatib askirin. W tde Xany ekirin ji bona sazkirin durustkirina ekn Cengn dab avakirin. Derga Merovany, R. 29. Di rana Kevnar de Hesen Prniya dibje, ku ji bona Yonyan-Jonyan Rberya sipahy Bilind hate pdan ne cih Imperetor p hatib dan. Li pa de ew bi Imperetor b. (M. E.). apr Zul-El-Ektaf 70 sal ji 310-379 z. de serdarkir. Di v babet han de ew bnimne b. (Di pit w de Erder duwem hat ew tan 382 z. M. E.).
146 145 144

126 Lbel li p bicihanna mercn aty de careke din er hate bidestpkirin. Li sala 367 de bi parastina blaybn ve derbar bi Erministan Gurcistan de herdu dewlet hatin birkpkkevtin. Di dema apor syem de (382-388 z.de) Erministan di navbera dewleta ran Roma de hate bidabekirin, ango bi Dewlet ve hate bikirin Serdarn wan j ji ahzadeyn Akan bn. Di dema Behram aremn de szdehemn Serdar Sasan Xusrow Serdar Ermnyay ran li ber ran de hate birabn leker ran di sala 393 de date bilinavbirdin. Di dema Behram pncem (Behram Kor) j de welat Kurdistan ji bona er ceng qad mrg b her di dema v Serdar j de dewleta Ermen bi wilayetek ran dihate bidann. (Sala 422 z. de). Qubad yekem ah Sasan di destpkirina sedsal eemy zayn de leker bi ser Rom ve date bikiandin Kurdistan bi jr destn w ve hate bikevtin Erzerom Diyarbekir ji^datin bizeftkirin. dewleta Romay Rojhilat li Konstantn de ksa mijlbna sipah ran li Qefqasya de ligel Hn de ji xwe re date bisitendin lekerek gewre ji bona ser Diyarbekr date bikiandin ardoryeke xurt li dora w de date bigirdan. Herwehaj w hzeke din j ji bona ser welatn li jr destn ran de date birkirin ew tan Erzenyan hate bi bipveketin. Wan li w der de ktdar, talan, raw rtkirin, kavil wrankirin dane bikirin Zarok, Menal Prek dane bidlkirin. Van er cengan tan axlva sala 506 z. de datin bidirjkirin. (Kambirc, Mjwa Sedsaln Navn, b.1). Dsan her li sedsal eemn de Ern Goranyn Kurd li jr serperetya Serok xwe de,y ku nav w Goatanza b, dewleteke gewre

127 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan date bidamezrandin paytext w Kermaah b welat Ezerbjan j di nav de b. (Pirsiyarya Kurdistan Turk, r.24). Di sala 502 z. de erk gewre di navbera Serdar ran Guwazfeyrz leker Roma de hate bilidarkevtin Kurdistana navn bi destn ranyan ve hate bikevtin Xelkn Miyafarqn ji bona Xuzistan dane biveguhestin. Di van er cengn gewrey han de dorlgirtina Diyarbekr s mehan date bidirjkirin. Bi fen xapandin ve ew bi destn ranyan ve hate bikevtin. S rojan pit ketina bajr kutin, talan raw rtkirin date bidestpkirin. Bi v reng han ve jimara Kutyan li nava bajr de ji Xelkn w Serbazn Roman bi het hezar kes ve hate bigihatin. Tevlivj bi demeke nedirj ve careke din bajar ji bona serdarya Roma ve hate bivegerandin, ev j bi kra Mrek ji Mrn Ern welatperwer ve li hl hate bikirin. (Derga Merovany, r. 29). Di sala duway de dsan li Cezr Kurdistana Jr de er Keftileft di navbera ran Qeyser Rom de date bidirjkirin. Xusruw yekem bi nav bang An rwan Adil ve, y ku ew li sala 562 z. de ji bona Lazka147 , bi ser Kurdistan ve vebuhur li daw de, di dema ku ew ji bona serkutkirina desty Xezer , dsan ew di nava Kurdistan Erministan de li ser xza ceng de derbas b. Di sala 572 z. de, gava Qeyser Roma bi ser Nisbn ve hate birakianidin ardora w date bigirtin. An rwan bi lekerek ve rw xwe ber bi Qeyser date bivekirin leker Rom date biikenandin. V er han nzka pnc salan date bidirjkirin; girtina keleha Dar ji bona herdu Layan bi armanca er ve hatib bikirin.
147

Ango herema Lazistan- welat Laz Be Rojava Gurcistan. (M. E.).

128 Di navbera Behram obn Xusr Perwz de cudabn b rdann di nava wan de aram li Kurdistan de date bitkpkdan bynn pir mezin li w der de hatin bikirin; ji ber Behram obn Serdar bi leker xwe de ser xwe ve li ber dewleta ran de di pla Bav Xusro de dab bihildan. W ser xwe ji bona Xusro Perwz neda bidann, y ku w cih Bav xwey Hurmuz date biwergirtin, li pit ku ew li Medayn de hate bikutin. Beharm obn xwe bi ser paytext dewleta ran de date birakiandin. W zora leker Xusro date bibirin w ew date biikandin. Xusro bi rev ve near b w ji xwe re li nik dewleta Bizent de penahindet date biwergirtin. Li pa v de Behram obn xwe li ser welat ran de bi Patah ve date bidann. Xusro Perwz ligel lekerek zor de, y ku Imperator Bizent daby, xwe bi ser Akbatan de date bikiandin. Di v dem de bi xwe j hzeke din Bizent xwe ji Ermnaya bi ser welat Ezerbcan j ve dida bikiandin, ligel v hza han de Bendoye Xal Xusr Kuty Hurmuz Bav w j dihate bidtin. Hza p, ya ku ew ligel Xusro de b di bin Rberya Serdar Nirsis Rom de b, li rbar Dicl de derbas b ber xwe ber bi Erbil de date bivekirin. W ji wir ji xwe re rya Rewanduz ino date bigirtin ber xwe ber bi Rojhilat ve date bivekirin. Di v dem de bi xwe j ve Behram j bi lekerek zor giran ve li dola Zab Bik de avdrya w dida bikirin. Tev ku Behram ber bi gola Urmiy ve di, pit derbasbna w di ser Serdet re, da ku herdu hzn dujmin bi hev ve negihin, da ku ew yek li du yan din de bide bibezandin. Lbel ew prg leker neb, y ku ew ji Ermnya dihat birkevtin. Weha herdu hzn bi navkir ve li Srcan de li dorhla Ekbatan de bi hev ve hatin bigihatin. Weha Beharam evek ji evan ji nik ve hr bi ser Leker dujmin ve date bikiandin. Lbel ew di v hra xwe de nehate biserkevtin ew near b, ku ew xwe ji bona aly keleha Sayin bide bikiandin.

129 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Weha li nzka Qazanqa-Text Sulman de ber ku r bi rk pk ve xwe ji kalann xwe ve bidin kiandin er bte bidetspkirin, piranya pir li leker Behram de tev li leker Xusro de hatin bikirin. Bi v reng ve Behram bi carek ve hate bibezandin ew near b, ku ew ji bona nik Oksos Xaqan Turk di sala 591 z. de dujmin xwey kevnar penadity ji xwe re bide biwergirtin. (ynek ji bona nava Kurdistana ran, Rawilson, r. 74-80). Xusro Perwz j li sala 605 z. de rw xwe ber bi Jor Cezr ve ji bona Dar Diyaberkir date bivekirin hin ji welatn tir j ji dewleta Roma date bizetfkirin. Herwhaj w lekerek din j bi ser Jor Kurdistan ve rw w ber bi devera Kepadokya ve date bivekirin. Ji destpka sala 622 zayn de-1. ko de- Qeyser Rom Hirakilyos dest bi hr ve date bikirin. Bi lekerek ve w rw xwe ber bi Erministan Kurdistan ve date bivekirin li w der de leker eherberaz Serdar ran date biikenandin w dest bi talan, raw rtkirin wrankirina ran ve date bikirin. W ategehn ran bi taybet ategeha pir bi nav deng ve Azer Kunasib date bitalan biwrankirin. Sala duwatir j li Kurdistan de w leker ran date bipereperekirin biikenandin. Li sala 627 z. de li nzk Nneva kevnar de erek tir di navbera sipah Hroklis Xusro de date birdan sipah Rom hate biserkevtin. Li w sal de bi xwe j ve welat Kurdistan nemaze be Jr Rojhilat arezor t bi kavilkirineke zor ve hate bikirin tan sala 639 zayn de bi dest Hroklis de hate bimayn. Hroklis ji bona bi dkevtina Xusro ve di ser herema arezor de hate bitpern. W remeha sala 628 z. de li arezor de date birabuhurandin. W bajar gundn v herem bi carek ve datin biwrankirin bistandin li pa de w rw xwe ber bi Erdelan ve date bivekirin. (Insiklopdya musulmanty, berg 2, r. 1034). Ev rdann han ligel dema derkevtina musulmanty de hate bilihevrasthatin, ya ku tavaya rberkirin w li asw proz Meka R-

130 metkir de hate bihilatin w bere bere dest bi ronahkirina welatn dorhla xwe ve date bikirin148.

3. Kurd ji derkevtina musulmanty de tan vekirinn Turk de.

Li p zayna say Hja de bi e sedsalan ve oldarya zerdet li ran Mdya de hate bipeydabn; li dawya v de ew ji bal yekek ji Serdarn Rojhilat ran Kutasib de hate biwergirtin ew bi oldaryeke Mr ve hate bidann. Milet Kurd j li pa beynek de w j ev oldarya han ji xwe re date biwergirtin. Oladarya sa j li sala 33 z. de bi Erministan ve hate bigihatin, Belam wna ewende dilbijandin nedt tan destpkirina sedsal arem zor kra w neb. lbel li dawya v mjw de bi komeka dewleta Roma ve ser li n de ji Sur w rw xwe ber bi Erministan Kurdistan ve date bivekirin Qeral Ermen Trdad Milet w ev oldarya hany taze ji xwe re datin biwergirtin; lbel Xelkn derve iyanenan guhn xwe wan pnedan. Ew li ser ola zaroastrizerdety de hatin bimayn kar dilbijandina Kean krek li wan de neda bikirin. Li gora goyek de beek zor km ji wan ji bona nava v oldarya han hatin bikevtin149.

148 Zayna Hjay Mohemed-Silavn Xwed li ser be- di sala 571 z. de b. Destpkirina w di 611 z. de Mirina w di 632 z. de b. Kokirina wy proz, ku ew destpkirina mjwa Kokirin ye, ew beramber 622 z. de tte derbikevtin.

Pirsiyarya Kurd beramber bi Turk, R. 25 dibje: renge, Nestory ro Kurdbin wan Dn Isa ji xwe re biwergirtin

149

131 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li derketina musulmantiy de her li pn pwendkirina wan ligel Musulmanan de wandatin biremankirin bidtin, ku ev oldarya taze bi tevay ve ligel sert bextn wan de tte bilehevkirin. Jibervj, weke ku Sr Mark Sayks dibje, bi asan ve wan bere bere ew ji xwe re dane biwergirtin, bi piliyek wetov ve, ku inca Berbern Afrqya Turkn Turkistan bi w reng dilbijandin ve ew ji xwe re dane biwergirtin. (opn Xulafyn Daw, r. 252). Milet Kurd, her weku Mjvann Erebn cihbawery dibjin, li azdehemn sala ko de li dawya vekirina Helwan Tekrt de ligel sipah Musulman de pwend dane bikirin. Lbel pwiste, ku em bizanibin, li p v mjwa han j de hin pwend hatina ser r li nik Kurd de hatye birdan. Ji bona nimne, Dilovan Alos Mehmd Efend li jihevkirina Rh El-Mean-Can Tgihtinan) de di nava Hevaln Pxember de (li ser w de Silav) li ser Caban-Gaban Kurd Meymn Kur w dide biaxivtin, Navnana Meymn Ebi Besr b. Ev agehdaryn han bi ser nivsta hjay Hafiz Ibin Hecir ve dide bivegerandin, ya ku ew bi El-sabe fi Temyz El-Sehabe ve bi nav deng ve tte biderkevtin. Ev nivsta han derbar bi Gaban Kurd ve end bjn w bi taybet ve li ser jinann de di warn din de dide biveguheztin. Dibe j, ku hin Hevaln Pxember din j bi Kurd ve btin biderkevtin. Mj dibje, ku rzlgirty Seed Ibin Weqas li dawya vegkirina Medayin de li jr serdarya Haim Ibin Uteybe150 de li mjwa 16 ko de di avdara sala 637 z. de lekerek bi ser Cilola de date binardin151. Ji ber leker Firs li w der de gird bib Yezdecurd j li Helwan b.
Ham bin Uteybe bin Ebi Weqas mna ku ew di Vekirina am de ji bal Lazerdi hatye binivsandin. Ew li Ewropa hatye apkirin. Celola arek kevin b. Renge, ku ew li igeh Sitasyona Qilbata nihay Iro de ye. (Di Ibin El-Esir de hatye, ku ew di Zil-Qude sala 16. k. de hatye vekirin. M. E.).
151 150

132 Leker musulmanty li pa erek ba de Firs datin biderperandin rzlgirtin Qeqa na wan date bigirtin keleha Helwan j date bizeftkirin. Bi v reng ve yekemn pwendya Kurd welat wan ligel leker musulmanty de hate bikirin. Li pa vekirina v keleha hany giring de, ya ku ew li ser snor Sewad iya de dihate bidtin. Hinek dibjin, ku Rzlgirtvan Umer ewende mla pketin ji bona welat Firs neb152. Li dawya vekirina Tekrt153 de di sala 18 ko de Rzlgirtvan Seed Ibin Weqas li bin serdarya yad Ibin Xenem de li ser Fermana Rzlgirtvan Umer de, Xwed j raz be, ji bona vekirina Cezr154 lekerek s Qol date birxist: Qol yekem li jr Komandarya Suhl Ibin Ed de rw xwe ber bi Reqa date bivedan; Qol duwem bi serperetya Ebdula Ibin Utban de b w rw xwe ber bi Nesbn155 date bivekirin; Qol Syem bi serdarya Uqbe Ibin El-weld ve r xwe ber bi Cezr ve date bivekirin. Mebesta Umer, Xwed j raz be, li v livandin de him vekirina Cezr b him j nehitina yarmetdana Rom di rya Cezr de ji bona Sury b. Rzlgirtvan Iyad ligel Qola duwem de bi ser Orfa de li dawya vekirina w de ji Nisbn j hate bigihandin ew date bigirtin
152

Di Teber berg 4, R. 184 pita v gotin tte girtin.

Ebdula bin El-Mutem di emada sala 16. k. de pit dorlgirtina il Roj date vekirin. (M. E.).
154 welat Cezr yaxud Mozopotamya ji Diyar Meder, Diyar Bekir ji bajarn giring mna Heran, Reha-Orfe, Reqa, Ser Kany, Nisbn, Sincar, Xabr, Mrdn, Amed, Miyafarqn, Musil ... hd. tte bipkhatin. (Netewn Musulman, berg 1). 155

153

Waly Heran Reha ye, Mna ku ew li nik Ibin El-Esr Teber de hatye.

133 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan w rw xwe ber bi jor ve ji bona lay Mrdin, Diyarbekr Erminstan156 date bivekirin. (Netewn Musulmanty, berg 1). Hjay Iyad; Hebb Ibin Muslime El-Fehriy157 ligel hzek ji Kurdistan ji bona ser Melety date binardin w ew date bizeftkirin; lbel ev bajar han li pa beyneke din de dsan ji dest Musulmanan der. Di dema walitya Muawye Ibin Ebi Sufyan de li am de (di w dem de bi xwe j Cezre Erministan j pve hatibn bigirdan). Li sala 36 Ko de Muawye dsan Hebb Ibin Muslimey ji bona ser Melety date binardin w dubare ew zeftkir (Insiklopdya musulmanty, berg 3). Li sala 21 ko - 642 z.- de Umer, Xwed j raz be, Uzre Ibin Qeys ji Helwan ji bona arezor date birkirin. W xwest, ku ew w bajar bide bivekirin; lbel ev p nehate bikirin. Li pa de Umer Uteybe Ibin Ferqed li ser ser hzek ba de ji bona arezor date birkirin. Li dawya erek qurs de w bajar date bizeftkirin. Li v er han de bi Kurd ve gelek zyan malwran hate bipkevtin bi leeker Musulmanan j ve i li er de i j bi kra pvedana tpkn arezor ve zor li wan de hatin bikutin. (El-Kamil li Ibin El-Esir, r.16, berg 3). Di navbera sala 18 k.- 639 z. 23 k.- 644 z. de ji bona liberxwedana Ehwaz158, Fasa159 Dara Bucurd160 de Kurd ligel ranyan
Ango Ermnya arem ya ku Osman Ibin Ebi El-As bi nava w ve hate bikevtin ew tan Bedls Xelat . Ew bi nav rn Rom bi nav bang b; jiber hrn wy pir li ser welatn jrdestn Roma dihatin kirin. (M. E.).
158 Di Ibin El-Esr de berg 3, R. 16-18 de, ku Ebi Musa El-Eer li Bibtroz de li Ehwaz de prg Kurdan bye. 159 157 156

Yanj Pesa ew ji bal Sarye Ibin Zenm El-Duel hate dorlgirtin vekirin.

134 de biyekbn bi sert j ve yarmetya wan bi dil can ve bi xurt ve didan bikirin. Jibervj ji bal leker Musulmanan de zor zyan, rav rtkirin, talan, kutdar wran bi can maln Kurdan ve hatin bikevtin. Careke din j her di dema hjay Umer de, (Xjrb) -Xwed j raz be-, hinan ji Kurdan welat Kerxay navn yanj (be Saymara161 Masabazan) dane bidagrkirin; li ser v j de hjay Umer, (Xjrb), Qeys Ibin Sulme El-Ece162 ji bona ser wan Kurdan date binardin w ew datin bisertewandin. (Mjwa Netewn Musulman, r. 329). Ibin El-Feqh163 dibje: Milet Ereb li p derkevtina musulmanty de ji bona nava arezor hatibn bikevtin. Lbel bajarn Bazabda Samvan inca li sala 22 k. de li pa erek zor sengn tj de bi destn Musulmanan ve hatin bikevtin. Li sala 25 k.- 666 z. de di dema serdarya wilayeta Ebu Musa El-Eer de li Besra de du caran Kurd li Ehwaz Fars de ser xwe dane bihildan. Di pla Xilafeta Ebdul-Melek Ibin Merwan de Kurdan yarmetya Ebd-El- Rehman Ibin El- E-es164 dane bikirin; jibervj ew t zordar kna El- Hecac Ibin El-Yusif El- Seqef bn w kutdareke zor li nava wan de date bikirin.
160

Peyva Ekrad Faris di R. 18, berg 3 Ibin El-Esr de hatye. Ew bajar herema andeqa kevnare. Di Ibin El-Esr de ew Selmet Ibin Qeys El-Ece ye. (M.E.).

161

162

Ew Ebu Bekir El-Hemezani ye, y ku w Kitaba Elbuldan-nivsta welatan di 290 k.- 903 z. de dayite binivsandin. Ev Merov han li ber Hecac de rab w ligel Kurdn Faris de di sala 83 k.702 z. de peymanek date bigirdan hr ser Hecac de date kirin w ew ps date ikenandin bajar Kofe j date sitendin. Ji aly din j de Kurdn Faris welat Faris j datin bidagrkirin.
164

163

135 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li sala 108 k.- 726 z. de di pla walitya Muslime de welat Ezerbcan di sala 112 k. 730 z. de maynn Kurdistan j t vegirtin wrankirinn Turkn Xezer bn165. Waly Kurdistan Cerah li bajar Erdebl de ardor l date bigirtin ew li wir de hate bikutin. epoln Vegirtinn wan tan Musil hatin biderkevtin. Li vir de Sed El-Cer hzeke pir pir li Xelkn wan navan de date bikomkirin w ew Vegirtvann han date biikandin, ew ji Kurdistan dane biderkirin talan j ji wan date bisitandin. (Musewer Tarix El-Islam). Belam li cgeh xelatkirin de Xelfe Ham Sed lilabird. Di p de ji dilva Sed Biray w Musulme di pa salek de Mohemed Ibin Merwan166 li ser Kurdistan de bi Wal ve date binankirin. Li sala 129 k.-734 Z de Kurdan yarmetya leker Xelife Merwan duwem beramber bi Sulman167 Serhilday li Kurdistan de dij Merwan dane bikirin. Bi xwe j ev Xelfe ye, y ku ew li lay Dya xwe j de Kurd b. Li dema walitya Bav xwe de ew li Kurdistan bi Dunyay ve hatib168 Ew li pa Bave xwe j de ji bona Cezr Ermnya bi Wal b. Merwan, y ku w beramber bi Xelfe Ibrahm169
ango Waly Ermnya Ezirbcan. Ew El-Cerah Ibin Ebdulah El-Hekemi ye. Ew di sala 111 k. de, weku di Teberi de berge 8, bi Wal hate nankirin. Di Teber de berg 8, R. 217 ku Merwan Ibin Mohemed ne Mohemed Ibin Merwan di sala 111 k. de bi Wal li ser Ermnya Ezirbcan hatye nankirin. (M. E.). Ew Sulman Ibin Hiam Ibin Ebdul-Melike. W xwest Merwan bide xistin, jiber vj ew li ser w rab. Deng bi Merwan ve gihit. Ew w dem li Beqreqsya b. W bi Leker xwe li nzka gund Xesaf de li ser Xak Qensirn de er ligel Sulman kir. Di Encam de Sulman revya. Ew Mohemed Ibin Merwan Ibin El-Hekem El-Emew ye. Ew mna Kur xwe li ser Cezr Ermnya de Wal b, ber ku ew bi Xelfe be. Bav w gava Ibrahm El-Eter kut, W ji nik w Jineke Kurd ji xwe re bir ev Merwan han di sala 70 k. de ji W Prek j re b.
169 168 167 166 165

Ew Ibrahim Ibin El-Welde, y ku Biray w Yezd Syem j re soz una

136 ser xwe date bihildan, bi lekerek Kurdistan ve bi ser am ve di navbera Balebek am de Orduwa Xelife date biikenandin am date biwergirtin Xilafeta xwe di sala 132 k. -749 z.- de date bidazann. Li heray daxwaza Ebas Serhildana Ebi Muslim Xuresan de170 beramber bi Emew ve Qehtube Ibin ebb bi xwe ve Eba El-iyn Ebdul-Melik El-Xuresani171 ligel lekerek de bi ser arezor ve date binardin w leker ligel Serleker Xelif Mewrwan Osan Ibin Sufyan de date bierkirin li sala 131 k. -748 z.- de w bajar date bidagrkirin. Sala duway Qehtube ligel Ibin Hureyre 172 Serleker Xelif Merwan de li Helwan de date bierkirin ew j date bidagrkirin. (El-Teber, b. 9, r. 131). Di pla Xilafeta Ebu El-Ebas Ebdulah El-Sefah de Waly Cezr, Kurdistan Ezerbcan de Eb Cafer El Mensuri Biry w b. Di v pl de leker Rom hr ser Kurdistan date bikirin173.
xwe day di pit w re soz un ji bona Ebdul-El-Eziz Ibin El-Hac Ibin EbdulEl-Melek da. Gava Biray w Yezd mir bi ungrya v Ibrahim Merwan Ibin Mohemed Ibin Merwan Waly Cezr Ermnya p nehate rnitin. Ew bi leker xwe ve ji Cezr ji bona ser am u. W am girt. Xelk ew bi Xelfe kir. Ibrahim bazda l hate buhurandin. Mjvan v Ibrahim bi Xelfe danaynin. Ev di sala 127 k.- 744 z. de b. Ew ne di sala 132 k.- 749 z. de b; jiber di v sal de dewleta Emew hate rxandin dewleta Ebas hate destpkirin.
170 Ew Ebdul-Rehman Kur Muslime, y ku ew bi nav Muslim Xuresan bi nav bange. goyn cuda li ser Malbata w de ttin bidtin. Bi pirbn ew ji koke Kurdy kevnare. Hin ji Xwexuwann Ebi Delamet li nik Xelkan-Xellkan de Jyana Cenawer de li ser r dibje: Te di dewleta Mensur de xwestye bbexty lbide kirin Bavprn tey Kurd her bbexty li Xelk de didin kirin

Ji xwe re li Ibin El-Esir berg 5, R. 159, 162 de herwehaj li Musewer Tarx El-Isalm de (Ebu El-Iyon) bide temaekirin. Ew Yezd Ibin Umer Ibin Hureyre ye. Ew ji bal Merwan Duwem Emew bi Mrt li ser raq hate bidann.
173 Di Teber de Ibin El-Esr de ku Rom hr ji bona ser Cezr Ermnya birin wan Melety Kilkya bi alkarya Ermenan ji xwe re zeftkirin. 172

171

137 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Eb Muslim li nzk Nisbn de li sala 137 k. -763 z.- de Ebdula Ibin El date biikenandin174. Kurd li pla Xilafa Ebu Cafer El-Mensur de tkel serhildann Kurdistan Hemedan bn175. Li sala 147 k. -774 z.- de Xuwarzim Isterxan ligel orduwek Turk de hr bi ser Jor Kurdistan Ermnistan de date bibirin ew welat dane bitalankirin. Li pa j de Tefls-Tebls j date bizeftkirin bitalankirin. Serek Era Rawendi Herb Kur Eb Dula li ber w de gelek beramber liberxwedan date bikirin li encam de ew hate bikutin176. Xelife Mehdi li duway er Bzant 163 k. -779 z.- de Harun El-Red Kur xwe bi Wal ve li ser Kurdistan, Ezerbcan welatn Rojavay de date bidann. Milet Xezer di pla Harun El-Red177 j de hra Kurdistan date bikirin zor sitemkar vegurandin dane bikirin, lbel Xelfe j bi tund ve beramberya wan date bikirin, zor ji wan dane bikutin ew ji nava welt dane biderkirin. (183 k. -799 z.- de).
174 Ew Ap Mensure. Ew li ber w rab w ji xwe re Xilafet dixwest. Ebu Muslim li nzk Nisbn de ew date bezandin. (M. E.).

Bi nav bangtirn rea Sindebad Megos-Mecos li Xuresan de ye pitgirtina w ji aly Xelkn iya ye. Di sala 158 k. Mesrur El-Belx erek li ser Kurdn Yaqub dayite vxistin. (Teber, berg 10). Di Teber de hatye, ku Red di sala 174 de ji bona Baqerd Bazebd hatye w li Baqerd Kaxek daye avakirin. Xwexuvanek gotye: Li Baqerd Bazebd de Havngeh Mrgn pirin li nava wan de Ava pir sar rin mna Selseblin Li Bexdada malwran de xak ava w her germin
177 176

175

138 Keleha Sser-bajar Sune-Senendec ln Kurdy li dora w de ew li jrdestya Xelife Mamn Ebas de bn. W ji wan di cengn xwe de ligel Biray xwe Amn de li ser Xilafet de sd ji xwe re ji wan date biwergirtin. Pit derbasbna plek yekek ji Xulefa ew Ern Kurd ji bona hin wilayetn din dane biveguhestin. (Welat Xulefay Rojhilat, r. 190). Di pla Xilafeta Mutesem Bil-lah de li sala 225 k. -840 z.- de li dorhla Musil de serhildaneke Kurd li jr serperetya Cafer Meher Hesen-Mr Hesen178 de hate birdan. Cafer yekek li Xanedan Kurd b. Di p de ew beramber hzn Xelfe li Baba K de hate biikenandin; belam li daw de li axn Dasn de orduw Xelife date biikenandin gelek ji wan date bidlkirin. Cara duwem li Jr Komandarya Turk Aytax de li sala 226 k. de orduwek tir Xelife bi ser de date binardin. erk giran date birdan. Cafer hate biikestin Aytax kutarek zor zor date bikirin. Kutin vegurandin bi pileyek ve hate bigihatin, ku bi rast j ve beramber v vegurandina han mj bi rsar ve tte biderkevtin179. Cafer dsan j xwe neda biberdestkirin bi xwe ve jehr date bivexwarin bi peyay ve hate bimirin. (El-Kamil, berg 6, r. 208). Li sala 231 k. -846 z.- de li Isfehan de , li iya Fars de serhildaneke tir Kurd date birdan ew ji bal lekerek taybet ve li bin Komandarya Wesif de hate bitemirandin.

Di Teber de berg 11, R. 227 de Cafer Kur Meher Hesen Kurd ew li hla Mates de hate bezandin. Ev tax sitemkar li ser hinek setemkar sitembarya w di daw de Xelfe ElMutewekil Ela El-lah hate trekirin. W ew ji bona nava bin Zinadan date avtn. Ew ji tna mir w siza karn xwey bed wergirt.
179

178

139 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Kurd li sala (252 k. -866 z.- de tkel Raperna Mensor-Mesawir180 Derketvan bn. Li sala 262 k. -875 z.- de Kurd bedar herayn Dl Re Esray Zinc181 yaqub Sefar bn182. Kurd di nava wan heran de bi karn pir mezin ve hatin birabn nemaze yekek ji Serokn Kurd bi nav Mohemed Kur Eb-Dulah hezar Merd ve pir dane bikirin tan s salan w xwe ji bona wan daxwazan niwand ew yeke Peye b. Li sala 281 k. -894 z.- de Kurdan ji bona damezrandina dewleta Hemdan zor komek p dane bikirin183. Di sala 293 k. -906 z.- 184de Mohemed Kur Hilal, y ku ew Gewrey Era Hazbeni b, ligel Era xwe de serhildan dane bikirin tan nzka Musil hate bigihandin. Taze Waly Musil Eb El-Hica Eb-dulah Ibin Hemdan xwe bi ser wan ve date bikiandin ew li Merobe li ser Xazer185 de t wan b ew bi nava hev ve hatin biketvin. Lbel Ebu El-Hica nehate biserkevtin. Yekek li Merovn w bi nav Sulman El-Hemdan ve li v heray de hate bikutin Ebu El-Hica bi dilekest ve ji bona Musil hate bivegerandin. W yarmet ji Xelf Ebas El-Muktef Bil-lah de date bidaxwazkirin. Sala duway komek ji bona w hate bikirin ew bi n Hazben ve hate bikevtin. Pnc hezar mal ji v Er bi nava iyan ve
Ew Musawir Kur Ebdul-Hemide, El-ar bi bewazca ji Musil derket (Teber berg 11, R. 200, 256).
181 180

rea Zenc li dora Besara de ji sala 255-270 k. de date bidirjkirin. Ew Yaqubi Kur Leys El-Sefare. (M. E.). Di Teber de, berg 11, R. 243 de ew Ebdulah Ibin Azarmerd El-Kurdi.

182

183

184 Di Teberi de, berg 11, R. 324 de di v sal de Kurd Ereb li Cezr de havgirtin. 185

Rbarek Bike ji Rbarn Zab Bilinde. (M. E.).

140 hatin bikevtin gava ku ew tengnav bn, Serek wan bi fl ve daxwaza hajbn date bikirin w bi v reng ve Ebu El-Hica date bixapandin, tan ku Era w der rw xwe ber bi welat Ezerbcan ve dane bivekirin. Mohemed bi xwe ve ew li iyay Qendl de hate bimayn. Li dawya daw de Ebu El -Hica dor l date bigirtin ew date bitengavkirin; l ev j sda w neb. Mohemed j xwe rizgarkir ew j bi Ezerbcan ve hate bigihatin. Cara duway yarmetyeke tir ji bal Xelife ji bona Ebu El-Hica hate binardin. V car bi hzeke pir zortir ve w disan bi ser wan ve date bidadan li hem layek de dor li wan de date bigirtin Kurd berdest bn. Mohemed Kur Hilal li Musil de date bidann ev hera han hate bikujandindin. (El-Kamil, b. 7, r. 213)186. Li dema Xelife El-Muqteder Bil-lah j de hin serhildann din mna serhildana Ebdul-lah Kur Ibrahim187 ligel deh hezar Kurd de li dora Isfehan de serhildana dora Musil de hate birdan. Di v nav de ji bal Deysem Kur Ibrahim188de bingeh dewleta Hazben hate bidann li daw de ji bal Kurn Mohemed El-Rewadi de serdar li ser de dane bidann dewleta Rewad l hate bipeydabn w tan sedsal heftemn date bidirjkirin. (Temaey berg duwem bikin). Era Hazbeni li na Ezerbcany Hisn Hemdani de ligel w de bn ew tan Selmas n. (337 k. -948 z.-)

186

ye.
187

Die, ku ev di apa Ewrop de; jiber di apa Misr de jimara Rpel 192 de

Di Teber de di berg 11 de di sala 295 k. de weha hatye: Ebdulah bin brahim El-Mesme li Isfehan di v sale de hate biderbikevtin Deh hezar Kurd xwe li dora w danehev ... Di Kamil de berg 8, R. 5 de hatye: Ew Kurdeki di v sal de li ser Musi de biserketb. Di Kamil de, berg 8, R. 123, 136 de hatye: ku Deysem bin Ibrahim El-Kurd digot, ew Bav xwe li Ser Ra El-urat bn.(M. E.).
188

141 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li sala 340 k. -951 z.- de yekemn dewleta Kurd dewleta edadi li Jor Ezerbcan Jr Rojavay Qefqasya de hate bipkhatin w tan sala 595 k. -1164 z.- de date bidirjkirin189. Li sala 348 k. -959 z.- de duwemn dewleta Kurd Hesnewye-Berzkani li welat iya de hate bipkhatin w tan 406 k. -1015 z.- de date bidirjkirin190. Kurd di Pla Al Boy de Di dema Muez El-Dewle de bajar arezor end caran er mer tde hatin bikirin tde hin serhildan hatin bipeydabn. Hacib191 Sebketkn li sala 344 k. -955 z.- de bi lekerek bi hz ve bi ser arezor ve hate bidakevtin demek ardora w date bigirtin di daw de ji bona yarmetya Rikin El-Dewle devj date biberdan ew ji bona R . Li dema Muez El-Dewle de Keyn Hemdan j hin ceng er li Kurdistana navn de p hatin birabn. Seyf El- Dewle Serdar Heleb li sala 354 k. -965 z.- de li Bedls Xelat date biardorgirtin. Ev bajarn han bi dest Biray Xulamek w ve bn, y ku w li ber w de ser xwe dab bihildan. ( Serphatyn Netewan, berg 2).

Li ser Dewletn Kurd de di berg duwem de ji v nivsta han d em bi dirj biaxivin. Li vir de bes bi tenha em li ser mjwa bipkhatin dirjbna serdarya wan dewletan bidin biaxivtin. Ew Hesnewy Kur Husn Kurd Berzkan ye, mna ku ev di Ibin El-Esr de, berg 8, R. 55 de hatye. Ew di sala 369 de li Sermac de Mir ye. Ew li ser Lekerek jiberzkan Mr b, ku jre Berznye dihate gotin. Xaln w Wendad Xanim kur Ehmed bn. Ew du Mrn bi reng din bn ew bi Eyany bi nav dibn. Ew li dorhla Dinur, Hemedan, Nehawend, Samgan hin cihn din ji Ezirbcan tan snorn arezor pnc sal hatibn biserbikevtin. Her yek ji wan serdarya bi hezaran Leker dikir. Xanim di sala 350 k. mir. Kur w Bav salim Deysem Kur Xanim cih w keleha Qesnan b. Ew ji bal Ibin El-Emd hate nabdkirin. Di Ibin El-Esr de hatye, ku El-Hacib Sebketkn ji bal Meez El-Dewle ji bona ahrezor hatye binardin. (M. E.).
191 190

189

142 Li rdana Ebu Texeleb de, Eded El-Dewle ji bona peyketina w Ebu El-Wefa bi lekerek ve ji bona Kurdistana navn date binardin192 bajarn w bere bere dane bizeftkirin. Miyafarqn li dawya s mehan de ji dorlgirtin fen xapandin ew date bivegirtin. Ebu El-Wefa193 bi lekerek ve Amed ardorkir li dawya reva Ebu Texeleb de bajar di sal 368 k. -978 z.- de date bigirtin. Li sala 369 k. -979 z.- de Eded El-Dewle lekerek bi ser Kurdn arezor ve date binardin nta w j ev b, ku ew wan li Era Beni eyban Ereb de bide bicihkirin: jiber Kurdn v welat ligel v Er de biyekbn hevtkelbn. Leker Eded El-Dewle ar arezor date bigirtin Erebn Beni eyban ber bi Biyaban ve ji xwe re reviyan. Ew bi n wan ve hate bikevtin kutarek zor li wan de date bikirin. (El-Kamil, berg 8). Sala li p v heray de Kurd Kur Bedoye194 bi yarmetya Hemdani Eb Texleb ve li Erdame195 de dewleteke serbixwe date bidamezirandin. Belam ewendi p ne, ku Eded El-Dewle ew tkda ew bi jrdest xwe ve date bixistin. Eded El-Dewle li sala 370 k. -980 z.- de orduyek ji bona ser Kurdn Hekar date binardin ardora wan date bigirtin li pa soza parastina jyan maln wan de ew berdest bn. Lbel tev soz peymana xwe ji bona wan j w hem kutin. (El-Kamil).

Ew Fedil Elah Ibin Nasir El-Dewle Ibin Hemdan ne. Dya Fatme Kea Ehmed Kurd ye. Ew di Sefer de di sala 369 k. hate kutin, Pit ku Keyetya w li ser dest Eded El-Dewle de hate nabdkirin.
193

192

Ibin El-Esr berg 8, R. 5. (M. E.).

Ne di Kamil de nej di Ibin El-Esir de li ser Rdann Hemdanyan yn din de tu agehdar bi destn min ve nehatin bikevtin. Bi v bajar Gawai j dibjin. Li gora Yaqut El-Hemew El-Rum di Ferhenga welatan de ew li nzka Cud tte bikevtin. (Renge, ku ew Armiat be, y ku nav w di erefnama Faris de hatye. M. E.).
195

194

143 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di v pl j de Baz Ebu El-uca196 bigeh dewleta xwe date bidann. Ew bi xwe j ve Serok Era Hemd b. Di nava bst salan de li Kurdistana navn de li Diyarbekir, Arc Miyafarqn de xwe date bifirehkirin. Li pa de Xuwarz w Ebu Eli Kur Merwan na w date bigirtin. Ev dewleta han pir bi hz hiner b w tan sala 489 k. 1096 z.- de, ango nzka sed deh salan date bidirjkirin. (Ji bona dirjbn temaey berg duwem bidin bikirin). Li dewrana Xilafeta El-Qadir bil-lah de Mjvan li ser yekek ji Serokn Kurd de dide biaxivtin, ku nav w Ehmed Kur Zehak b. Ev Merov han li mjwa 381 k.- 991 z. de ligel leker Misri rw xwe ber bi keleha Afaye ve date bivekirin, ya ku ew li qerax em As197 b. Leker Misr di bin serperetya C Kur Mohemed El-Semam198 de b, ew ps ikest. Bes bi tenha ve navna wna li ser pnc sed Suwar de hate birawestandin. Li v bhn de Ehmed Kur Zehak Sell xwe bi ser Komadar Rom ve date bikiandin ew date bikutin. Weha bi v reng ve orduw Rom hate biikenandin. (Serphatya Netewan)199. Di navbera 366 k.- 976 z. de 388 k.- 998 z. de zor er mer li ser maldarya Corcan de di navbera Al Boye Ziyri de bye, Kurd j di nava wan er meran de bedar hate bibedarbn; Mehmud Xazan200 j beramber bi Turkn Qerexani ve zor ji hza Kurd sd ji xwe re dayite bisitendin. (El-Utbi).

Weha di kok de ye. Di Kanyn Ereb yn kevnary din de Baz-Bad ElKurd hatye. Ji xwe re li Kamil, berg 9, R. 13, 23 bide temaekirin. Di Wir de hatye, ku ev Baz Kurd nav w Ebu Ebdulah El-Husn Ibin Dostek b ew ji Kurd Hemd ye. Wi pir hra hla Diyarbekr dikir bi v nav w hate biderbikevtin.
197

196

Herwehaj ew bi nav em Servaj tte binavkirin. Serlekerek ji Serlekern Fatim b.

198

199 Ji xwe re li R. 118 apa Misry sala 1333 k.- 1915 z. de li Qahire de bide temaekirin. (M. E.). 200

Diyare, ku ew Mehmud Xeznew ye ew ne Laxaz Megol ye.

144 Di v pla han de 380 k. -990 z.- j de dewletek Kurdy bi deng ve bi nav Beni Inaz201 ve hate bipkhatin. Geh ew biserxwe b, geh j ew vegirday b. W heft sal date bidirjkirin. Kurd li er mern navxwey Alboye de li hrn Era Beni Uqeyl de bi ser Musil ve li er Alboye de li Fars Xuzistan de jihatyn gelek niwandin. Li sal 397 k. -1007 z.- de Beha El-Dewle lekerek bi ser Kurdn Bendcan ve date binardin erek giran di navbera wan de hate bilidarketin. Leker Beha El-Dewle hate biikestin talnyeke pir bi destn Kurdan ve hate bikevtin202. Di sala 411 k. -1020 z.- de emis El-Dewle203 serhildana lekery Turk bes bi tenha ve bi yarmetya Kurd ve date bivemirandin leker Turk date bilinavbirdin. (El-Kamil, berg 9)204.

Ji wan j Ebu- El-Fetih Enaz Qerqems di sala 400 k. de dane vegirtin, mna ku ev di Ibin El-Esr de, berg 2 hatye. Ji erefnama Fars li ser Dewlet Mrnenyn Kurd tte biderbikevtin, ku rastya v nav Eyar ew ne Enaze. Dibe, ku di kanyn Ereb de mna Ibin El-Esr yn din de ew ji veguhertina Eyar hatibe biwergirtin. Li nik Ibin El-Esr de di berg 9 de li ser er de di navbera Eb El-Fetih Ibin El-ok Ibin Mohemed Ibin Eyaz de Ap w Ebi El-Macid Muhelhel Ibin Mohemed Ibin Enaz hatye. Di Ibin El-Esr de, berg 9, R. 71 di bin nav nana Birxistina Ceng di navbera Leker Beha- El-Dewle Kurd de hatye, ku di v sal de Emd El-Ciyu sipahek di bin Rberya Serlekerek Dlm de ji bona ser Bendncibn bir. Ew ems El-Dewle Ebu Tahir Ibin Fexir El-Dewle Xwedy Hemedan ye. Ev Gelacya han di nava Leker wy Turk Kurd de hate vxistin. W Herduwn p dane nabdkirin.
204 Di sala 417 k.- 1026 z. de di navbera Ela-El-Dn Kakwye Kurdn Cozqan de er b. Ela-El-Dn Eba El-Fereh El-Baboy li ser wan bi Serek date bidann. Ew ji Trek ji wan b. (Kakwy bi Fars ango Xal- ji Ibin El-Esir). Diyare, ku ev di Kurdya welat Faris de tte bikarann. 203 202

201

145 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Dery arem

1. Tan Pla lxan

Oxoz, y ku ew Prew Silcoqyan bn, ji welat R helsan ber xwe ber bi welatn Rojava ve di sala 420 k. -1029 z.- de dane bivekirin. Yekek ji Serleker Xeznev bi nav Ta Fera ve205 ligel s hezar Suwar de, yn ku beek ji wan Kurd bn, rgeh li wan de dane bigirtin er di nava wan de hate bivketin. Lihev hate birasthatin, ku Gewrey Kurd bi dest Oxoz ve hate bikevtin bi zor ve p Kaxezek ji bona Kurdn din date binivsandin, da ku ew li er de dest bidin bihilgirin. Weha bi v cor han ve Oxoz hatin biserkevtin ew hatin bipveketin. Li sala 429 k.-1037 z. de Oxoz bi dewr bern ar Meraxe ve hatin bigihatin wan ar Meraxe dane bitalan biwrankirin zor ji Xelkn w dane bikutin. Li dawya vna de wan hr bi ser Era Hazbeni ve dane bibirin kutarek zor li wan de dane bikirin. Di dawya daw de Eln Kurdn li w nav de ligel Serdar Ezerbcan206 de peymanek dane bigirdan wan ligel hev de beramberyeke zor dij Oxoz bi tund ve dane bikirin. Bi v reng ve
205

Ew Hacib El-Sultan Mesude. (M. E.).

Mna ku li nik Ibin El-Esr de hatye, Serdar Ezirbcan Wehsozan Kur Mehlan b. (M. E.).

206

146 wan Oxoz dene bivegerandin. Taqimek tir ji wan ta Ermnya bn. Li w der de kutarek talanyeke zor wan dane bikirin. Ew ber bi pa ve hatin bivegerandin ew ji bona dor bern (Ormiy-Wirmiy) bi ser Xlatn ln Ebu El-Hicay Hazbeni207 ve hatin bikevtin. Van Kurdn han bi sert ve erek qurs ligel wan de dane bikirin, belam zora Oxozan li encam de Kurd dane bierpezekirin ew ji hevd dane bibelawelakirin. Li sala 420 k.-1029 z. de dewleta Rewady Kurd li Tebrz hate bipkhatin. Danvan v dewleta han Wahsozan Kur Mamelan b208. V dewleta han tan sala 426 k.-1035 z. de209 date bidirjkirin. Dewleta Dsem prev v dewleta han b210. Li sala 421 k.-1030 z. de dewleta ubankare-ivankarey211 Kurd li welat Faris de hate bidamezirandin w bi her reng ve tan sala 756 k.-1355 z. de date bidmkirin. Li sala 432 k.-1040 z. de Wahsozan Kur Mamelan bi fl fen ve tevaya Serokn Oxozan date bigirtin. Hem bi dest pit ve dane bibestkirin hr bi ser lekern wan ve date bibirin. Zor li wan de date bikutin.
207 Ew Ebu El-Hca El-Dewle El-Kurd b. Ew Serok Kurd Ezirbcan b Xuwarz Wehsozan Kur Mehlan b (bin El-Esr, berg 9, R 163).

Diyare, ku ew Wehsozan Mehlan Serdar Ezirbcan y. Ji xwe re li ElKamil berg 9, R. 145, apa Misr bide temaekirin.
209

208

Mj bi as hatye biwergirtin.

Di sala 421 k.- 1031 z. de Hra Fedlon El-Kurd b. El-Xezer di Ibn El-Esr de berg 9. Ji xwe re li Farisnama Capkir li Ewropa de bi ziman Fars, li Mesalik ElEbsar ya Fedle-Lah Ibin El-Emri Destnivsa li Nivstokxana Misr de jimara 8 M li erefnama Farisiy apkir li Mosko 1860 li Qahire 1930 bide temaekirin.
211

210

147 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Belam Qol Ormiy li v rizgar b. Wan r ber bi welat Hekar ve date bivekirin, ya ku ew w ax ji wilayeta Musil b. Wan li w der de talankirinek zor dane bikirin. Di w gava ku ew di nava iyan de gro mabn, Kurdn wan navan li hem alyek de dora wan dane bigirtin hezar pncsed kes ji wan dane bikutin. Zor j Dl ji wan dane bigirtin. Talanek ba j bi dest wan ve hate bikevtin li nava wan Dlvanan de heft Mrn Oxoz j hebn. Bi nzkbna orduwa Toxur Beg ve212 Oxoz ji tirsa nemankirina xwe hatin bipveketin. Qolek ji wan li jr Komandarya Mrek ji wan de bi nav Mensur ve bi ser zozan ve rw xwe ber bi Cezra Ibin Umer ve date bivekirin. Hj ew li Rojhalat v welat han de bn, Qolektir ji wan di bin Komandarya Boxa-Boqa de r ber bi Diyarbekir ve date bicedan dest bi talankirina naveey Kardo-Kardi213, Bazabda, Hesny214 Pxabr-Fixabr215 date bikirin. Serdar Cezr Sulman Kur Nesir216 El-Dewley Merwan gelek Hozan b zan, ku ev Oxozn han li p buhar de ew li welat Cezr de netuwanin t biperin; jiber v j w bi ser bala xwe ve
212

Ev sipah han di bin Rberya Ibrahim Yenal Biray Sultan Toxril de b. yanj Kerda, Kardo Kurdo b. Ew li Rojhilat herema Cezr tte bikevtin. (M.

213

E.).

214 Li gora Yaqut Hemew ev bajar Hesniy di navbera Musil Cezr de b. A. le Strange-Sitrnc dibje, ku ew li ser Ava Xabr nzk Zaxo b; jibervj ew bi Xabura Hesne dihate binavkirin.

Ev Xabr Cezr ye. Ev ji welat Hekar zozan Derdikeve ew bi ser Dicl de dire. Xabr duwem ew li Jor Mozopotamya de ye. Ew bi Furat li nzka Qerqsa de, ya ku ew di Mejw de bi nav bange, tte gihatin. (M. E.). Di koka xwe de Sulman Ibin Nasir El-Dewle El-Merwan b. Rastkirina w ji bal Ibin El- Esr b.
216

215

148 date bixistin bi vlik ve Mensur Komandar Oxozan date bigirtin bi yarmetya Kurdn Banavy Fnik ve217 bi ser wan de date bihrkirin tan dewr bern Nisbn datin bibirin zor ji wan dane bikutin. Belam tevlivj welat ji zyan wrankirina wan nehate biparastin. Di dawya daw de wan xwe bi Diyarbekir ve dane bigiyandin hem al dane bitalan biwrankirin. Sedar Diyaberkry Merwan malek zor bi Oxozan ve date bidan w ew ji Diyarber ve datin bidrxistin.. Li daw de wan r ber bi dor bern Musil ve dane bivedan. Wan bajar Musil bi xwe j ve du car dabn bizetfkirin. Wan talan kutarek b jmar dane bikirin. Qerwa Mr Musil ji bona libewrxwedana Musil hewara xwe bi ser Mrn Ereb Kurd ve date bibirin218. Li sala 463 k.-1071 z. de Romanos=Armanos eram Imperatpr Roma li deta Melazgurd de hate biikenadin bidlkirin. Hem Ermnistan Kurdistan bere bere bi dest dewleta Silcoqy Alp Ersilan ve hate bikevtin. Ew Dewlet Mrnenyn kurd, yn ku ew hebn, yek li d yek de linavn welatn wan bi dest Sulcoqyan ve hate bikevtin219.
Kelehek ji Kelehn mjyy Cizra bin Umer b. Pir ji Kelehn Kurd sengn b, ya ku tde Kurdn Penew Beek ji Buxt didan serdarkirin. erefname dibje, Kurdn Cezra bin Umer ji Kurdn Buxt Bencaw bn. Di Ibin El-Esr de berg 9, R. 204 de dibje, Kurdn Hemdi li Akr dorhla w de bn Kurdn Hezban li Hewlr dorhla w bn. (M. E.).
219 218 217

Dewletn Selcoq ji pnc Beran dihatin bipkhatin:

1. Dewleta Selcoqn Xuresan, R, iya, Cezr, Faris Ehwaz di sala 492 k.- 1099 z. de hate bipkhatin w 93 salan date serdarkirin. 2. Dewleta Selcoqn Kerman li sala 432 k.- 1040 z. de hate bipkhatin w 150 sal date dirjkirin. 3. Dewleta Selcoqn Iraq Kurdistan di sala 511 k.- 1117 z. de hate bipkhatin w 79 sala date bidirjkirin.

149 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li sala 493 k..- 1100 z. de Dawvan Serdar Merwan, y ku ew li Exlat-Xeylat-Xelat de hatib bimayn, jiber bedbna serperetya xwe kna Xelk j ve ew j hate binemankirin welat w be dest Sukman Qutbi ve Xulam Etabiky Tevrz ve hate bikevtin. Bi kurt ve li vegirtinn Turkan de welatn Kurd, yn ku ew li ser ryn wan de dihatin bidtin, zor, zor ziyan bi wan ve hate bikevtin. Ew dujminayet berberya di nava wan de b, w nehit, ku ew bi Komel Birat ve beramber bi wan epolan ve bi hz hiner ve btin birawestandin; jibervj beramberya bi tenha ve b kar sd b. Bi ser mal ve zor zyan dtin h Miletek tir bi qed Kurd ve li jr dest p de nen. Bi xwe j ve ji destpkirina mjw de tan ro j, heger em ji xwe re bi kr tde bidin biremankirin, d em bibnin, ku bedbext malwrankirina v Milet han hem bi carek ve bi encam berber duberyn wan ve dihate biderkevtin. Wehaj bi v reng j ve tan ev rewa wan han j bide bidirjkirin, d ew j her her li jr p de btin bimayn. Bi rast j ve destana vegirtinn Turk ji bona Kurd zor bi tund ve dihatin biderkevtin, belam tevlivj avn wan j nehatin biikenandin. Sertya zikmakya wan nehit, ku ew bi bhv ve btin bimayn ew sern xwe ji bona Vegirtvanan bidin bibitewandin. H ksek ji nava destn xwe nedidan biberdan, ku ew her her ji bona mafey xwey talankir serxwebna xwey windakir li ber xwe de nedin bidan.
4. Dewleta Silcoqn Sur- am di sala 487k.- 1094 z. de hate bipkhatin w 24 salan date bidirjkirin. 5. Selcoqn welat Rom (Enadol) di sala 470 k.- 1077 z. de hate bipkhatin w 230 sal date bidirjkirin ( mjwa Netewn Musumanan, El-Xudeyr Beg, berg 2, R. 468-471).

150 Ew dihatin bikutin wan j didane bikutin, ew dihatin bitalankirin wan j didane bitalankirin. H carek ji caran j bi tewaw ve ew girty h Serdaryek hzek ne hatibn bikirin. Di sedsaln yanzdeh duwanzdehn zayn de bi jhatyn bhempa ve di mrxas azaya xwe de di warn ceng ser de ew p hatin binandan. Xelife Patahn Turk di dema tengavyn xwe de ew pwist bi yarmetdana Kurd ve dihatin bikirin. Bi rast j ve em dibnin, ku Melekah Sulcoq beramber bi Qart Mam xwe ve, y ku ew Serdar Kerman b wist, ku ew dewleta w l bide bizetfkirin, ji Kurd ji xwe re sd date biwergirtn. Beramber bi v yamertya han ve li nava Kerman de erdn zor ji bona Kurdan hatin bidiyarkirin. (Mesd Ibin Xelkan). Li sala 499 k.- 1105 z. de220 orduw Mohemed Kur Melekah li jr serperetya awli Seqa221 de bi ser Musil ve hate bidakevtin. Serdar Hewlr Ebu-El-Hicay Hazbeni222 ligel Serdar Musil Cegermi de r li wan de date bigirtin erek qurs ligel wan de date bikirin. Li sala 502 k.- 1108 z. de, gava ku orduw Sultan Modud ji bona ser awli Seqa hate birakiandin, Ebu El-Hica Nesri Kur Muhelhel Ebu El-ewq ligel de bn223. Li saln 496, 497, 503 k.- 1102, 1103, 1109 z. de di ern Decl, Mrdn hin cigehn tir de bermaber bi prabnn Kurd ve bi taybet ve li ser wan de hatye binivsandin.
220

Di El-Kamil de berg 10, R. 158 de ew di sala 500 k. de b. Li nik Ibin El-Esr de Cawl Seqawe bi du Wawan hatye binivsandin. Nav w Eb- El-Hca Ibin Mosek El-Kurd El-Hemezan b. ji xwe re li nik Ibin El-Esr de li berg 10, R. 172 de bide temaekirin.

221

222

223

151 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li sala 504 k.-1110 z. de li na Mohemed Kur Melekah de ji bona ser Sur de224 Serok Era Rewadiy Kurd, Serdar Meraxa Ehmedl Kur Ibrahim Salar Kur Wahsozan225 Mr Eb El-Hica Serdar Hawlr bi xwe lekern xwe ve ligel de hatibn bibedarbn. Dewleta Fedlewy Loristan li nv sedsal ko de hate bipkhatin w tan nv sedsal nehemy ko de date bidirjkirin. (Temaey berg duwem ji xwe re bidin bikirin).

2. Kurd di Pla Etabekan de

Dewleta Erteq-Ertek: Bidannvan v Dewlet Erteq Pey Melekah b. Ew li sala 495 k.- 1101 z. de li Hesen Kf hate bidamezirandin. Di daw de di sala 502 k.- 1108 z. de bi du Be b: Hesen Kf Mrdn. Bee Yekem di sala 620 k.- 1223 z. de Bee duwem di sala 811 k.- 1508 z. de ji bal Dewleta Qereqoyonly Turkuman hatin nabdkirin.2. Dewleta ah Eremen: ew di sala 583 k.- 1187 z. de li Xelat de li ser dest Sokman Qutb Pey Qutib ElDn smal Silcoq Serdar Tevrz-Tebrz hate bidamezirandin. Ew di sala 604 k.- 1207 z. de ji bal Dewleta Eyub de hate nabdkirin.3. Dewleta Zenkye: ew li Musil de ji bal mad El-Dn Zenk Ibin Iqisteqr Pey Melekah di sala 512 k.- 1127z. de hate bidamezirandin. Ew zor fireh b j end Qol peydabn:Qol Musil: W Tan sala 660k.- 1262 z. date bidirjkirin. Megolan ew date nabdkirin.Qol Sur-am: Ew ji bal dewleta Eyub de di sala
Cna sipah Sultan ji bona er Ferengan di sala 505 k.- 1111 z. de mna ku ew li nik bin El-Eir de berg 10, R. 183 hatye. Ev Mr han di sala 510 k.- 1116 z. de li hla Batiny de hate kutin. Ji xwe re li El-Kamil berg 10, R. 194 de bide temaekirin.
225 224

152 577 k.- 1181 z. de hate nabdkirin.Qol Sincar: Ew di sala 566 k.1170 z. de hate bipkhatin ew di sala 617 k.- 1220 z. de ji bal dewleta Eyub de hate linavbirin.Qol Cezr: ew di sala 576 k.- 1180 hate bipkhatin ew di sala 645 k.- 1247 z. de ji bal dewleta Eyub de hate linavbirin.Qol Hewlr: Ew di sala 539 k.- 1144 z. de hate bidamezirandin ew di sala 630 k.- 1253 z. de ji bal dewleta Eyub de hate qirkirin.4. dewleta Etabik Ezirbcan: Ew ji bal Mr ldkiz di sala 536 k.- 1141 z. de hate bidamezirandin w tan sala 630 k.1225 z. de date bidirjkirin. Ew ji bal Xuwarzimyan de hate nabdkirin.5. dewleta Etabik Loristan: Ew di sala 543 k.- 1148 z. de li ser dest Ebu Tahir Komandar Etabika Faris de hate bidamezirandin w tan sala 827 k.- 1424 z. de date bidirjkirin. Ew ji bal Tmorleng hate tar markirin. (mjwa Netewn Musulmanan berg 2).. . Beek ji van Etabekan de li Kurdistan dorhln w de dewletek dane bidamezirandin wan gelek di nava wan de dane bikirin; jibervj ligel mjwa Kurd Kurdistan j de zor tkelya wan tte biderkevtin. Ji Serdarn v Xanedan mad El-Dn Zeng gelek c welatn Kurd ji xwe re dane bizetfkirin ew ligel Kurd de her di er heran de dihatin biderkevtin. Li sala 528 k.-1134 Z de ar Tanza226, y ku ew li qerax ep ava Botan de b, date bizeftkirin ew bi xwe j ve ligel Teymor Ta Serdar Mrdn de bi ser Diyarbekr ve n demek j ardor lgirtin. Lbel neyan tuwan bidin bizeftkirin wan ew bi c ve date bihitin. Li v dem j de hzeke tirj ji bona ser Era Hemdiy date binardin hin ji kelehn w mna Akr, ... hd. ji wan date bizetfkirin. Hoy v hra mad El-Dn eve b, ku v Era han li jr sermiyandarya Serk xwe Mr sa de li ardorgirtina Musil de wan yar ji bona Xelfey Ebas El-Musterd dabn bidan.
226

Ji xwe re li Ibin El-Esr berg 11, R. 39 de bide temaekirin. (M. E.).

153 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Serdar Hewlr, Ab wan navan Abu El-Hica Kur Ebdul-lah227 ji bona Musil lay mad Ed-Dn ew li w der de ma, tan ku ew mird. Li dawya Ebu El-Hica di navbera Dondn wna de er pevn hatin bihelgirsandin. mad Ed-Dn ev ji xwe re bi maneha destdirjy ve date bikirin ar Ab ji wan date bisitendin keleha w j li sala 537 k.- 1142 z. de date biruxandin. Li v er pevn de w pir ji Mr Axayn Kurd date bikutin. Bere bere w kelehn Xanedan Ebu El-Hica ji xwe re datin bizeftkirin. Welat Hekar, axn Zozan, iyayn Sor, Heror, aban, Rebye... hd. w yeke bi yeke ve ew ji bona jr serdarya xwe date biann. (Ibin El-Esr, El-Kamil, berg 11, r.6) Imad Ed-Dn li pa beynek de keleha Celab-Gelab j date bizeftkirin ew li pa nkirina wna de bi nav xwe ve Imady date binavkirin228. Imad Ed-Dn li sala 534 k.-1139 z. de welat arezor ji Mr Qepaq Kur Erselan ta de date bizeftkirin. Li sala 537 k.-1142 z. de hzeke tirj ji bona ser Hekar w date binardin keleha abani date bizetfkirin ew date binkirin229. Li sala duwa p de w ron, Xzan, Srt, Husin El-Doq, Husin Zil-Qerneyn hin ji kelehn tirj dane bidagrkirin li dewrn
Yekek li Kurn v Ebu El-Hca de, ku nav w Ehmed b, bi Serdar keleha T hatib bidann. Mr Seyf El-Dn Eli El-Metob bi nav bang Kur v Ehmed b. Di dema ku Xaperestan keleha Ako-Eka dor l datin girtin, Ev Mr Seyf ElDn ji bal Selah El-Dn bi Komandar keleha Eka hate bidann. Li gora roka Hemdul-Lah El-Mustewf nav mady ji nav mad El-Dewle Mr Deylem hatye, ku ew di sala 338 k.- 949 z. de tde dihate ttin. Li layektir de Yaqut El-Hemew dibje, ku ev keleha han bi nav Imad El-Dn Zenki hatye binavkirin ew li ser Kaviln keleha Ab hate durustkirin Xelkn w li ln Hekar ne. Ew ji Kelehn Kurdn Mehranne. Mna Elq, Serwe, Elaban, Fereh, Koer El-Zeferan. Ibin El-Esr. (M. E.).
229 228 227

154 Mrdn j de hin cgehn tirj date bigirtin dubare bi ser Diyarbekir ve hate biyn ardor l date bigirtin. Serdar230 Rabiy231 Eleka-Elek Mr El bi arzuw xwe ve ser xwe ji bona mad Ed-Dn date bibitewandin. Li dawya bneke tir de w lekerek ji bona ser Mr Husam-Edn date binardin, y ku ew Gewrey Era Banav Serdar keleha Fnik b232. Lbel di dema dorlgirtin de di sala 541 k.-1146 z. de mad Ed-Dn hate bimirin leker w hate bivegerandin. Etabkn Erteqye-Ortokiye Diyarbekr j gelek car ligel Kurdn w welat de er herayn wan hebn. (Ebu El-Fida). Xulefayn Ebas hin caran ji bona ikenandina hz kra Turkan xwestine sd ji Kurd bidin biwergirtin. Evej bi rastj ve wan dane bikarann. Li sala 528 k.-1134 z. de kiandina Mr say Serok Xlatn Hemdiy ji bal Xelfe Musterd de nimneyek v siyaseta han bi xwe ve tte biderekvtin. (El-Kamil). Di v pla han de yekemn damezrandina dewleta Eyub date bidestpkirin li sala 569 k.-1173 z. de li Misr de w bi serxwebneke tewaw ve ji xwe re date biwergirtin ew zor hate bifirehkirin.

Ew Mr Eli Ibin Ebdul-Lah Ibin sa El-Kurd xwedy KelehnRabiy, Elqey, Fereh yn din b. Piti ku ew tev li Zenki b, ew bi bbext li ser dest Serlekerek Zenki hate kutin (El-Kamil, berg 11, R. 6). (M. E.).
231

230

Li gora erefname de Bolaqe. keleha Fnik nzk bajar Cezr ye.

232

155 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li vegirtin, er cengn Sultan Selah El-Dn de gelek Er Mrn Kurd dihatin bipeydakirin. Ern Hekar, Mehran, Soran, Hemd Zerzar di nava komn wan Eran de dihatin biderekvetin, yn ku ew ligel Sultan Selah El- Dn de dihatin bidtin. (El-feteh El-Qesi f El-Feteh El-Quds, r. 302). Miser, Sur, El-Cezre, Kurdistan Ermnistan hem di nava v dewleta han de dihatin biderkevtin233. Bi rastj ve ev pla Selah El-Dn dema zrn v dewlet bi xwe ve tte bidtin. Li daw de ev dewleta han bi end beve hate bikirin be her dirjkir Eyuby Husin Kf b, y ku ew tan destpkirina pla Osman hatib bimayn234. (ji bona dirjbnan ji xwe re temaey berg duwem bidin bikirin). Li duway dewleta Zeng de li Cezrey Ibin Umer de dewleta kurdy Ezzan235 hate bipeydabn. Goye weha ye, ku ev Xanedann han ji Dondn hjay Xalid Ibin Wld bn. Ev dewleta han tan pla dewleta Bayender236 hate bidirjkirin ew ji bal w de ji bona demek hate bilinavbirin. Lbel li pa beynek de dsan li Cezr de hate bipeydabn. Ev dewleta han di dema girdana Kurdistan bi dewleta Osman ve w j ser ji wan re date bidann. (Insiklopdya Musulmanty, berg 1). Li sala 581 k.-1185 z. de li pla Xilafeta Nasir El-Dn El-Lah de navbeyna Kurd Turk tk erek Mil date bidestpkirin237, ew
233

Herwehaj di nava w de Yemen, Terablusa Rojava Berqa j dihatin bidtin. Ew di sala 921 k. de b.

234

Li gora nav Ebdil-Eziz Kur Sulman Kur Xalid de, mna ku ew di erefname de hatye. Ji v Binemala Serdar di Cezir de Bedirxan Paa b, y ku ew tde Mr Daw Mr b.
236 Dewleta Rurkimany Aqqowl ye, ya ku ew di Diyarbekir Kurdistan de ber Dewleta Sefew de hatib bidamezirandin. (M. E.). 237

235

Ibin El-Esir, berg 11.

156 gelek fireh b w li Sur, Kurdistan Ezerbcan de du salan date bidirjkirin ew ji bona herdu layan bi zyaneke zor ve hate biderkevtin. Li pa de bi remaneke oldar ve hajbn di navbera wan de hate bikirin ji bona beramberkirina Fileyn Ermen, Ar li Cezr, Sury Kapadokya de hevd dane bigirtin. Lbel mexapin, ku v hevgirtina han ewende nedate bidirjkirin li ser hin ji daxwazn Mulk de Kurd Turk careke din bi gij hev ve hatin bikevtin. Li dawya er herayek zor de Kurdn Sury Kilikya-Edena- cihn xwe dane biolkirin. Ibin El-Esr dibje: "Di w mjw de bi xwe j ve238 di navbera Kurdn dora Musil Cezr de li ser daweta jinanneke Turkuman de erek hate birdan gelek kes tde hatin bikutin. Di daw de Mucahid El-Dn Qaymaz Wezr Serdar Musil navt di nava wan de date bikirin ew dane birkxistin. W ew hera han date bikujandin. (berg 11, r. 234). Rdann Mjw weha didin binandin, Ku Milet Kurd bi bvaj v j ve ligel Turkan de z z tk di, lbel ligel dirawsn xwey File de her her bi at ve bi hev re ditain birabuhurandin gelek caran j hewrdu layan ak j ji bona yektir bi hev re didan bikirin. (Insiklopdya Musulmanty berg 1). Di dawya mirina Sultan Selah El-Dn de 26. Sefer 589 k. -3 avadara 1193 z. de Zengyan cgehn xwe li Kurdistan de dane biqayimkirin. Li sala 607 k. -1210 z. de Kur Bik Erselan ah Zeng mad El-Dn239 bi nav Mulkdary li Nur El-Dn Biray xwe de kelehn Akra date bisitandin. Li sala 619 k.- 1225 z. de mady j bi er ve date bidagrkirin. Serdar Musil, y ku ew Birazy w b, hzek ji bona ser w date binardin, lbel ew nehate
238

Di Ibin El-Esir de derbare rdann sala 581 de, berg 11, R. 211, apa Misr.

239 Nav w li nik Ibin El-Esir de Nur-El-Dn Arselan ah Ibin Mesud Ibin Modud de. du Kurn w hebn. Yek bi nav El-Melik El-Qahir Iz-El-Dn Mesud b. Y duwem Imad El-Dn Zenki b. Nur El-Dn Zenkiy li vder de bi navkiri ew ne Biray w ye, lbel ew Kur Biray w El-Melik Elqahir Iz El-Dn Mesud de.

157 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan biserkevtin. Li daw de mad Ed-Dn hin ji kelehn Hekar keleha Kuwa dane bizeftikirin. unke dan sitandina w ligel Xelk de bi ak ve nedihate biderkevtin, Xelk rw xwe l datin biwergrandin xeber ji bona Bedir El-dn Lulu Cger Musil datin binardin wan j hzek dane bidawxazkirin. Bigihitina v hza han kelehn Hekar zozan bi destn Serdar Musil ve hatin bikevtin. Di sala 619 k.-1222 z. de li sala 612 k.-1215 z. de keleha mady j li dest . (El-Kamil, berg 11). Li sala 622 k. 1125 z. de ji bona raq Cezr zordar hate bibelabn; Hejandina erd, girany, ferten, baran avrabn dunya date biewandin. Bi mal can ve ziyann b snor hatin bikevtin. Sala duway Ela Edn Kqbad Silcoq240 Serdar Qony bi fermana Celal Edn ah Xuwarzem ji bona ser Diyarbekir hat birakiandin hin ji kelehn w date bizeftkirin zyaneke zor li w welat de date bidan241.

3. Kurd li Pla Xuwarzim lxan (Megol) de

Li sala 614 K-1217 z. de Kurdn det iyayn Zagros t vegirtin wrankirina Xuwarzimiyan bn; jiber Sultan Mohemed Xuwarzimi242 orduwek ji bona ser Nasir Ed-Dn Al-Lah Xelif Ebas dab birkirin. Ev orduwa han bi sert ve di p de ligel Kurdan de hate bialakirin. Di navbera Hemedan Kermanah de ew t serma soleyek pir xurt b.

240

Ji xwe re li Ibin El-Esir bide temaekirin. (M. E.). El-Kamil, Begr 12, R. 189, apa Misri.

241

Ew Xuwarzemah Ela El-Dn Mohemed Kur Ela El-Dn Tekee. serdarya w Bst Yek sal end Mehan date dirjkiri.

242

158 Di v bhna eperzbn de Kurdn Ben Hekar Turkumann wan navan hatin birabn hr ser wan dane bikirin zor ji wan dane bikutin. Bcgeh li Sultan Mohemed Perek ji hza w pve tevde hatin biqirbn. (El-Kamil, b. 12, r. 130). Kur Sultan Mohemed243, ku ew Celal El-Dn b, li dawya ikestinn wy mezin de ligel pamayn spah xwe de li Hemedan de rw xwe ji bona hln raq date bivekirin. Li dawya talan wrankirina hln Bedre, Yaqube kavilkirina keleha Daquqa de kutarek zor ji Xelkn wan welatan de w ber xwe ji bona Hewlr date bivekirin; belam Serdar Hewlr Muzefer El Dn kokberi244 bi jrbna xwe ve ew ber bi pa ve dane bivegerandin. Li daw de Celal El Dn r w xwe ber bi Ezerbcan de date bivekirin. Di p de Meraxe date bigirtin. Di sala 621 K245 -1224 z. de Tebrz j date bizeftkirin. Pit hra w ji bona ser Gurcistan w xwe di sala 623 k.-1226 z. de ji bona ser bajar Xlat -Exlat- date bikiandin end caran j w ew date bitengavkirin; belam Xelkn w bi jhatbna Serdar wy Eyub Hacib Husam El-Dn ve bi bnferhbn liberxwedana wan b hempa ve Celal Ed-Dn bi bhvbn ve hate bivegerandin. Di v ceng er de welat Xlat hate biwranbn di er navbera Imad Ed-Dn Nur Ed-Dn de dorhla Imady Zozan hatin biwrankirin. Bi kurt ve Kurdistana Jor Jr zyaneke pir gewre p hate bikevtin. Ev rewa han bi hoy pir belayn mezin ve hate biderkevtin; ji bona nimne giranyek hate bipeydabn zor Xelk ji birbn hatin bimirin. (El Kamil, b.12, r. 190 200).

243

Ji xwe re li Ibin El-Esir, berg 12, R. 175 de bide temakirin. (m. E.). Ew Kur Zeyd El-Dn Eli ye. Di Ibin El-Esir de 17 Receb sala 622. (M. E.).

244

245

159 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di pya ewala sala 626 k.- 1231 z. de Celal El-Dn Xuwarzemah dsan ji bona ser Xelat hate bivegerandin ardor l date bigirtin, li pa de bi ser M ve date bihrikirin ta iyay Cd . W ew welatn, yn ku ew di nava wan re dihate biderbasbn, ser li n de didatin biwrankirin w pir zor ermezar didane bikirin. Xelk weha av tirsand bn, ku beek pir ji wan welat xwe datin bichitin ew ji bona dorhla Heleb hatin biyn. Serdar Xlat Xelat- Hacib Husam El-Dn, y ku ew ji bal Melek Edil Eyub ve hatib binankirin, li ardorgirtina Celal Ed-Dn de bi rast ve mrxas qehremanyek b hempa nuwand, tevlivj ew ji bal Melek Eref de ji cih w hate biderxistin Ezedn bk246 ew bi bbext ve date bikutin. Celal El-Dn li duwa mirina Husam El-Dn de dsan xwe ji bona ser Xlat-Xelat date birakiandin. Li pa neh meh dorlgirtin de ew date bizeftkirin hem Xelk Liberxwedann w tevde dane bikutin. Zordan sitendineke bi psty b nams derbar Jin Mendalan date bikirin. Li sala 627 k.- 1230 z. de Celal El-Dn beramber bi Ela El-Dn Sultan Rom Melek Eref Eyub Melek am ve hate biikenandin. Li w er han de Komandar orduw am ango orduw Melek Eref Ize Dn Umer Kur El b, y ku ew ji Era Hekar b. Di v er de orduw Celal El-Dn ps hate biikestin ew pir peran b. Ew tan Xoy hate bikiandin bi near ve hajbn date bikirin. Li sala 628 k.- 1231 z. de orduw Tatar Celal El-Dn pir date bitengavkirin Ezirbcan ji destn w datin bisitandin. Celal El-Dn bi serpo ve ji bona dora Xelat hate bivegerandin. tir mla wy er neb. Ji tirsa Tatar w xwe ji bona nava Kurdan welat wan date biavtin, y ku w ew end caran dabn bitalan biwrankirin. Tevaya dunyay li ser pir sitemkar, bnams, hovt bermezarya w l didin bitufkirin.

Memluk El-Melik El-Eref El-Eyub Serdar Dimeq, Cezir, Xelat di dewleta w de Mrek gere b. Ibin El-Esir, berg 12, R. 200. (M. E.).

246

160 Bi kurt ev Serdar han, y ku ew ji Xwed neditirsiya b xwedan bext b, bi zneteke pir ps tan dora Diyarbekir hate bigihandin, li wder j de Tatar ks p nedan dora wna datin bigirtin, talan kutarek zor li orduwa w wan dane bikirin wan ew jihev dane bibelawelakirin. Ev orduwa bedkar bedbext pare pare ji bal Ern zorlkir de hate biqirkirin hinekan ji wan j xwe ji bona bext Ela El-Dn Kqubad Sulcoq Serdar Qony datin biavtin. Belam welat Kurdistan hta li ruw Celal El-Dn rizgar nebib, welat Diyarbekr ew rya ku ew p hatibn, hem ji bal Tatar ve ser li n de hate biwrankirin. Ew ben, yn ku ew ji belayn Celal El-Dn rizgar bibn, hinek ji wan ji bal Tatar de hatin binabdkirin. Li ar Diyarbekir de wan jndar nehitin. Heger Era Kery Kurd247 rge p nedaba bigirtin rw wan nedabana bibergirtin, d wan kes li wan welatan de nedana bihitin. Bi rast j ve bi cih mexabiny ve tte biderkevtin, ku Qolek Tatar li rgeyek tir de tan Mrdn Nisbn hate bigihandin ew nav j wan dane biwrankirin. Qolek tir j li Ezirbcan de xwest, ku ew ji bona ser Hewlr bte birakiandin. Serdar Hewlr Musil j li Daquqe de orduwn xwe dane bilikarxistin Xelfe j biek alkarya wan date bikirin. Belam ak b, ku Tatar bi ser wan ve ne hatin birakiandin248. Debera em careke din j ji bona ser pirsa Celal El-Dn Xuwarzemah btin bivegerandin. Li dawya v ku orduwa w ji hev hate bibelavkirin kesek li dora w nema, ew near b, ku ew xwe ji bona nava leke Kurd di sala 628 k.-1231 z. de bide biavtin.

247

Ji xwe re li Ibin El-Esir, berg 12, R. 206 bide bitemaekirin. Ji xwe re li Ibin El-Esir, berg 12, R. 207 bide bitemaekirin.

248

161 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Vebj dibje, Kurdek, y ku zor sitemkar xerab w l db li er Ixlat-Xelat de Birayek w j ji bal Leker Celal El-Dn de hatib bikutin, bi b xebera Xaney xwe ve ew date bikutin249. Bi v reng ve ev Serdar Sitemkar li nava nv meha ewala sala 628 k.- 1231 z. de hate bilinavn. (Ji xwe re li El-Cuwni, Mohemed El-Qezwni El-Kamil bide bitemaekirin). Bela v Celal El-Dn ji bona Kurd zor gewre b hatina Tatar j ji sala 633, 634 k.- 1236, 1237 z. de taybet ve li rw v Setemkar b. welat Diyarbekir, Erzen, Miyafarqn, Srt, Xelat, Mrdn Nisbn bi carek ve hatin biwrankirin. Xelkn may hinekan ji wan xwe ji bona nava sern iyan dolan dabn bikiandin beek j ji wan r ji bona welatn din dabn bivedan. Welat xwe wan dane biolkirin. Bi kurt ve zyana mal can li Kurd de bi b qam ve dihate biderkevtin. Celal El-Dn Xuwarzemah heger ewende Sitemkar, Xwnxuwar Bedxwo nebwa, bi mrxasya xwe azaya xwe ve d bikarba xwe li lay Kurdan de xweewest bida bikirin ji bona sitendina mafey xwe ji Tatar ji hza Kurd kar bida bigirtin. Belam sitemkar bermazarya w bi taybet ve sinc reweta w ji alyek de bi hoy nemana w ve hate bikirin li layektir j de Kurdistan date biwrankirin Milet Kurd j t malwran sergerdany date bikirin. Li sala 645 k.-1247 z. de welat arezor li sala 650 k.-1252 z. de cara duwem devera Diyarbekr li jr zordar talankirina Megolan de peran b.
mjwa Gezdey Faris dibje, ku Celal El-Dn Xuwarzim ah di dawya jna xwe de zor ti Meyvexwarin bib. Di gava kutina w j de ew mest b. Nuri ElDn Meni ev arna han derbar w de dayite gotin: aha geran i berxewahed xewast Wezemesti bi geran ci berxewahed xewast Se mest cihan xerab dujmen pes ps Peydast kih zn miyan i berxewahed xewast.
249

162 Li sala 648 k.-1250 z. de Sultan Bedir El-Dn Luluy Serdar Musil bi mehna sitendina mefey Kea xwe leker bi ser Melek Mes-ud Serdar Cezr de date birkirin, y ku ew dawvan Dond Etabikyan b. welat w li dest de date biderkirin Melek Mes-ud j date binemankirin. Dewleta Resul li bajar (Te-ez) ji destpkirina sala 626 k.-1229 z. de li Sen-a Yemen de bi carek ve cigrb250. Zor Mr Karmendn wy gewre j herwehaj hinek ji Mrnenyn w j kurd bn ew j hj ji dewra Eyub mabn. (Insiklopdya Musulmanty, b. 4, r. 151). Di pla hera ern Ilxan (Mengol) de zor km li ser de hatye bigotin. Mjwa Chankea dide bixuyankirin, ku wilayetn Kurdistan di pla Mongolan de ji bal Mr Ergon Axa de dihate biserdarkirin, y ku ew Bav Mr Newroz bi nav deng b. Ji v tte biderbikevtin, ku Kurd, y ku ew di ceng ern Eyub de ewende bi nav deng b, di v pl de di jr serperetya Serokek Gewre weku Sultan Selah El-Dn de nedikarb bte bikirin, ku ew wan bide biyekkirin wan berbest belayn Celal El-Dn lehyn Mengolan bide bikirin. Duber berberya Navxwey nehitin, ku yekbn liberxwedana Mjy bte bikirin. Ew near bn, ku ew xwe ji bona nav iyan cihn sext bidin bikiandin ew avdrya palpdana bi belayn Mengolan ve bte bikirin. Li dawya derbasbna ar pnc salan de bela Holako bi ser Kurdistan Iraq ve r date bikirin. Malik Ibin Todan, y ku ew Bav Mr opan bi nav deng Komandar Pdar orduwa Mengolan b, di destpkirina sala 655 k.-1257 z.251 de rw xwe ji bona

250

Ev Binemaleke Turkiman b ew ji Peyn Eyub li Yemen de bn. (m. E.). Li gora mjwa Musil, R. 243 evaya di sala 649 k.- 1251 z. de b.

251

163 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Hemedan Kurdistana ran ve date bivekirin252, ya ku navna wna keleha Buhar b. W ew date birtkirin. Di v sal de Holako bi xwe j ve ji bona Bexdad : Sert b, ku Kermanah li ser rgay de w b ew t talan kutarek zor b. hzeketir Mengol ber xwe ber bi Hewlr ve date bivekirin. Serdar v Keleh, ku ew Tac El-Dn b, wist ser xwe ji bona Mengolan bide bidann, belam Liberxwedann Keleh, ku ew Kurd bn, bi fermana Serdar ve nedane bikirin wan liberxwedaneke aza dane bikirin. Li dawya daw de Bedir El-Dn Luluy Serdar Musil ligel Mengolan de hate birkevtin li ardorgirtina keleh de yarmetya wan date bidan. Bi v reng ve Hewlr li pa beynek de bi destn Mengolan ve hate bikevtin. Li pa kevtina Bexdad nema Xilafeta Ebas de Xelkn arezor hin cgehn tir welat xwe dane bichitin wan ji bona alyn Sur Misr dane bibarkirin. (D. Obssun). Zor j dibe, ku hebna du Ern Kurd mna Ladn Badn li Cezayir de bi encam v barkirina han ve hatibin biderkevtin. (Ibin Xeldun. Mjuwa Berber). Holako di sala 657 k.- 1259 z. de li Tevrz-Tebrz de rw xwe ber bi Sur ve date bivedan. Orduw Mengol di rya xwe de welat Hekar ser li n de date biwrankirin her kesek bi nava pencn wan ve dihate bikevtin, wan ew dida bikutin. Li Cezr253, Diyarbekr, Miyafarqn Mrdn de kavilkirin kutara Mexolan b jimar b. Li dawya mirina Fermandar Musil Bedir El-Dn Luluy de, y ku ew Pey dilsoz Mengolan b, kur w bi nav Melek salih ve cih w date bigirtin, belam ewende p ne, tan ku ew bi peyvn Biray xwe
Nt j Yekek ji Wilayetn herema iyay bi nav bang di deme Selcoq Teter de b. Peyva Kurdistan ji bona cih hem Kurdan nuhe. Ew him ji Wilayeta Kurdistan re tte gotin him j tevaya welat Kurdan re tte gotin. Ew li Turkiy bi nav Cezir tte binavkirin. Ew bajar Ceziret Ibin Umer ye, y ku ew di Nivistn Mjw de bi nav bange. (M. E.).
253 252

164 ve hate bixapandin w Musil date bicihit li nik Melek Misr ji xwe re penahindey date biwergirtin. Li ser v de hzeke Mengol li Cezra Ibin Umer de bi ser Musil ve hate bidakevtin. L Liberxwedann w, yn ku ew ji Kurd, Turkuman ol hatibn bipkdihatin254, li jr serperetya Elem El-Dn Sincer de erek ba wan ligel Mexolan de datin bikirin. Li Sur j de Kurd ligel orduwa Memluka de beramber bi Mexolan ve gelek er dane bikirin. Sultan Misir El-Zahir Bbris w xwe j di kaxeza xwe de ji bona Serdar Mexolan Xan Bereke bi serbilind zor pesn erkirina orduw xwe dide bikirin, ya ku ew ji Turk, Kurd Ereb dihate bipkhatin. Li dawya ikenandina Mengolan-Mexolan de li sala 680 k.- 1281 z. de yekek li Serdar sipah musulmanty de di navbera Turkuman Kurdan de hajbn date bikirin beek ji Kurdan ji bona alyn Kilikya-Eden date bibirin ew li w der de datin bidamezirandin. Pir ser li Merov de tte bisurandin, tev li dujminatya di navbera Kurd Mexolan j de hin Kurdn Faris ligel Mexolan de hatibn biyekkirin li dema Olcay-Toxan j de ew orduw Mengol, y ku w di sala 706 k.-1306 z. de Glan date bizetfkirin, beek w j Kurd bn. Serek Era Kurd Rahba, y ku ew Bedir El-Dn b, di sala 712 k.- 1312 z. de beramber bi orduwa Mexolan de liberxwedaneke pir tund nuwand. Di v pla han de welatn Kurdan bi sert ve ji bal Mrn Mexol de dihatin bisermiyandarkirin. Li hin cgahan de weku Hewlr Musil er mer zor hatin bidirjkirin. Li orduwa Mexol de hin File j dihatin bidtin, ku bi wan ve keyac p didatin bigotin. Beek ji van, y ku ew di nava Parzvann Hewlr de bn, ligel Serok xwe Zey El-Dn Balo de Kurd Erebn w nav beramber bi Mexolan v hatin birabn. Ev heraya ji sala 697 k.- 1297 z. de bigir szdeh salan
254

Ew li Xelkn olistan Farisin yanj ew Berek Qeqay Eira Turkimanin.

165 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan date bidirjkirin. Mexolan li daw de bi hezar dujwar ve Fileh ji keleha Hewlr datin biderkirin. Di v pla ardorlgirtin de Mexolan yarmet ji Kurdan datin bixwestin, belam Serokn Kurdan nebixwestin, ku Liberxwedann Hewlr tevde btin kutin; jiber v j wan yar bi Mexol nedan (Tarx Marya Balaha, apa Paris, sala 1313 k.- 1895 z.). Di v pla han j de di sala 696 k.- 1296 z. de Xazan Xan Ilxan hr ji bona ser Kurdn welat iyay date bibirin; jiber wan mldarya Mr Newroz didane bikirin. W welat wan date biwran bitalankirin pnc hezar kes ji wan date bikutin. Nivsta Mjwa raq di navbera herdu vegirtinan de di v war han de dibje: Talan, raw rtkirin weha gewreb, ku golikek bi pnc dirhama, miyek bi dirhemek Xortek duwanzde sal bi duwanzde dirheman ve dihate bifirotin. (Berg 1, r. 377). Li cgehek din de ew dibje: Xwedanbende Melek Mexolan di sala 705 k.- 1305 z. de hr bi ser Kurdn Gilan ve date bibirin, belam ew hate biikenadin Serleker w bi nav Qetilxah ve hate bikutin. Ew bi destn emis El-Dn Dubac Melek Gilan hate bikutin. (B. 1, r. 404). Di navbera Hewlr Meraxe de ji bona orduwa Mexol bib eqam; wan ji xwe re n hatina xwe di w ry de didan bikirin. Bi xwe j ve be aly ino Sablax j li jr dest serperetya wan b. Di pla Olcay toxan de navna welat Kurdistan ji bajar Buhar ji bona bajar Sultan Abad hate biveguhestin. Firehbna dewlemendbna v welat han li nivsta Nuzhet El-Qulub de hatye binandan, Belam hem layek w wran vala b, bi piyelek ku hatina w di v pla han de yek ji deh pla Silcoq b. Di dema li nav na dewleta lxan de du Xanedann Mexol ligel hev de li ser serdary de bi Qay Berbery ve hatin bikevtin. Gewrey yek ji wan bi nav Suldoz ve Gewrey tir bi nav Celayer ve dihatin binavkirin. Li daw de di sala 738 k.- 1237 z. de

166 welatn Mexoly may ji bal van herdu Xanedanan de di nava xwe de dane biparvekirin. Kurdistana ran Xuzistan ber bi Xanedan Suldoz ve hate bikevtin, yn ku ew Kurn Mr Ekrenc bn. Li saln 784, 785 k.-1382, 1383 z. de Mr Bayezd El-celabiri ji xwe re Padahyeke gewre di dervey Kurdistana ran raqa Ecem de date bidamezirandin. (Lanpol Dosman).

167 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Dery Pncem

1. Kurd Tan Pla Sefew

Dewletn Turkuman li Asya Rojava de her her ew berber dujminn Mexol bn. Li dawya linavna dewleta lxan de wan bere bere Kurdistan ber bi jr serdarya xwe ve dane bixistin. Dewleta Qere Qoyonliy Turkuman tan navrast Kurdistan hate bigihandin Ern Kurd t er merek siys r date bikirin255. Ev zneta han bi hoy cih gorneke zor ve ji bona Xelk hate biderkevtin. Bi rast j ve di v pla han de Kurdn Mukryn Jr gola Urm ango welat Sablax wan date bidagrkirin. Li dawya epoln belayn Mexolan de li p v de, ku welatn musulmanty bikaribin windakirinn xwey mal can km yanj zor bidin bivegerandin, belayn Tmorleng r tde date bikirin. V Serdar Sitemkar li dawya v de, ku w li Isfehan de ji heft hezar seryn Belengazan Ehrameke hov date bidurustkirin, li dawya v j de li ser rya xwe de epoln xwn date biherikandin Sultan Ehmed Celayer li Bexdad de date biderkirin. Ji bona vegirtina Qefqasya ew bi ser Kurdistan ve hate bibuhurandin. W Diyarbekir Cezra Ibin Umer ji xwe re datin bizetfkirin ew datin biwrankirin. Tirseke b qam di tevaya w nav de date bipxistin welat Kurdistan zor date bitengavkirin
255

Ev Destey Qereqoyonl ye ew iy pir xwngermin.

168 Xelek ji tirsa xwe ji bona nava iyan dolan hatin bikiyan. Di p de w li Mr Hekar de li keleha Wan de ardor l date bigirtin keleh ryn din j datin bitengavkirin hem w ew datin bizeftkirin. Li na xwey sala 796 k.-1394 z. de li dawya vegirtin wrankirina Bexdad Tekrt de w di ser Musil re r w xwe ber bi Kurdistan ve date bivedan. Mrn Kurd mna: Serdar Hewlr El, Serdar Cezr Mr Ize El-Dn Kurd, Serdar Hesen Kf Mr Sulman, Serdar Mrdn Tahir El-Dn ligel Serdar Musil Erzen Xerzan- de bi hvya parastina welatn xwe ew ji bona nik Tmorleng hatin biyn jre wan sern xwe dane bitewandin. Bi v reng ve wan xwe ji er Tmorleng dane biparstin. Tmorleng ber xwe ber bi Heleb ve date bivekir Celal El-Dn Mranah Kur xwe bi ser Kurdistan ve date bichit. Ev ahzadey han li ser na Bav xwe de hate biyn. W sitemkar kutarek zor date bikirin, bi taybet ve w li Hesen Kf, Diyarbekr Tor Abidn de kutar serbirneke gity pir bi hov dirit ve date bikirin. Li v zordary xwnrijtin de Xelk ji can maln xwe hatin bibzarbn bi near ve sern xwe datin bihiladan. Mr Cezr Ize El-dn yekek ji Mran b, ji yn ku wan ser li ber Tmorleng de dabn bihildan. Weha li na Tmorleng p de Mr Ize El-Dn ligel w de hatib birnitin. Lbel li Sitemkarya Toranah de256 ew hate bizarkirin ew ji gotina w hate bidern. Tmorleng eve date bibihstin, zor riq w helsa li na duwem de li sala 804 k.-1401 z. de w ji bona tol wergirtin ber xwe bi Kurdistan ve date bivekirin. Heri avaniyek ber bi destn w ve hate bikevtin, w ew dane biwrankirin kutarek xwnxuwar tde date bikirin. Li Hewlr, Musil Cezr de zind w nehitin. Xwedy nivsta Mjwa

Weha di kok de hatye binivsandin, lbel ew Mranah Kr Tmorlenge. (M. E.).

256

169 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Musil, r. 253 de dibje: Her bi ten ve gundek bi nav Erbo ji gundn Cezr bi alkarya Ke w ve hate birizgarkirin. Mr eref El-Dn Bedls, ji bona ku ew welat xwe herwehaj prej Nenvann xwe j ji ern Tmorleng bide birizgarkirin, ew ji bona lay Tmorleng hate biyn ew di navbera Diyarbekir M de prg w b. Tmorleng zor rz l date bigirtin pirj rmeta w date bigirtin ji bona xatir akya sincya w bi nav dengdana dadwerya w ve di nava Kurdan de ew li cgeh w de date bihitin. Orduw Tmorleng li vegera xwe de ji Bexdad ji bona Tevrz di sala 803 k.-1400 z. de li rya xwe de ew t hra Kurdan b. Di dawya mirina Tmorleng de di sala 807 k.-1405 z. de Qere Yusiv Mr Qereqoyonli, y ku ew ji tirsa Tmor revya b, ew ji bona Kurdistan hate bivegerandin ew li bal Mr emis El-Dn Bedls de pena b, y ku w Kea xwe l dab bimarkirin bi yarmetya Mr Bedls ve ser li n de w dewleta xwe date bidamezirandin. Di sala 820 k.-1417 z. de Mr Qere Yusiv bi Mrt ve bi serxwebna mrnenya Bedls ve p hate birnitin. Di sala 824 k.-1421 z. de ahrex Mrzay Kur Tmor Leng ji bona Erminya hate bigihatin. Mr emis El-dn Bedls, Melek Mohemed Serdar Hekar, Melek Xell Serdar Hesen Kf ligel Mr Xzan hin ji Mrn Kurdn tir de ji bona lay ahrex Mrza hatin biyn at dilsozya xwe ji bona w dane bipkekirin. Kurdn welat Xoy j bi v reng ve wan j datin bireftarkirin. Weha bi v cor ve wan xwe ji er zyann Tmor Leng dane biparastin. Dewleta Bayenderi, ya ku j re j Aq Qoyonl p didatin bigotin, li daw de w dewleta Qere Qoyonl date bilinavbirin ew li Diyaberkir de bi tewaw ve hate bidamezirandin257. V Dewleta han
Hesen Dirj-Ewzon Hesen Nevy Dennvan v Xanedan ye. Pit ikenandina Ebu Sed Nevy Tmorleng ji bal Hesen Dirj w Paytext xwe ji Diyarbekir ji bona Tebrz date biveguhestin.
257

170 ligel Melek Mrn Kurd de dest bi er heran ve date bikirin, da ku ew bere bere dewlet mrnenyn Kurd li nav de bide bibirin. (erefname, Vegirtina Xanzadehay Kurdistan). Ji bona bicihanna v siyaseta han ji bal dewleta (Aq Quwnl) de terefdarya Mrn Kurd ji bona Xanedann Qere Qoyonl bi mehne ve date bikirin. Evaya j bi xwe ve ligel rasty de nedihate bilihevhatin; jiber hoy cudabna r di navbera Kurd Qere Qoyonl de zor xerab b her ew ligel hevd de di er mer de bn. Hesen Dirj j ji bona bicihanna v remana xerab w j mna hem Bganeyn tirj ji duber berya di nava Kurdan ji xwe re kar date biwergirtin. W lay hinekan ji wan date bigirtin ew bi gij yn din ve didatin biberdan. Weha w bi hzn Kurd ve bi destn Kurd ve dewletn Kurd datin bilinavbirin. Bi rast j ve ev cih mexabin ye, ku ev hza ji hev belavkiry Kurd jiber hoyn nezanety, duber berbery her her ew bi hoyn ikestin xwarin ve hatine biderkevtin wan nedizanin, ku divabn, ew ji bela derdn raburd serphaty ji xwe re bidin biwergirtin ew beramberber v hza lawaz biyan xwe bidin biyekkirin. Lbel bi carek ve bi ser vaj v j wan xwe di nava destn Hesen Dirj de bi aleteke hiik jrdest ve xwe dane biveguhertin. Bi rast j ve em dibnin, ku Ern emkezk bi gotineke Melek Aq Qoyonli ve bi gij dirawsn xwe ve dihatin bikevtin, yn ku ew hev Milet bn. Komandarn Hesen Dirj Sof Xell Erbah bi yarmetya van Ern han bi gij Ern Dumil -Dunbil- ve li Botan de hatin bikevtin Hekar wan date bizeftkirin. Herwehaj bi v reng han j ve welat Cezr li sala 875 k.-1470 z. de bi destn Aq Qoyonl ve hate kevtin. Li gora erefname de Sulman Bjin Serleker Hesen Dirj Bedls ji destn Mr Ibrahim Xan date biderxistin. Ev Mr bedbext j

171 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan bi xwe j ve li daw de ji bal Kur Hesen Dirj Yaqub ve hate bikutin. (Insiklopdiya Musulmanty berg 2).

2. Kurd di Pla Sefew de di pya Dewleta Osman de

ah Ismayil Sefew258 di ern xwey p de ligel Dewleta Aq Qoyonl de Ermnya hate bidestkevtin. Li sala 908 k.- 1502 z. de li nzk Hemedan de ligel Sultan Murad Aq Qoyonl de erek gewre date bikirin raqa Ecem, Xuzistan Faristan yek li d ya din de date bizeftkirin. Li sala 909 k.- 1503 z. de leker bi ser Sarim Beg ve date bikiandin hln Urmiy ino datin bitalankirin kutareke zor di nava wan de date bikirin. Sala duway rw xwe ji bona Kurdistana navn date bivekirin li nzk El-Bustan de Ela El-Dn Zu El-Feqar date biikandin ew ji bona ser Diyarbekir hate bivergerandin ew date bigirtin. (Tarxa Alem Ara). Reweta ah Ismayil derbar Kurd de mna reweta Aq Qoyonl b, ew zor Sitemkar b; unge Kurd Sun b bi carek ve bawerya w bi wan ve nedihate biderkevtin. Bawerya w her her bi Turkumanan ve dihete biderkevtin; unge ew ji Rafidn xwngerm bn. Li hem ksek de w dita bixebatkirin, da ku ew derd bi ser wan ve bide bibarandin Kurd bide binabdkirin.
Ev Malbata Sefew ji Zaruwn x Seyf El-Dn Erdeblin. Ev x Zahdek Si b. Wi xwe bi Nevy mam Heftem Musa Kazim dida bidann. S Kurn w bi nav El, Ibrahm Cenda hebn. Wan bi Zuhud Milperwerya xwe ve nav bang v Malbat pir bilindkirin. x Cend ji tevan btir bi nav bang b; jibervj ew ji bal Sultan cihanah Qereqoyonl pir caran hate tengavkirin. Ew bi rev near b, ku ew ji bona Diyarbekr ji bona nik Hesen Dirj here. Wi Kea Hesen Dirj li Kur xwe Heyder marekir. ah smal ber v jinann b.
258

172 Di v bar han de li dema ku ew ji bona Xoy hatib, Yanzde kesn Ji Mrn Kurd ji bona lay w n ji bona w mil hustn xwe datin bitewandin. Weha bi v reng ve ji dilva hvya wan w ew datin bigirtin bizindakirin li cigehn wan de Walyn Qezilba w datin binankirin. Yekek ji van Mrn Belengaz Melek Xell Serdar Hesen Kf b, y ku ew Mr Xweka ah Ismayil b. W ew s salan li bin zinada Tevrz de date bihitin. Inca li dawya ikenandina ah Ismayil de li aldran de 920 k._ 1514 z. de hate birizgarkirin. ikestina ah Ismayil li aldran de di sala 920 k.-1514 z. de hz hinera dewleta Sefew zor date bikmkirin hin ji Biserketvann Nevyn ah Ismayil bi pileyek wetov ve nehatin bigihatin, ku ew hz hinera xwey ikand bidin biavakirin tan Rojavay axn Zagros bidin bicikirin. Siyaseta Kurdistany ah Ismayil weku dewletn p ew j dihate bipkhatin, ji bona linavbirina dewlet mrnenyn Kurd b li cigehn wan de damezrandina hz desthilatya Qezilban b. Ev dan sitendina han ligel Kurdan de bi carek ve ser vaj w siyaseta Osman b, ya ku ew di rya Berz bi nav deng Idrs Bedls ve li ser Kurdistan de dihate bichann. Aramanca w siyaseta han j pkann gitkirina Yasa Qanneke ba b, da ku dewleta Osman di rya damezrandina hin ji dewletn cihy mily Kurd de bi carek ve Kurd li xwe de bide birazkirin. Sultan Selm li na xwey aldran de li ordugah Amasy de end caran Mewlana Idrs Bedls ji bona Kurdistan date birkirin, da ku ew Er Serokn Kurdan beramber bi dijbna yan ah Ismayil ve bide dilbijandin. Bi rast j ve rabn bizavn Mewlana Idrs krekeke zor gewre dane bikirin.

173 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li dawya cenga aldran de li nava Kurdistan de li hem layek de serhildan liberrabn dij Iranyan datin bidestpkirin. Xelkn Diyaberkir Mohemed Xan Kur Ostancel Serdar Kurdistan ji bal ah ran de dane biderkirin wan sern xwe ji bona dewleta Osman datin bidann. Di v pla han j de eref Beg Mr Bedls ala Osman date bihildan Xalid Beg Biray xwe, y ku ew ji bal Serdar Ecem hatib binankirin, date biderkirin. Wehaj Melek Xell Serdar reway Hesen Kf Srt j, y ku ew ji binemala Xanedan Eyub b, bermaber bi ah Ismyil ve ser xwe date bihildan, belam ew ji bal ah Ismayil ve hate bigirtin welat w ji bona Qere Xan Biray Ostancel Zade date bidan. Bi rast j ve Qere Xan Srt date bizeftkirin end caran j w hr Hesen Kf date bikirin, belam ew di wan de nehate biserkevin. Mr Sason Mohemed Beg welat Herzen -Xerzan-259 ji Mr Suwarn ah Ismal date bizeftkirin. Seyid Ehmed Beg Zirqi bi yarmetya Xelkn Diyarbekr ve bajarn Ataq Miyafarqn deta bidagrkirin. Qasim Beg j Egl date bidagrkirin. Wehaj Merds Cemd Beg j Palo bi nav Sultan Selm date bivegirtin. Bext Beg260 Serdar Leker ran li Cezra Ibin Umer de ligel sipah rany w nav de date biderkirin. Mr Soran Seyid Beg Kur ah Ali Kerkuk Hewlr date bidagrkirin. Bi kurt ve bicgeh li van j de anzde Mrn Kurdn tir j hevalbedtya xwe ji bona Sultan Sulman datin bidazann. Sultan Sulman beramber bi v zneta han j ve dsan Mewlana Idrs date bilikarxistin, da ku ew ji kenar gola Urmiy ve tan
Ew welat Erzen Diyarbekr ye, y ku ew di nivstn Mjw Vekirinn welatan de tte binavkirin. Ew ne Erzena Rom ye, ya ku ew keleha bery Kalkya-Qalqya b ew niha keleha Erzerom ye. Bi rast Bedir Beg Bext Serdar Cezir hzek date binardin, da ku ew nehlin, ran hzn xwey li Mrdn de dorlgirt bidin rizgarkirin. (M. E.).
260 259

174 Meletiy hem welatn Kurdistan ji bona Sultan Sulman bidebi misogerkirin. li dawya derketina Sultan Selm de bi serket ji Tevrz ve, ah Ismal ji bona Tevrz hate bivegerandin, ya ku ew w dem paytext Sefew b. W Qere Xan bi hzek ji bona ser Diyarberkir date binardin. Qere Xan di ser rya epaqor re hzn rany li kelehn Mrdn, Ruhay Hesen Kf j ligel xwe de datin bihilann bi ser Diyarberk ve hat bidakevtin ardora w date bigirtin. Xelkn Diyarbekr bi azava ve li ber xwe de datin bidan wan Peyn xwe ji bona nik Sultan Selm li Amasy de datin binardin j yarmet datin bixwestin. Sultan di bin Serlekerya Hacy Yekta261 de hin hz ji bona wan date binardin. V hza han xza dorlgirtin date bidirandin xwe bi nava bajr ve date bigihatin. ah Isamal hin hzn tir ji bona Qere Xan date binardin. Ev hza han li dora Erc de di nava iyan dolan de b. Di v dem de bi xwe j Mewlana Idrs j hzn Jihevbelavkiry Bedls, Xerzan, Mekes Sason lihev didan bikomkirin w ew ji nivk de bi ser hzn Ecem ve li Erc de datin biberdan ew jihev dane bitarmarkirin. Dorlgirtina Diyarbekir ji salek btir date bidirjkirin. Kurdn liberxwedann bajr ji er nexwey yanzde hezar kes li wan de hatin bimirin. L ev Qehremann han arde salan li dhevd de li ceng er de bn. Wan tan daw biryara liberxwedane xwe dabn. Gava ku Mewlana Idrs bi Hesen Kf ve hate bigihatin, w li Sultan Selm kaxezek date biwergirtin. Li v kaxaza han de Sultan dab binivsandin. ku w Beyqliy Mohemed Paa262 ligel lekerek de ji bona yarmetya Diyarbekr dayite binardin. Mewlana ev xebera han li sere kaxezek de nivsand w ew bi bask kevok ve date bibestandin ew ji bona Dorlgirtvanan date binardin.
Di Mjma Hamer de Haci Yekta Ehmed de. Di Taca mjwa de ji bal Seed El-Dn de, ya ku ew kevintirn mjwa Osman bi ziman Turk ye, nav Yek Ehmed ew di koka xwe de ji Xelk Amede ew ji Peyn dorhla Sultanin. (M. E.).
262 261

Ew Mohemed Paa Ebu aribe. (M. E.).

175 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Sultan Selm di kaxeza xwe de dab bifermankirin, ku Mrn Kurd divn hevbigirin. Mewlna ew hem dane bikomkirin ew li ser v fermana han de dane biagehdarkirin. Herwehaj Sultan ji bona Mohemed Paa j dab binivsandin, ku ew li Hesen Kf de ligel Mewlana de hevbibnin. Bi rast j ve Mewlana ligel leker Qasim, Cemd Husn Beg de. yn ku ew deh hezar kes dibn, li Hesen Kf de ligel Bqel Mohemed Paa de hevd dane bidtin wan tevan bi hev re rw xwe bi ser hza Qurd Beg ve datin bivekirin wan ew datin bi ikandin li daw de wan rw xwe ber bi Diyarber ve date bivedan. Qere Xan newr b, ku ew li dora Diyarbekr de bte birawestandin. Z w ar date bichitin ew tev li leker xwe de ji bona Mrdn . Ewende p ne, leker Mewlana Bqli Mohemed Paa bi Diyarbekr ve hatin bigihitin ew ji bona nava bajr n. Li dawya rizgarkirina Diyarbekr de li ser temnya Mewlna Idrs de biryara na ser Mrdn hate bidan. Melana belav nameyek ji bona Xelkn Mrdn date binivsandin bi ayeteke Quran j date bixemilandin, da ku ew btir li ser Xelk bide bikrkirin. Xelk Seyid Al ji bona lbuhurandin ji bona nik Mewlana dane binardin. Seyid Al li dawya gift goy de ligel Melek Xell Mewlana de hate bivegerandin biryara b, ku ew dergeh bajr ji wan re bidin bivekirin Pasevann Ecem bidin biberdestkirin. Bi xwe j ve Qere Xan bi leker xwe ve ji bona aly ingal b. Di daw de Mewlana Melek Xell ligel hzeke Kurd de n bajar dane biwergirtin. Belam Pasevan ji bona keleh bn ew berdest nebn. Ev keleha han zor sext seng b. Du car Tmorleng ardora w dab bigirtin, lbel p nehate bigirtin. Li dawya vegerandin adi Paa de li p zeftkirina Mrdn de Mewlana Idrs kaxezek ji bona Sultan Selm date binivsandin tde daxwaza alkary j date bikirin. Li ser v fr Sultan Selm Xusro Paa

176 bi hzek ve (li buhara sala 1516 z. de di destpkirina sala 922 k. de) date binardin. Leker Xusro Paa bst hezar kes b. Qere Xan li v de linavna di navbera Bqili Mohemed Paa adi Paa de ji xwe re j sd date biwergirtin Pasevanya keleha Mrdn date bixurtkirin. Ji Serbazn ahy Taybet 600 Qoroci263 ligel Mr Hemedan Guleher264 de rw wan w ji bona ingal dare bivedan. Li wder de ew t Ebu El-Mewahib elebi y Kur Mewlana Idrs Mr Cezr b. Li dawya erek sivik de Ebu El Mewahib leker xwe rizgar bn. V hza Ecem xwe bi Mrdn ve date bigiyandin. Keleha Mrdn Hesen Kf j hj ew bi destn Eceman ve bn. Xusro Paa Bqli Paa yekdgerbn Mewlana destbic bi hrkirin ve bi ba ve date bidtin. Mohemed Paa waha nekir, lbel w ar hezar kesek ligel Serdar Xarpt Hesen Beg de265 ji bona ddary date binardin. Ev hza han t hra Ecem b bi hezar bela ve j hezar kes hate birizgarkirin. Orduwn Bqli Mohemed Paa Qere Xan li nzka Qohesar266 de t yekbn. Xusro Paa li dest rast de Mewlana Idrs ligel Melek Xell Eyub, Mohemed Beg Samson, Mrn erwanat, Qasim Beg Egl, Seref Beg Bedls, Daud Beg Nemran, Ehmed Beg Zirq, ah Weled Beg Sulman de ligel ar hezar kesek de li dest ep de bn. Bqli Mohemed Paa di navn de b. erek bi tj ve hate birdan. Qere Xan z bi guleyek ve hate bikutin. Navtdana Mewlana hra Mrn Kurdan date bitjkirin wan Ecem tan nzka Mrdn datin bezandin.
263

Qoro yani Pasevan Parzvan. Ew rengek ji Pasevann ahny ran bn.

Weha di kok de hatye. Ew ji bal Hamer, berg 4, R. 165 ji Wergerandina Turk hatye biwergirtin. Ji xwe re btir li Taca Mejwan de ji bal Seed El-Din de bide temaekirin.
265 Ji Xarput re mina ku li nik Ibin El-Esr Kamil de di Piya musulmanty de keleha-Husun Ziyad pdihate gotin. Ew niha Navniya El-Ezz di Turky de ye. 266

264

Diyare, ku ew Dinsera bajar Mjy kevnare. (M. E.).

177 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di encam v biserketina han de Erxen, Sincar, Til Efer, ermk, Siwrek Brecek bi destn Osmanyan ve hatin bikevtin. ar Mrdn dsan bi destn orduwa Biserveket ve hate biketin. Belam keleha w her ma ew berdest neb. Serleker w Sulman Xan Biray Qere Xan b. Ev keleha han li lay Xusro Paa de salek dor lhate bigirtin, belam sd w neb. Di dawya daw de li pa er Sur de Sultan Selm Bqli Mohemed Paa ligel Topn gewre lekerek de bi ser keleha Mrdne ve date binardin ew date bizeftkirin. Hesen Kf, Ruha, Reqa Musil j p bi p ve ji bal Mohemed Paa ve hatin bidagrkirin. Li dawya zeftkirina van kelehn sengn, welat bajarn tir van navan j tevan ji bona Osmanyan sern xwe datin bitewandin. Ern Kurdy Rn, Herr, Sincar, Estacili, Cezr Era Ereby Mewal j yeko yeko sern xwe ji bona Osmanyan datin bitewadin. Bi kurt ev welatn Kurdistan bi jhatbn, arezay siyaseta Mewlana Idrs ve bi mrxasya Mohemed Paa ve bi v reng ve ji bona Osmanyan tevde saxbn. Mewlana Idrs li pa v de dest bi damezrandinn serperety ve bi rk pk rxistina kar barn van welatan date bikirin. Kar barn prabnn w ji bal Sultan Selm de bi ba ve hatin bidtin ferman li ser wan de j re hate bidan. Sultan heftdeh al pncsed bergn xelat ji bona Serdarn dewlet mrnenyn Kurdan, yn ku wan bav li d bav de na hevdigirtin, date birkirin267. Herwehaj ji bona Mewlana Idrs j bst pnc hezar Dokey Zr j datin birkirin268.
267 Weha di kok de hatye. Ji xwe re btir li ser v de li Hamer de bide temaekirin. (M. E.).

Ev Peymann, ku ew ji bal Mewlana Idrs de bi nav Yawir Sultan Selm de ligel Mrn Kurdan hatine kirin, bi texmn ev Bendn han di wan de hebn: 1. Serxwebna Mrnenyn Kurd tte biparastin. 2. serdarya Mrneny ji Bav ji bona Kur dimne, yanj ew li gora rabn rnitina cih de tte birxistin. Sultan bi Fermanek ngir dide nankirin.

268

178 Mewlana Idrs ji bona hsankirina serperety Diyarbekir ji bona end melbendan date biparvekirin. Ev bi rkxistina hany ba ve li pa j de bi ser Ruha Musil j de hate bicihann. Taybetya zneta v welat, remana serbixwey Serokn Eran, serazadya Xelk mldarya wan her her ji bona er mer alkarya serperetyeke dewlety raste rast neb. unge Mewlana bi ezyeteke zor ve bi xebateke dirj ve ev welatn han bi nav Osmanyan ve bi dest ve dabn bixistin, w dixwest, ku ew wan bi dan sitendineke ba ve bi dewleta Osman ve bide bigirdan. Ev j pwist bicihanna serperetyeke cih b, ji yn ku ew li welatn Osmanyn tir de dihatin bicihann. Sultan Selm di v war de zor bawerya w bi Mewlana ve hab. Pir caran w Fermann valan ji bona w didan binardin, da ku ew bi aruzw xwe ve bide binivsandin bi her kes j li gora kfa xwe de bide bidan269.
3. Kurd li hem erek de yarmetya Turk dide kirin. 4. Beramber bi Hrn Derve Turk yarmetya Kurd dide kirin. 5. Kurd Pn Ayn-Rism er bi Xany Mal-Xizna Xelfe div bidin. Ev Peymanname di navbera Sultan Dewlet Mrnenyn Kurd de di sala 920 k.- 1514 z. de hate bigirdan. Belam pit Panzdeh salan dewleta Osman bi servaj v soz wirde wirde ji bona linavbirina van Mrnenyan destpkir w tan sala 1850 dawya wan hna.
269 (Ez li vir de Wergerandina Kurmanc ji Xwendevanan re didim pkekirin. Di berg Kurd de bi zaravay Soran bes bi tenha Nivsandina hinek ji koka wy Turk ji Hammer, berg 4 hatye biwergirtin nivsandin. Di berg Erb de Peyman hem ji bona ziman Ereb hatye biwergerandin. Ji v wergerandina han wergerandina Kurmanc hatye bikirin. Cuma):

Hjay Hjan, Nana Qencan, Rwy Rya rast, Rber Kanyn Ayn, Bidtinvan dujwaryn Oldary, Ber Av Ax, Hogir ah Sultanan, Nana Xelkn Xwedan Yektay Perestn w Mewlana ehrezay Oldary Idrs, Xwed hjabnn btirbike. Debera, ew bizanibe, gava ku ev Fermana Bilind Hayon p bte gihatin, ku Nameya we bi destn min bextiyar hate bigihatin. Ew bi vekrina tevaya Wilayeta Dirbekr dide bimizgnkirin. Evaya j tevde babna Oldarya we, psipartina we, dilsozya we rastya we dide biderxistin, mna ku ev tevde ji we tte bihvkirin. Xwed Ruw we bide bisipkirin.

179 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Ger Xweday Bilind xwest, d tu bi hoy vekirina tevaya Wilayetan bte bikirin. Tevaya Guhpdann mn bilind Patah ber bi we ve ttin vekirin ew ji bona we likarin. Ligel Manganeyn wey taybet tan Meha ewala piroz du hezar Zr Filor, Kurkek Simore yekek Weeq, du bergn Hir, du bergn ox, Kurkek Hir bi Kurkek Simore betankir, Kurkek Hir bi Kurkek Weeq betankiri rek Zrkir bi Kalenek pcay bi Coxek Fireng ez didim birkirin. Gava ku ew bi te btin gihandin, ger ku Xweday Merd xwest, d tu wan bi Xwei bextiyar bide bigirtin t wan ji bona xwe bide bixerckirin. Debera, tu bi Xwei bij; jiber tu bi hjay bi van rengn pir ji Dilovanyn min Patahy bi nerx tte biderbikevtin. Evanan j tevde ji bona karn te Diyarne ji bona Rast Dilsozya te ji te re ttin bipkekirin. Jiber Mrn, yn ku ew ji Diyarbekir hatin wan bi d te dan, tu li ser zneta wan, li ser Nav Nann wan, li ser Sinceqn Wilayet, yn ku ew ji bona wan div btin binankirin, li ser Dostan, Dilsozya, Karnas kar barn wan agehdare; jibervj min ji te re Fermann Patahy Bilind Sipi bi Mora min Bilind hatye morkirin ew ji bona Rmetvann Mrn Mezin, Pta Serbilindn Gewre, Xwedy karin rzlgirtin, Xwedy Nav Nanan, Pitgirtvan bi rengn pir ji lay Xweday mayn, Mr Mrn Diyarbekir Mohemed Xwed ber w xe bike. Div hn belgeyn Sultan li ser zneta Sicenqn, yn ku hn wan ji bona her Mrek didin nankirin, bidin binivsandin. Herwehaj Nav Nann wan j, erdn bi wan day bi rengek ba bitomarkirina wneyn wan belgeyn Sultan bi dr dirj pern ji bona wan nankiri di Deftereke taybeti de bte nivsandin ew ji bona nik min bte binardin. Da ku ew li vder de bte hilann her tit diyar liberket be. Herwehaj ligelj brxistinek dr dirj li ser inceqan-melbendan, yn ku te ew ji bona Mran dane pkekirin awabna dana wan, wey nivisandina nav nann wan Diyariyn wan bi mercek ev biparvekirin dann han bi kok nedin krkirin, da ku ew pwendyn di nava wan de neytin lawaz lerizandin. Herwehaj min ji te re peln Sip morkin bi nana Bilind Sultan datin rkirin, da ku tu wan ji bona wan Mran bide binivsandin, yn ku tu nivisandina wan ba dibne. Tu li gora kfa xwe dikare wan bide binivsandin wan ligel Diyaryn Patah bide rkirin. Di pit re tu dikare wneyn wan belgeyn Sultan, awbna diyaryn wan wey reftarkirina ligel wan de di deftereke taybet de bide bitomarkirin w ji bona nik cih min bide rkirin, ya ku ew penebna dunyay ye. Da ku her titek bi dr dirj diyar be. Guhpdana Sultan di v war han ew li ser mebesta min qenc b. Ger ku Xweday Bilind xwest, d mldarya min li ser w wari de bte bigirdan. Bawerbik, ku Mldarya min li ser wan Mran pir ji hvya wan mezintir tte

180 Welat Diyarbekr ji bona nozdeh melbendan hatib biparvekirin: Yanzde ji wan weku damezrandinn Enedol raste rast li jr serperetya Torkan de dihatin bidtin hetn din j bi rengek ve her yek bi tenha xwe ve li jr serperetya Mrn Kurd de hatibn bimayn, ev j: Saxan, Qolp, Mihraniy, Tarcl, Ataq, Pertek, epaqor ermk bn. Sermiyandarya van melbendn han bi destn Mrn Kurdan de bn ew ngir bn, ango ew ji Bav ji bona Zarokn w diman. Bige li van j de pnc dewletn xweser bi Sultan ve vegirday tde hate bipkhatin. Ev j evin: Dewleta Egl, dewleta Palo, dewleta Cezra Ibin Umer, Xazo Genc b. Li gora Cihannema de, li daw de dewleta Xabur dewleta Malukur j bi ser wan dewletn han ve hatin bibtirkirin Serdarn van dewletn pvegirday bi nana Mrn Mran ve hatibn binavkirin Ew di sermiyandarya xwe de bi carek ve serbixwebn. (erefname, Olya eleb, Muzenzade, Hammer).
biderbikevtin. Niha Ismal El-Delal Kur x erdebl Hesen Beg Behram Axa ji Peyn xwe bi Peyamber ji bona nik cih min dane rkirin. Wan kaxezeke nivsand bi xwe re anne, ku ew tde pir rengn jrbn, berdesty, xwebiavtine, elafy donkirin ji bona bigirdana Lihevhatin Aity didin biderxistin. Ew dibjin, ku ew bi tevaya daxwaz xwestyn me b qeyd ert p ttin birnitin. Lbel div bawer bi peyvn w nta wy pak neyte kirin; jibervj min fermana zindankirina Herdu Peyamberan di keleha Dmotqe de Peyn wan di keleha Kild El-Behir de date dan. Div li ser te, tu j ji aly xwe de bi batirn prabn beramber bi y navkir bte rabn, da ku ew pir bi pgr ji bona kar barn berjewendya dewleta min hermay di dirjbna rojan de bi krbin. Di daw de ez hvya kar barn bilind bi op ji te didim bikirin. V bizan pita xwe bi Nana min pak bide bigirtin. Di Navna Meha ewala Proz sala Nehsed Bst Yek Koc de di cih Xany Xilafet de hatye binivsandin. Ederne. (Pya November sala 1515 z. de)

181 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ev rengn pkannn han j her bes ji bona Diyarbekir bi tenya xwe ve nebn. Li welatn Kurdistan tirj de hatin bicihann. Weku ku em li welat Wan j de didib bidtin, s heft melbend ar dewletn Kurdy Pvegirday hatibn bipkhatin, yn ku ew xweser bi Sultan ve vegirdaybn: 1. Dewleta Hekar: hza wy ekdary hergav deh hezar ervan bn. Di dema ceng er de hza wy ekdar bi il, pn hezar ervanan ve dihate bigihatin. 2. Dewleta Bedls: Derbar hza wy ekdar de biger ew j nala Hekar b. 3. Dewleta Mehmud: Ew li Rojhilat wan de b nzka sed bst lek dihate biderkevtin: Hergav e hezar Suwarn w hebn. 4. Dewleta Penyan: Ew diraws dewleta Mehmud b. Her gav e hezar Serbazn w hebn. Olyaeleb bcge li vanan de li ser pnc dewletn tir j de dide biaxivtin, ku ew di dema w de bi welat Tevrz ve dihatin bigirdan. Ev dewletn han j: Qotor, Predoz, Colan, Demdem Dunbil bn. (B. 4, r. 178). Ev regn parvekirinn serperetyn han, yn ku ew ber hozan siyaseta Mewlana Idrs bn, bi rast ve ew zor li ser pwist dawxwazn cih de dihatin bilihevkirin. Welatek mna Kurdistany sext, Xelkeky wehay erker serhilday bi rengegtir ve serperet nidihate bikirin d nehata bikirin. Bi v reng han ve ev 46 Mrnenyn, yn ku ew li Kurdistan de li p pla Sultan de hebn, ben wan giring bi rengeg mr Qann ve hatin bihilann.

182 Mewlana Idrs li dawya tewawkirina pkannn eperety de bi destn xwe ve bi nav Sultan Selm ve ji bona Serdar Mrn Kurd al dahol dane bidan, ku evanan j nana mrty mrnenyan bn. Melek Xell Nevy dawy Sultan Selah El-Dn j di nava van Mran de b. Sultan Selm ligel Mewlana Idrs de bi rengek pir ba ve dida distend ji bona w rzlgirtin guhpdaneke pir p dida bidan. W ew ligel xwe de di vegera xwey ran de date bibirin herwehaj ew li na Misr j de ligel Sultan de b. Bi v reng ve bi saya dan, sitendin bikarkirina hozany Mewlana ve welatek zor sext as bigir b er mer bi arz helbijartina Xelkn w ve ji bona dewleta Osman hate bimisogerkirin. Ev rdana han di mjw de jirderket ye; unge ev welat han ji pla Auryan de tan w roja han j bermber bi hem Vegirtvanan ve hatib birawestandin. H demek ew bi carek ve bi destn kesek ve nehatib bikevtin. Aur, ran, Pars, Roma Yunan hza xwey her ba li van welatan de dane biwindakirin, ligel v j de weku Mewlana Idrs ew ji bona Sultan Selm date bisaxkirin, ew ji bona h yekek tir ji bona wann got nehatye bisaxkirin. Li dawya mirina ah Ismal Sefew de270 Serdar Kulhur Mr Era Mosloy Kurd Zul-Feqar Xan bi lekerek ba ve rw xwe ji bona Bexd date bivekirin. Di w dem de Serdar Bexd Ibrahm Sultan b. Zul-Feqar Xan bi xwe hin ji hevalbendn xwe ve ji bona lay Ibrahm Sultan n. Ji nivk w hr bi ser Ibrahm Sultan ve date bibirin w ew date bikutin. Li dawya kutina w de tu kes newr b, beramber bi Zul-Feqar Xan ve bte birawestandin. Bi v reng ve Bexda bi hsan ve bi destn w ve hate bikevtin. Di mizgeftn w de Xutbe bi nav
Ew Ismal Yekeme, Y ku w ji sala 907 k.- 1505 z. de tan sala 930 k.- 1524 z. de Desthilat wergirtib. (M. E.).
270

183 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Sultan Sulman ve hatin bixwendin Zul-Feqar Xan bi nav w j ve serperetya Bexd date bikirin. Bi v reng han j ve Bexda b er ji bona nava serdarya Osman hate bikevtin. Mr Zul-Feqar ewende Merovek aza Serdarek bidesthilat b. Ew li serperety j de ahreza b. W gelek kar ji bona Bexdad date bikirin. Lbel dewleta ran dest lhelnegirt. ah Tehmaseb271 bi lekerek ve li sala 936 k.-1530 z. de bi ser Bexd ve hate birakiandin demek ew date biardor bitengavkirin, belam p ew bisernekevt. Li daw de w rya flbazy bi p xwe ve date bigirtin. Bi diz ve w Birayn Zul-Feqar Xan Al Beg Ehmed Beg date bixapandin. Van Birayn bbext bhi di dema nivstin de bi bbext ve Zul-Feqar Xan dane bikutin dergeh bajr ji bona ah dane bivekirin. Di encam de wan bi xwe j ve h li ah nedn bajar bi xwe j ve t kutin kutaryeke git dan sitendineke nairn b. Ev rdana zeftkirina Bexda hin ji pirsn tir weku penabna eref Xan Bedls ji bona ran Olame Beg ji bona nik dewleta Osman ser li n de navbera herdu dewletan hate bitkdan ew bi hoy er merek dr dirj ve hate bikirin. eref Xan Serdar ngiry Bedls, y ku ew Kal Xwedy eref Name ye, li ser hinek zinetn gen gelacyn berambern xwe de li nik Sultan de gman lket ew ji bona nik ah Tehmaseb date penakirin. Olame Beg Teke j, y ku ew di p de ji bona ran dab bibazdan, di v nav de w ji bona nik Sultan Sulman date penakirin. Sultan Sulman Begler begitya Bedls Hesen Kf p date biqenckirin. Weha ev pqenckirina han dij soz Sultan Selm Yekem ji bona Mrn Kurdan b; unge ev herdu melbedn han dewleta wany ngr heb. Yekek ji hoyn turebna erf Xan eve b. Wehaj gava ku ev Olame Bege ji bona Bedls hate birakiandin, eref Xan ew date biikenandin biderkirin.

Ew Tehmaseb Yekeme, Y ku w ji sala 930 k.- 1524 z. de tan sala 984 k.1576 z. de Desthilat wergirtib. (m. E.).

271

184 Bi kurt ve dewleta Osman ligel ran de ceng date bilidarxistin. ah Tehmaseb destpger kir ew ji bona ser Wan hate birakiandin ardor l date bigirtin. Ji bona hilanna v ardorlgirtin ducar ji bal Serek Wezr de hzn Yarmetdar hatin binardin, belam her herdu hz j hatin biikenandin. Serek Wezr Ibrahm Paa bi Orduyek ve li Payiza sala 940 k.-1533 z. de li Istenbol de dest bi rkir; zivistan w li Heleb date birabuhardin. Li pa de di buhar de ber xwe w ji bona Tevrz date bivekirin. Li r de xebera kutina eref Xan pgihit emse El-Dn Kur eref Xan cgeh bav xwe date biwergirtin ew bi Serdar Bedls b. Orduwa Osman b er dujwar di yek muherem 941 k.trmeha1534 z. de ji bona nava bajar Tevrz hate bikevtin. Li pa bnek de Sultan Sulman j ji bona v ar hate biserdankirin. Li dawya bnvedanek de, tev ku dunya zivistan berf baran b, Sultan bi ser Hemedan ve rw xwe ber bi Bexdad ve date bivekirin. Li r de ezyeteke zor w date bikiandin bi taybet ve di navbera Hemedan Kermanah de gelek top barn xwey giran w bi c ve datin bihitin. Di daw de Serdar Ekrem Ibrahm Paa li cemada daw de 941 k.- befirbara 1534 z. de ji bona nava Bexdad hate kevtin. Serdar wy Ecem Mohemed Beg li p gihitina orduwa Serdar de bajar dab bichitin ew b; jiberv j sitendina Bexdad b er mer dikarb bte bikirin. Li d Serdar Patah j de ji bona Bexdad hat. Sulman Paay Waly Diyarbekr ligel hinek hzan de di bin nav nana Waliyet (yekemn Waly Osman) de li Bexdad de hate bidannn. Sultan di 28 remezana 941 k.-avdar 1535 z. de ji Bexdad hate birketin bi ser Kurdistan Meraxe ve ji bona Tevrz hate biyn. Yekek li rdan seyr destan v n de kutina efqet Beg Mrek Kurd heft Peyn w b. Li gora br bawerya Mjvan Hammer272 de hoy kutina van Rebenan eve b: Ku Sultan Sulman
272

berg 5, R. 159 ji Wergerandina Turky ji bal Mohemed Eta. (M. E.).

185 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan di na xwe de h t tu er neb, w xwest van vekirinn xwe bi carek ve bi rijtina xwn ve bide biperestkirin; bi v reman j ve w ev tawankarya han j ji xwe re date bihelbijartin! Sultan Sulman di 10 ubana sala 944 k.- 8 rbenda sala 1538 de ji bo Istenbol hate bivegerandin. V Serdar han li na xwey sala 955 k.-1548 z. de beek Kurdistana ran j ji xwe re date bizeftkirin li pa de rw xwe ji bona Tevrz date bivekirin, Belam unge dewleta ran dor pitn welat Tevrz bi carek ve dab biwrankirin, da ku leker Osman j sd nede biwegirtin, Sultan Sulman n li ser na xwe nema p hate bikirin. Ew ji bona ser keleha Wan hate bivegerandin, ya ku ew zor sext b ew tan w dem j hj bi destn Eceman ve hatib bimayn. Serdar v keleha han Al Sultan ekny Kurd b. Sultan ji Erzerom topn gewre ji bona w datin bihnann di navbera neh rojan de w Keleh date bizeftkirin, lbel bi hoy zivistan, serma sole ve leker z hate bivegerandin. ah Tehmaseb di v ks de hzek ji bona ser Qars date binardin, Behram Mrza Isaml Mrza j ji bona ser Bayiburd date binardin, lekerek j ji bona ser Exlat Ad El-Ciwaz date binardin w j bi xwe j ve ruw xwe ber bi M ve date bivekirin. Sultan Sulman di v beyn de li Diyarbekr de b. Ji bona berbestkirina pbikevtina ah w lekerek di bin rberya Ehmed Paa de date binardin. Ev hza han li nzka Kemax de Qolek Ecem date biikenandin. Biray ah Tehmaseb ahzade Ilqas Mrza273 ligel Sultan Sulman de b, ligel pnc hezar Kurd de bi ser Kerkoye -Kerkuk- arezor ve rw xwe w ber bi raqa Ecem ve Hemedan date bivedan. Olame Beg j bi lekerek ve ji bona lay Erzerom .
273 El-Qas Mrza li Wilayeta rewan de Serdar b. Di dema ku ah Tehmaseb ligel er Gurcistan de bedar b, v ahzad han erxwebna dewleta xwe ji Biray xwe date dazann. W Pl bi nav xwe dane ldan. ah Tehmaseb bi Lekerek pir xwe bi ser de date rakiandin. ahzade xwe ranegirt ew ji bona Daxistan revya. Ji wir ew li Kefe de siwar Gemy b, ji bona Istebol ew li nik Sultan Sulman penahinde b. Di dema vketina Ceng de ew bi hvtya ahty ligel Sultan de hat.

186 Mebesta Sultan Sulman li van culandinan de peydakirina vxistina serhildanan di nava ran de b. Bi rast j Ilqas Mrza li nzka Hemedan de tper b w Qum date bigirtin. Hinek hzn Kurd ji bona aly R date binardin w bi xwe j ruw xwe ber bi Kaan Efsehan ve date bivekirin. Belam gava ku w bihst, ku lekereky Qezilba bi ser w ve tte bihatin, w rw xwe ber bi Fars ve date bivekirin li wder j de h p nehate bigirtin ew li dawya aty de ji bona Bexdad hate bivegerandin. Sultan Sulman ahzade ji bona Istenbol date bibangkirin, Belam Ilqas Mrza ne ew li ber Sultan Sulman de hate birabn. Dewleta Osman li sala 948 k.-1551 z. de Mrn Amdy, Hekar Biradost bi lekern wan ve ji bona ser ahzade datin binardin wan ew ji nava xak Osman bi revandin biderkirin ve dane bipengizandin. Ilqas Mrza xwe ji bona nava Erdelan date bihavtin Mr Surxab ew date biparastin. Belam leker Qezilba li Merwan de ew date bitengavkirin wan li keleha Merwan dor l datin bidadan. Di dawya daw de Surax Beg ew date biberdestkirin. (Mjwa Chan, Aray Ebas). ah Tehmaseb li sala 961 k.-1554 z. de ser li n de ruw xwe ji bona Kurdistana navn date bivekirin. Tan Ezerbcan Diyarbekr w date bitalankirin avedan nehitin. Li dawya end mehan de dewleta Osman dazanna neng date bikirin. ah dsan ji ar semtan ruw xwe ber bi Kurdistan ve date bivekirn. Welatn Wan, Bedls, Adilciwaz, Erc Mu tev bi carek ve date bitalankirin kutarek zor di nava wan de date bikirin. Exlat-Xelat w date bizeftkirin li dawya dorlgirtineke ar mehan de Erc j date bigirtin li dawya vna j de li Barger j de date bidorlgirtin. Ismal Mrza j bilLekerek ji bona ser Erzerom w li w der de Iskender Paa date biikenandin w ew nava han date biwrankirin. Li pa de ew ji bona lay ah hate bivegerandin.

187 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan V car j ew ligel Qoroci Bai Sondok de ji bona vegirtin wrankirina Kurdistana may ferman p date bidan. Bi rast ve hov dirtyeke weha wan li Kurdistan de datin bikirin, ku bi carek ve vegirtina Holako Tmorleng didin bijibrbirin. Bi kurt ve Sultan Sulman Qann di dema serdarya xwe de end caran leker bi ser ran de date bibirin, di encam van hem ern xwinav de raq, arezor Balek274 ji bona w hatin bimayn. Beramber bi v ve Kurdistan, ya ku ew di nava van hem eran de cih bingehy er ceng b, b qam t mal wrany kutarek gity end salan b. i li leker Qezilba de i li orduw Osman de Kurdistan er zyaneke pir date bidtin. Dewleta Osman bi hoyn destdirjyn ahzade Hemze Mrza ve lekerek din bi serdarya Serek Wezr Serdar Osman Paa ve ji bona ser ran date binardin, Hemze Mrza Pdarn leker Osman li Sofiyan de zor bi ps ve date biikenandin w qolektir j date biperankirin. Osman Paa xwe bi Tevrz ve date bigiyandin w ew date bigirtin s rojan w kutina git tde date bikirin. Li 12 El-zul-Qude sala 994 k.- 25 irya py sala 1585 z. de Hemze Mrza orduw Cexale Zade Sinan Paa j date biperankirin zor j l datin bigirtin; li dawya ar rojan de ew t leker Serek Wezir b w ew j date biikandin. Bi kurt ev ahzadey aza li dawya il pnc ern biserket de bi bbextya Ern Turkuman ve, yn ku ew hevalbendn Osman bn, bi diz ve gava ku ew nivist b, hate bikutin. Li sala 998 k.-1589 z. de Cexale Zade Sinan Paa ji Bexdad ruw xwe ber bi ran ve date bivedan tan Nehawed date bidagrkirin. Li ser v ah Ebas275 Heyder Mrza ji bona Istenbol date binardin w daxwaza Aty date bikirin.
274

Nav Ereke Kurde, ya ku ew niha li nzka Rewanduz de li Jor raq de ye.

Her ew Ebas Yekeme, y ku w ji sala 995 k.- 1587 z. de tan 1037 k.- 1628 z. de Desthilat wergirti b. (M. E.).

275

188 Di newroza sala 998 k. 21. avadar 1590 z. de peymaneke aty hate bigirdan. Li gora v peyman de welatn Ezirbcan, rwan, Gurcistan, Loristan arezor bi destn dewleta Osman ve hatin bikevtin. Herwehaj divab ra it j ji ran bihata bihilgirtin, lbel eve bi xwe j ve xewneke xav b. Atya v car szdeh salan date bidirjkirin. Di pya sala 1012 k.-1603 z. de disan ji n ve nann er mer dihatin biderkevtin. Hza Parastina Tevrz bi mehneyek ve hr ji bona ser Xaz Beg Serdar Selmas date bibirin ew welat han date bitalan biwrankirin. Xaz Beg xwe ji bona lay ah Ebas date biavtin. Li ser v j de ah bi Orduwek ve ji bona ser Tevrz ve hate birakiandin w leker Osman date biikandin bajar j date bizeftkirin. Li daw v de w ruw xwe ber bi Rewan -ArwanArvan- ve date bivekirin. Her avanyek li rga de b, ew dihete bitalan biwrankirin. Di v na han de jimareke ba li Kurd de di bin serperetya Mustefa Beg Mako Serdar Alugurd de di yarmetya ah de bn. Sala duway j er date bidirjkirin276: Serdar Cexale Zade lekerek Turk Kurd ji bona lay Xoy Nerend date binardin. Serleker wan Mustefa Paa b ew tan Xoy hat bigihandin li w de w Sulman Beg Serok Era Mehmud ji bona Merend date binardin w ew navaya p date bitalankirin. Di w sal de bi xwe j ve ah Ebas lekerek ligel El-lah Wrd Xan de ji bona ser Wan date binardin Serdar Turk j li w de b.

Insiklopdya musulmanty dibje: ku v rdan di Mjw sala 1013 k.1604 z. de rdaye. Belam Mejwa Alem Ar Ebas Faris dibje: ku ev rdana han di sala 1014 k.- 1605 z. de hatye rdan.

276

189 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Leker Qezilba ew nava han date talankirin hate bivegerandin. ah Ebas bi xwe j ve ligel lekerek zor de ji Xoy ve ruw xwe ber bi Era Mehmudy Kurd ve date bivekirin. Mustefa Beg Serok v Era han di keleha Mako de ba li ber date bidan . Belam leker Ecem j Xak Mehmud date bitarmarkirin tde talan kutarek zor date bikirin277. Di w sal de bi xwe j ve Serek Wezr Cexale Zade bi orduwek gewre ve ligel Serdar Cezr Mr eref, Mrn Mehmud, Behsen, Hekar, Zekerya Xan Birayn w Mayn Mrn Kurdn tir de li dawya payiz de ruw xwe ji bona Ezerbcan date bivekirin tan Selmas hate bigihandin li e fersexan de dr ji Tevrz ligel orduw Qezelba de bi er ve hate bikevtin ew zor xerab hate biikestin. (Ev er han di 24 Ccmada daw de sala 1014 k.- 7 irya pana sala 1605 z. de hate bivketin). Li dawya v er han de hin ji Mrn Kurd ji orduw Osman cih bn. Kur Canpola ji bona Wan vegerya Mr eref Cezr j ew ji bona Cezr . Li 4 sefer sala 1015 k.- 1606 z. de Del Ferhad Paa bi Serdar Lekern Rojhilat ve hate bidann, unge Cexale Zade li dawya er Tevrz de hatib bimirin. Belam dewleta Osman bi hoy serhildana Kur Can Pola Celaly Enadol h p nedihate bikirin. Serhildana Kur Can Pola Xanedan Can Polay Kurd Serdar ngiry Keles b. Di pla Cexale Paa de Gewr v Malbat Mr Hisn b ew ji bal Serek Wezr ve bi Begler Beg Heleb ve hatib bikirin. Belam her ilo b, ew ji bona er ran ne. Li ser v j Serek Wezr gir lhelgirtib.

277 Iskender Meni, y ku ew daner Mjwa Alem Ar Ebas Fars ye, dibje, ku Talan ewende zor b, ku Mihek li nik sipah ran de bi 50 Dnar, ango bi Bst Qeranan Gayek bi 200 Dnar dihate firotin. end hezar Jin Mendal j bi Dl hatin girtin. berg 2.

190 Li dawya ikestina Tevrz de gava Serek Wezr j vegerya, w ew ji bona nik xwe date bangkirin w ew date bikutin. Mr Aly Biray w gava ev xebera han date bibihistin, ew ji bona Heleb w li dewleta Osman de rw xwe biwergerand. Li dawya beynek de w Terablus am j date bigirtin dor bern am dane bitalankirin bi serxwey dest bi serperetya dewlet date bikirin. Orduwek ba date bipkann, Xutbeyn n bi nav xwe date bixwendin pl j datin bildan. Ligel Qeral Toskana278 Ardok Ferdinad de li 10 cemada daw de sala 1016 k. irya pya 1607 z. de peymanek date bigirdan xerk b, ku ew ligel dewletn din peymann wisa bide bipkann. Serek Wezr bi nav deng ve Qoyoi Murad Paa ji bona temirandina liberrabna li Enedol de hatb bikarmendkirin. Li p Enedol de w rw xwe ber bi Can Pola ve deta bivedan. W wist di p de di navbera xwe Can Pola de kar barn xwe bide bisafkirin. Kur Can Pola j bi xwe j ve w xwe ji bona v kar han dab bilikarxistin bi lekerek giran ve (20. 000) Suwar ewendej Piyade Derbend Baxras dab bigirtin. W li wder de avdrya Leker Osman dida bikirin. Qoyoci Murad Paa bi lekerek pir zor ve ruw xwe ber bi Can Pola ve date bivedan. Di nava orduwa Osman de li jr serperetya Zul-Feqar Paa de 40.000 Kurdn Zu-Qedriy279 hebn. Murad Paa cgeh leker Can Pola ji bona xwe yarder er nedt; jibervj ew di Derbend Erselan Bel de t per b Lay Can Pola girt. Du Leker li deta Oroc de di 3. receba sala 1016 k.- 24. irya pya 1607 z. de berengar yekbn. erek giran di nava wan de hate bidadan. Nv leker Can Pola linav ew hate biikestin. Can Pola j bi near ve ji bona Heleb vegerya. Belem li bajr j de koncek j ji bona w
278

Yekek ji Dewletn Bikn Italy ber Yekity ye. (M. E.).

Yanj Dolgader mna ku li nik Ibin El-Werd de hatye. Ew Mrnenyeke Turkuman li sala 740 k.- 1339 z. de tan 928 k.- 1521 z. de li Mere Bustan de b. Ew li jr dest dewleta Memalk Misr de b. Ew ji bal Osmanyan hate nabdkirin. (M. E.).

279

191 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan neb. Ew helsa ji bona Istenbol . Sultan Ehmed280 lbuhur Begler Begtya Temuwar281 day. Birayn wy Bik j li Enderon Hemawend de date biwergirt. Belam v lbuhurandina Sultan kna Murad Paay Xwinxuwar neda birawestandin. W ferman date binardin ew li Belgirad de date bikutin. Rdana keleha Dum Dum Ev destana gernasya Ern Biradosty Mukr liberxwedana keleha Dum Dum li gora pvana nivsandina v mjuw em nikarin w dirjbn firehbn pbidin; bi rast ve zor pwiste, ku derbar v nimna bilind merdayetya Kurd nivsteke serbixwe ji bona Netew Kurd ro sibeyn bi yadgar ve bte bichitin. Ev qehremanya b sinor enewende balkiand bilinde, ku bi servaj ve xwngerbna r j bendegirtina mr j -Iskender Meni282 nearkir, ku ew w aba pesin bide bikirin. Rojhilatnas Misyo (Oskar. Mann) bi hem bilindayet berzbn ve v destana han bi brann dide bixistin bi zimanek pir bi rzlgirtin hjakirin ve w dide biwnekirin. Qehreman v destana han Mr Xan Yekdeste. Ev ciwanmr han ji Mrn bi nav dengn Era Biradost b li erek de w yarmetya Umer Beg Serdar Sorani date bikirin destek w di w er de birya b. Mr Beg li dawya v de, ku ah Ebas Ezerbcan date bisitendin, ji b guhpdana Turk ji bona w tre b ew ji bona lay ah Ebas . ah Ebas li w de rzlgirtineke pir l date bigirtin
Ew Sultan Ehmed Yekeme, y ku w Desthilat ji sala 1012 k.- 1603 z. de tan 126 k.- 1617 Z de wergirt ye. Yekek ji Heremn welat Nemsaw-Utru ye, ya ku ew w dem li jrdestya Dewlet d b. (M. E.). Iskender Meni Nivsvan mjwa Alem Ar Ebas di dema ah Ebas de ew Mjnivsvan dewleta ran b.
282 281 280

192 destek zrn ji bona w date bikirin ew li ch dest bir date bidann. Navnana Xan ligel dewleta Tergever, Mergever, OrmUrmiy, ino Serokitya Era Biradost ah p date bidan. Ew ji bona nava Xak xwe hate bivegerandin. Li wder de li cgeh keleha Dum Dum de keleheke sext w date biduristkirin283. Mrn e bi hoy cudabna r milbn ve dil wan p nexwe b. Wan li lay ah de boxtan pdikirin; bi taybet ve derbar durustkirina keleha w b, ku ew b desttra ah b. V j bi xwe ve hoy pirkirina buxtanan dida bibtirkirin. Pr Bodaq Beg Serdar Azirbcan dest xwe dirj nava v kar han date bikirin ah li desturdan ji bona avakirin keleh date bipomankirin. W xwest, ku Mr Xan ji bona avanya keleh destn xwe bide bihilgirtin. Mr Biradost li v de bnteg b w guh neday. Keleha xwe w avakir. Di v pl de bist hezar eteyn Celal ji tirsa Qoyoci Murad Paa ji xak Osman ji bona xak ran revyan. ah Ebas -bi remaneke daw ve- wist, ku ew het heza kesek ji van li nava Era Biradost de bide bidann. Evan ligel Hesen Xan lekerek de ji bona lay Mr Xan datin binardin. ah xeber j ji bona Mr Xan date binardin, ku ew bi xwe yanj Kurek xwe ve ligel hin ji Serokn Biradost de du sed Suwarek j bi kleka wan ve bide bixistin biin, da ku ew eteyn Celal bidin bicigrkirin. Mr Xan ji tirsa dawya v pnernitina Era xwe ev fermana han bichnean Kurd, Qezilba284 Celal285 ligel hev de bierkevtin. Leker Hesen Xan h p nehate bikirin).
Li gora goyn w Nav de ev keleha han di pla ah Sasan de avedan b ew S Fersexan ji bajar Wirmiy-Ormiy dre.
284 Qezilba bi Turk ango Sersor. Ev navnana han ji bona ranyan re di pla Sefew de dihate gotin; jiber ew bi Sersor paybn. Di pit re ew ji bona tevaya iya ew nemaze ji bona Xwngermn w dihate gotin. 283

Celal ew demek li Enedol de di bin Serokitya Celal-El-Dn de li ber Dewlet rabn. (M. E.).

285

193 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di dawya daw de li jr Fermandarya Wezr Gewre Mutemed El-Dewle de lekerek zor tir ah ji bona ser Mr Xan date binardin. Li dawya karek b sd de ji bona razkirina Mr Xan Wezr ran di 26 eban sala 1017 k.- 5 befirbara sala 1608 z. de li keleha Dum Dum ardor ldate bigirtin. Li gora peyvn Iskender Men de, y ku ew bi xwe j ve di nava v er de b, ev keleha Dum Dum zor sext b bi tenha ve di derbar av de ew lawaz b. Li nava wna de golek ji bona ava baran alek ji bona civandina berf heb. Li dora w j de kanyek heb li jr erd ji keleh Tan kany ryek heb. Leker Qezilba -ku bi texmn ve bst s car ji liberxwedanvanan btir b- li dawya ar mehn bombebarandin de hem rojek er kutar inca dikarbn rya kany bidin bigrtin. Tan w de deme j beramber bi hrn Kurd ve bi evgirtinn wan ve ji bona ser leker ran zyann zor bi ranyan ve didan bixistin; pir erkern wan bi nav deng ve li ks n. Ceteyn Celal j, yn ku ew hoyn v er mer han bn, tan v mjwa han j wirde wirde jihevbelavbibn ew ji bona xak Osman bn. L li gerandina xwe j de wan li talankirin kutina Qezilbaan de terxemin nekirin! Li dawya, ku kan bi destn lekern Qezilbaan hate bikevtin, Dorlgirtvanan nzka bsst rojan bi ava geny baran ava aly berf ve dane birabuhurandin. Wan dev ji er xwe bernedan er ji nava keleh ji bona dervey w dane biderkirin. Tev li v j de li derbar av de ew b dest bn. Bi qudreta Xwed ve di wan rojan de, ku ew di pya zivistan de, bareneke zor bar nzka mehek w date bidirjkirin. Gola keleh bi ava baran ve pirb kmasya wan av ji bona e mehan hate bimisogerkirin.

194 Serdar leker Qezilbaan ku ev zan, bi near ve biryarya zeftkirina Keleh date bikirin; bi weyek rxist ve leker ran ji bona nzkbna keleh hate bipvexistin. Li dawya end mehan de ji ezyet zyaneke zor burcek bi tenha ve, ya ku ew li jr serperetya Qera Beg b, hate biruxandin, Liberxwedanvann w hatin bikutin ew bi destn Qezilbaan ve hate bikevtin. Ev biserketina han Qezilbaan date bisivikkirin kar barn Liberxwedanvanan date bigirantirkirin. Lihev hate birasthatin, ku li dawya v rdan de Wezr Gewre ket pir hate bimirin. ah li cgeh w de Mohemed Beg Begdeli bi Serdar ve date bidann ew date binardin. Li dawya beynek de bi kra bombebarandin ve burceke tir j kunek tde date bivekirin li dawya erek bhv de Liberxwadanvan hem hatin bikutin burc bi destn Qezilbnaan ve hate bikevtin. Zor pe ne, burceke tirj, ya ku ew li jr serperetya Kur Mr Xan de b, ji bal Prbodaq Xan Serdar Tevrz hate bizetfkirin. Bi v reng ve karina Liberxwedanvanan zor km b li hem layek de li jr barandina guln top tivingan de bn ew li chek piri teng de bn biderbikevtin j ji bona wan pir bidijwar b. Diwarn keleh li hem layek de dihatin biherifandin leker Ecem ji bona nav Keleh n, ji bil Xaniy Mr Xan ve, y ku ew bi keleha Narn ve bi nav deng b. Cigehektir bi destn Liberxwedanvanan ve nema. Mr Xan beramber bi v rewa han ve av ji liberxwedan berda xeber ji bona Serdar Ecem date binardin ew berdest b. Lbel li dawya berdestbn de wan xwestin tevan bidin bikutin; jiber v j dsan wan ji bona ekan destn xwe datin biavtin. Dest bi dest, r li r, sing li sing ve er ligel Mr lekern Qezilbaan datin bidadan zor ji wan datin bikutin. Lbel daw p

195 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan nehat. Di Encam daw de hem bi merdan ve hatin bikutin yekek sax di nava wan de nema. Bi kurt ve burc rexn Dum Dum nzka salek li opn gernas, mrxas qehremanya Mukr ji xwe re l didan bitemaekirin. Di dawya daw de w gewdeyn perest wan Gorvann rmeta welat xwe j li jr xak xwey pak de bi wan ciln wan xwnav ve date biveartin. Keleha Dum Dum li dawya e salan de careke tirj bi destn Kurdn Biradost ve hate bikevtin, belam li p ku Liberxwedanvann w xwe bi ba ve bidin birkpkxistin xwe bi serhev ve bidin bikomkirin, Gewreyn wan t belabn Liberxwedana keleh bi wan ve nehate bipkirin. Qehreman v car Elog Beg b. ah Ebas keleha Dum Dum bi Mohemed Bgdel ve dab w j Qubad Xan Biray xwe li ser de danb. Elog Beg bi rya hin ji Kurdn di nava keleh de di evek de, gava ku Qubad Xan li w de neb, bi xwe il kes ve li kunek de ji bona nava keleh n Parazvann wy Qezilbaan hem kutin Keleh j zeftkirin. Li dawya v de Aqa Sultan Serdar Merax bi lekerek Sivikbar ve xwe bi Dum Dum ve date bigihandin. Li rga de ew t 150 kesn Kurdn, yn ku ew di hewara Elog Beg hatibn, bierkevt. W ew ikandin ligel Qubad Xan de wan hevgirtin. pr Bodaq Xan286 Serdar Tevrz er Sultan Mukr j di hewara w de hatin wan bi hev re ardor li Keleh de dane bigirtin. Di w gava ku Elog Beg de bard bi ser Peyn xwe ve didate bidabekirin, bikarna Xwed bard agirgirt, dev avn w hatin
Ev Pr Bodaq han Yekek zor Dujmin Sunyn Kurd b. Bi karna Xwed li sala 1025 k.- 1616 z. de ew bi dest Znel Xan Mr Kurd Mehmud ve hate kutin tola Mr Xan Yekdest j hate sitendin.
286

196 bisutandin hinek ji Hevaln w j birndar bn. tir kesek weha nema, ku ew sermiyandarya Liberxwedanvann Keleh bide bikirin. Bi near ve di bin tarya ev de Elog Beg li ser Wilaxek de datin bidabestandin keleh wan datin bichitin ew dern. Tenha neh rojan Dum Dum bi destn wan ve b.

Vegurandina Ern Mukri Di pla Sultan Murad Siyem287 de di sala 991 k.-1 584 z. de Serdar Mukri Emre Paa b. Di w dem j de orduwa Osman li dora Tevrz de derbar Xelkn ey Seldoz, Miyan Do Ab Meraxe de hin sitemkar dab kirin melbenda Qeraoq j, ya ku ew ji Maldaryn ah b, dab bitalankirin. Herwehaj li zeman Emre Paa j de Kur w x Heyder Serek beek ji Mukri b. Ew ji bal dewleta Osman ve bi Begler Begy ve hate binavkirin. Belam li daw de ligel Cafer Paa Serdar Tebrz de tk. Di w gava na ah Ebas de ji bona ser Ezerbcan ve x Heyder ji bona lay w jre dilsozya xwe date binandan. ah Ebas welat Meraxe j bi ser ve p date bidan. Li dawya daw de ligel ah de ew di dihat ew li erek de ji ern ah li Rewan de hate bikutin. ah Ebas Kur x Heyder, y ku ew hita Menal b, li cgeh Bav w de date bidann. Ji bal Dayika w de sermiyandarya Mrneny dihate bikirin. Belam Xizmn w bi v sermiyandarya han ve hatibn bidiltengkirin. Li dawya daw de ah li Qubad Xan Kur x Heyder de tre b. nge bi hoy cudabna r ve ew ligel Mrn Ecem de nedihate birkkevtin her her wan li nik ah de boxtan p didane bikirin.

Wi Desthilat ji sala 982 k.- 1574 z. de tan sala 1003 k.- 1595 z. de date biwergirtin. (M. E.).

287

197 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di w Pl bi xwe j ve Evdal Xan Mame j ser xwe date bihildan ew ji bona nik Mr Xan Biradost . Her ilo j b, li gora fermana ah de w bedar ji bona ser keleha dum dum neda bikirin; jiber v li ser gelacyn tiry Mrn e j de di dawya daw de ah Ebas biryarya qirkirina Ern Mukri date bidan. Di sala 1019 k.-1610 z. de ah Ebas bi xwe ve ber xwe ji bona Meraxe date bivekirin. Li layektir j de ah gelek nermn dildarya xwe beramber bi Qubad Xan ve date biderxistin. Bi v nermn dildarya han de Qubad Xan hate bixapandin ew ligel hinekan de ji Mrn Mukri du sed pnc Suwar de ji bona lay ah hatin biyn. Gava ku ew derbas Diwana ah bn, ah Qubad Xan Peyn Maqoln din dane bikutin bi flbaz ve w xwest, ku ew wan tirj bide bikutin, belam ew hatin bitgihitin. Wan liberxwedan hatin bierkevtin. Li dawya daw de hem hatin bikutin. ah ji w ve ew ji bona ser kelaha Kavdo w dest bi kutina gity Ern Mukr Dlkirina Afret Menalan ve date bikirin. W kutarek pir ps date bikirin. Qolek tir j ji leker Ecem ve ruw xwe ber bi Girmerod ve date bivedan, ya ku ew navnya Mr Xan Beg Biray x Heyder b, Li p v de, ku ew p bizanin, leker Ecem Mr Xan Mrn din tevde dane bikutin wan dest bi kutina git ve dane bikirin. Kar barn weha ps, dir hov wan dane bikirin, ku h kesek p nayte bilbuhurandin. Bi xwe j ve i j li d rojeke weha j de dihatin bigerandin, da ku ew Tola xwe ji Siniyn Mukri bidin bisitendin. Di v destana han j de bel hinek ji Ern tir ne Mukri j t kutina git bn. Li dawya end rojan de ji kutina git bntengbna ah Sefew sar b. Ji Mrn Mukri r Beg bi tenha xwe ve mab; ev j jiber pwendya wy kevin ligel Text ahnah de b herwehaj jiber alkarya Biray w Meqsud Beg j re; jiber Meqsud Beg ligel ah de b ek Axasy w b. Weha bi v reng ve alkarya r Beg hate bikirin, ku ew li dora ah de bimne ew neyte bikutin.

198 Ev destana Mjy bi v reng han ve dawya w hate biderkevtin. ____________________________________

199 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di sala 1019 k.-1610 z. de Qoyoci Murad Paa karn veguhertinn hundur bi daw ann w bi orduwek ve ber ji xwe bona Tevrz date bivedan ew tan dora v ar hate bigihandin. Li gora rabn rnitina w dem de w ew welat date bitalan biwrankirin. Li pa vde ew hate bivegerandin. ah Ebas di 25 cemada daw sala 1020 k.- 1611 z. de daxwaza aty date bikirin. Bi xwe j ve di w beyn j de Murad Pa hate bimirin Nesuh Paa288 bi Serek Wezr Serdar b. Sala duway peymana aty hate bigirdan snorn kevn Sultan Selm bi bingeh ve hatin bidann. Ev mercaya j tde b, ku dewleta ran yarmetya Helo Xan Serdar arezor Erdelan nede bikirin. V atya han j ewende dirj neda bikandin. Di reb Yekem sala 1024 k. -22 Cotana sala 1615 z. de dsan ceng di navbera herdu dewletan de hate bidadan. Serek Wezr Serdar Damad Mohemed Paa di pya buhar de ruw xwe bi ber ran ve date bivekirin. Mr Kurd Seyid Beg bi lekerek ve ber xwe ji bona Nexcuwan date bivekirin w li v bajr han Rewan -Ervan- de ardor l date bigirtin. Belam zor p ne, w ziyann pir dan ew hate bivegerandin. Bi kurt ve er v car zor dirj date bikain. Di sala 1025 k.-1616 z. de Kur Xazi Beg Kurd Mellan keleha Qarni Yarq -Qarniyarq-, ya ku ew bi navn melbenda Selmas ve hatib bikirin, hatib bitengavkirin. Pr Bodaq Xan Serdar Tevrz bi leker xwe ve ruw xwe ber bi Kurdn Mellan ve date bivekirin. Kur Xazi Beg j daxwaza yarmety li Mohemed Paa Begler Begiy Wan Mrn wan navan de date bikirin. Mohemed Paa bi leker xwe ve Zeynel Xan
Ev Nesoh Paa zor ji Xwed neditirsiya. Gava ku ew Waly Diyarbekr b, w Kelehek ji Kelehn Kurdn Ait date bizetfkirin. W ar hezar Zarok Jinn Kurd di nava Dokel de datin fetisandin. Dadwerya Xwed di daw de ev Sitemkar han t sizakir. Bi Fermana Sultan Ehmed di 13 Rojy de sala 1023 k. de ew hate xenikandin-xeniqandin.
288

200 Mehmudy Serdar Xoab Mrn din Kurd bi e heft hezar kesek ve bi hewara w ve hatin bigihandin. Gava ew t hevbn, li dawya erek kurt de leker Tevrz hate biikestin Pr Bodaq Xan j bi dest Zeynel Beg ve hate bibirndarkirin zor p ne ew hate bimirdin. welat Ezirbcan tirs lerz p hate bikevtin, Belam Mrn Kurd li dawya er de hatin bivegerandin. Li sala 1026 k.-1617 z. de ah Ebas di bin serperetya Qereqay Xan de lekerek ji bona ser Erzerom date binardin. W ew nav dane bitalan biwrankirin. Mohemed Paa Begler Beg Wan ji bona sitendina v mafey han Serokn Kurd dane bikomkirin ligel leker xwe de hzeke zor Kurd de date bixwestin, ku ew ji bona ser Ezirbcan btin bin. Belam xebera na Qereqay Xan ji bona ser Wan wan navan bi Serokn Kurd ve tirs bi wan ve hate bikevtin bala wan ji bona ser paraztina Mulk Ern wan . Diya El-Dn Xan Kur eref Xan Bedls ligel deste hevaln xwe de bi b pirsa Mohemed Paa ji Bedlis hatin bivegerandin. Yehya Xan Kur Zekeriya Xan Serok Ern Hekar j xwest, ku ew j bte bivegerandin, lbel Mohemed Paa r pneda. W ew ji bona lay xwe date bibangkirin, bi nta ku ew w bide bikutin. er di nava wan de hate bivketin, herdu tde hatin birndarkirin ew linavn. Bi v bn di navbera Kurd Turkan de xwneke zor hate birijandin. Di v dem de leker Qezilbaan ji bona Wan hate bigihatin. Avedan dexil wan tde nedane bihitin, wan talan kutarek bqam dane bikirin. Di v sal j de Serekwezr Turk lekerek ji Tataran zivistana xwe li Diyarbek de datin birabuhardin wan ev welat han dane biwrankirin. Di dawya sal de li 6 ewala 1027 k.-27 kewirnka 1618 z. de dsan peymana aty hate bigirdan.

201 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di dema gift gokirina v aty han de b, ah Ebas ji bona berbestkirina hrn Turkuman nzka yanzde hezar maln Kurd ji bona Xuresan date biveguhestin ew li wder de dane bicigrikirin. Nek her ji bona parastina tuxb snoran, belk li er cengan de her her dewleta ran zor ji Milet Kurd sd daye biwergirtin. Ern Mukri bingeh her bi hza orduw Ecem b. ah Ebas bi hzn Mukri ve zor pit sitr b. Di hem demek de li orduwa herhey de beek gewrey w ji bona Kurd dab bicihkirin. Li vanan j zor Serevser Serlekern pgehit hatin bidtin: Nala El Can Sultan ikaki, Gedayi Sultan Kolani, Qelender Sultan Kelegr, Mam Qeli Sultan Cengi... hda. evanan ji hinn Pgehitvann pla ah Ebas yekem ttin biderkevtin (ji xwe re temaey nivsta: Kurdn Bi Nav Deng bide bikirin). ah Ebas di sala 1034 k.-1624 z. de lekereki ran ser li n de date birkxistin, gelek ji pere ben w ji Ern Mukri date bipkxistin w bi v orduwa han ve zor caran dewleta Osman p date biikenandin. (Insiklopdiya Musulmanty). Orduwa Hafiz Ehmed Paa ji bona sitendina Bexdad ji Bekir Soba289 ve w ruw xwe ji bona Bexda date bivedan, be zor v leker Kurd b. ah Ebas, gava ku ew ji bona ser Bexdad ve hate birakiandin, ev ar han ji destn Bikir Soba bi flbaz ve date bisitendin. ah Ebas di v gav j de lekerek di bin Rberya Liserleker Qer eqay Xan (37) de ji bon ser Musil ve date binardin w li dawya
289 Bexda li sala 1031k.- 1621 z. de bi dest Bekir Soba Yekr-Inkiari ve hate bikevtin. Hafiz Paa ji bona sitendina w bi ser w de hat. Belam wi bi diz ji bona ah Ebas xeber and daxwaza yarmety j date kirin. Gava Hafiz Paa ev bihst, ji bona xatir ku Bexda bi destn Qezilbaan ve neyte bikevtin, w Bekir li ser Baxd de bi Wal date bidann ew vegeriya. Belam ah Ebas Lekerek ji bona ser Bexd date binardin li pa j de ew bi xwe j hat bajar ardorkir. W nav di Kur Bekir da Dergeh Keleh p date vekirin ew darbas nava Bajr b w Bekir kut.

202 ardorlgirtina ar de ruw xwe ji bona Diyarbekir Mrdn date bivekirin w ew welatn han date bitalan biwrankirin. Li dawya v j de ew ji bona ser Musil careke din j hate bivegerandin w ew j date bizeftkirin. Xan Ehmed Xan Erdelan j bi lekerek ve ji bona ser arezor Kerkoye -Kerkuk- ve w keleha Kerkuk date bizeftkirin.

Liberrabna Ern Mukri Li pa serhildana Qubad Xan vegurandina Ern Mukri de di sala 1019k.- 1610 z. de r Beg bi Serek Ern Mukri ve hate bidann. Ev r Beg han bi hoy psbna serperetya ran ve kna di navbera ie Sun de di sala 1034 k.-1625 z. de liber dewleta ran de hate birabn. W welat Meraxe date bitalankirin kutarek zor li nava e de date bikirin. ah Ebas li jr serdarya Zeman Beg de lekerek bi ser w ve date binardin. r Beg bi xwe Ern xwe ve xwe ji bona nava iyan dane bivekiandin. Bi leker Qezilbaan ve ji bil hin talan gund sutandin itek tiri p nehate bikirin ew hate bivegerandin. Li dawya mirina ah Ebas de Serek Wezr Turk Xusro Paa bi lekerek ve ruw xwe ber bi raq ve date bivedan w zivistana sala 1039 k.1629 z. de li Musil de date birabuhurandin. Mr Emady Seyid Xan Mre Beg Soran ligel lekern xwe de ji bona komek ji bona lay Serdar hatin biyn. Serok Era Bacelan j bi xwe ve il hezar kesek ve ji bona lay Xusro Paa hate biyn s hezar ser mer j bi diyar ve w bi xwe re ji bona orduw date bann. (Mjwa Nema, berg 3). Xusro Paa li dawya wirdary de ligel Mrn Kurd de weha bi ba zan, ku ew di p de Serdar Erdelan bide biikenandin ew w welat bide bizeftbikin li duway de ew ji bona ser Bexdad be^te

203 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan biyn. Li ser v biryar de bi ser arezor ve wan ber xwe ber bi Erdelan ve dane bivekirin. Ordu bi arezor ve hate bigihitin Xusro Paa keleha Xor Mal date binuhkirin. Ev keleha han ji bal Sultan Selm de hatib biavakirin. Li daw de x Ebdula, y ku ew bi xo ve bi nav deng b keleha w bi nav Zalim El b ew li ser av Zelem b, ji bon nik Xusro Paa ji bona serbitewandin hat bigihandin herwehaj du s kesek tir j li Serokn Kurd ji bona nik Xusro Paa ji bona sertewandin ew j hatin bigihandin. Xusro Paa ruw xwe ji bona navnya Erdelan, ku ew Hesen Abad b, date bivekirin. Li rya xwe de w keleha Mehreban -Merwan- date bizeftkirin li ber dev v keleh de w orduwa Zeynel Xan j date biikandin ew tan Hemedan . Li sala 1040 k.-1631 z. de Xuro Paa ji ran vegerya w ruw xwe ber bi Bexdad ve date bivedan. Li ememal Derteng de dsan w orduw Ecem date biikandin. Li pa de ew ji bona ser Bexdad ve hate birakiandin w l il roj dor date bigirtin. L bajar p nehate bizetfkirin ew hate bivegerandin. Xan Ehmed Xan Erdelan bi hzek ve bi n orduwa Osman ve hate bikevtin w arezor ji xwe re date bidagrkirin. (Mjwa Nema, Von HAmmer). nca li sala 1048 k.-1638 z. de Bexda li lay Sultan Murad arem de hate bisitandin290. Mr Amdy Qubad Beg ligel orduwa Behdna Serokn Ern Musil, Hewlr, Kerkuk arezor de ligel hzeke ba de di vekirina Bexdad de bi Sultan Murad re bn. Li dawya salek de di navbera herdu dewletan de peymana aty hate bigirdan. Ew xza snor, ya ku ew li gora v peymana aty de hate binankirin, tan sedsal nozdemn zayn de hate bimayn serdar desthilatya ran j bi carek ve ji bona Rojhilat Zagros ve hate bikevtin. Li gora v peymana aty snorn taze de Era Caf beek w di ran de hate bimayn.
Wi ji sala 1032 k.- 1623 z. de tan sala 1049 k.- 1640 z. de Desthilat date biwergirtin. (M. E.).
290

204 Di v mjw de Bedls, Amdy Hekar serbixwebn ew li jr serperetya Mrn Kurd bn. nca di mjwa 1070 k.-1660 z. de van dewletn han xwe bi dewleta Osman ve dane bigirdan. (Ji xwe re li Raport Mcer Son li ser Liwaya Sulmany bide bitemaekirin). Puxtya peyv ev ceng ern gewrey noy li dhev de di navbera Sultann Osman ahn Sefew de giringbna siyasy Kurd bi carek ve ji bona Kurd date biderxistin. (Insiklopdya Musulmanty). Belem Kurd li v amojgarya ba mjw de nikarbn nedizann j serphaty bidin biwergirtin ji cih xwey qenc sd bidin biwergirtin Komelek yekdil bidin bidamezirandin ew beramber bi epoln Hrvann Bgane ve yek li du yek de bi Komeleke yekgirt ve bi hz ve btin birawestandin. Ew belayn, yn ku wan Kurd li v xwe hevgirtin de nehitin btin biyekkirin, em hem dizanin, ku ew nezan, peran berber b. Kurd li jr v bar giran de pit xz bib. Rdann siyas zordarya Karbidestan ew t belayn nexweyn xwey civak Kurd bib. Li bat ku ew pita xwe bi pita hevbidin bi dilsoz ve ji bona rizgarya xwe rizgarya welat xwe bidin bikarkirin, ew her her bi gij hevdin wan rn xwe di lan hev de datin bistin. Bi rast ve, mna ku di berg duwem v nivsta han de d bte bixuyankirin, Kurd gelek dewletn xurt bi serdej ve gelek mrnenyn bik j datin bidamezirandin. Belam evan hem bi hoyn dujminatya navxwe ve zoryan j her bi destn wan ve bi xwe ve linav de hatin bibirin. Em bi dirji ve di berg v nivsta han de bidin biraxistin291.

Ev berg han hate apkirin. Di navroka w de mjwa Dewlet Mrneny Kurdiy pir ji demn kevnar de tan demn Musulmanty v dawy de tte bidtin. (M. E.).

291

205 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan eref Xan Bedls (Dilovanya Xwed li be) di v babet han de gelek w xwe tde daye biandin. Li gora rewa w dem de w ryeke ba ji bona Kurd dayite binandan. W daxwaza pkanna Yekityeke Siyas di navbera dewlet mrnenyn Kurd de dayite bikirin. Bi rengek ku FiderasyonDewletn Hevgirt j tte biderkevtin Navnya van Dewletn Hevgirt j bi Cezra Ibin Umer dihate biderkevtin. Belam bi rast j ve cgeh mexabin ye, ku di bin kra gelacyn hzn Serdarn Bgane de, yn ku wan her her ji bona btirkirina dujminayety cudabn di nava Kurd de ev roj j re kar xebat dane bikirin mebesta wan j li ser rzana Mkavil Feriq TesudPere bik Serdary bik, v reta ba kra xwe di nava Mrn Kurd de neda bikirin ew li ser na xwey kevin de hatin birewetin ew bere bere mna ku em dibnin, ew hem li nav n.

206

Dery eem Zneta Kurd Tani ro

1. Kurd Tani Pla Nadir ah

Kurdistan li gora nasna erefname de di dema xwe de zor gewre b. Gelek dewlet mrnen tde dihatin bidtin. belam li daw de siyaseta Turk ew bere bere dane biktirkirin. Peymana di sala 1049 k.- 1639 z. de ne bes ten ran derketina wna ji xza Zagros de r lhate bigirtin, lbel dewleta Osman di pla ahn Sefew de hd hd hem welatn Rojavay ran ligel perey Qefqasya de ji bona jr serdar desthilatya xwe ve date biann. (Von Hammer). Di encam veguhertina v snor siyasy han de zor Kurd Kurdistan ji bona jr serperetya Osman ve hate bikevtin; unge, dewleta Osman nema btir pt bi ran ve p didate bikirin, w bere bere di Kurdistan de siyaseta xwey navny didate bikirin w ew didate bicihann. Meseta w ji v siyaseta han ve bes bi tenha ve ikenandina desthilatya mrnenyn Kurd b, bere bere j li nav birina wan b bi hmkirina serdar desthilatya xwey navny Turk di nava Kurdistan de b. Ji v btir itektir neb.

207 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Yekek ji wan kesn, y ku ew ji bona bicihanna v siyaseta han zor likarb, ew Melek Ehmed Paa Zavay Sultan Murad arem b. Ev Merov han li dawya vekirina Bexdad de ji bona Waly Diyaberkir hate bidann, da ku ew desthilatya Mrn Kurd bide biikenandin wan linav bide birdin. Her her ew li n mehnan de dihate bigerandin w h ksek di ser xwe re nediht bte biderbaskirin. Li sala 1048 k.- 1638 z. de ji Diyarbekr w hzek ligel xwe de date bibirin ew ji bona ser Mr Mizur Amdy Yisiv Xan . W welat w date bizeft bitalankirin ew j bi xwe j ve ligel xwe de ji bona Diyabekir date biann ew ji bona zindan date biavtin. Li dawya mirina Sultan Murad de w j 100 ks tawankar date bisitendin, nca w ew date biberdan. (Olya elebi). Di v sal bi xwe ve w mehneyek li Mr Bedls j de date bigirtin lekerek bi ser ve date bidadan. Li dawya navctya hinekan ji Mrn Kurd de bi wergirtina bertleke giran ve nca w waz l hna292. Her ew bi v hz han ve bi ser Sincar ve w ardor ldate bigirtin. W tde kutarek zor wranyeke b qam date bikirin. Li sala 1050 k.- 1640 z. de Waly Erzerom j her bi w reman w mebest j ve bi mehna gilkirina Eceman ve lekerek bi ser Mr ek ve293, ku ew Mustefa Beg b, date bigirtin. Keleha w bi yarmetya Kurdn wan navan ve date bizeftkirin welat w j ser bi ser ve date bitalankirin. (Olya elebi, berg 2). Melek Ehmed Paa li sala 1o66 k. - 1666 z. de bi Waly Wan b. Mr Bedls pir bi pir j re karkir diyar xelatn zor day. bi v
Ev Sizadan li gora goya Olya elebi de 80 Tr-Ks kirya r, 10 Qitar Hstir, 6 Tewl Hesp Deh Peye Qzek b. Bertla Evsern Leker ji wann Jor cih bn. Keleheke bi nav bang b. Ew di liwaya Beyazd nihay li Rojhilat Erzerom de ye. (M. E.).
293 292

208 reng ewende p ne, w behaneyek li ser Mr de doz lekerek bi ser Mr Bedls Evdal Xan ve date bidadan. Hoy rasty v hr weha ye, li dawya vekirina Bexdad de ji bona prozkirin nena Evdal Xan b, ku Sultan Murad li ser v de l ture b. Bi kurt ne daxwaza lbuhurandina Mr Evdal Xan ne j dana pera kra xwe date bikirin. Melek Ehmed Paa bi Orduwek zor ve, ku beek wy gewre dsan li Mrn Kurd de hatib bipkhatin, bi ser Bedls ve hate birakiandin. Li dawya dorlgirtin erek qurs de w bajar date bigirtin bitalankirin. Mal dewlemendya Mr Evdal, ku demek b, Mrn Turk dirann xwe l dabn bitjdikirin, bi carek ve bi destn wan ve hatin bikevtin. Evdal Xan bi mala xwe Mendaln xwe ve bi hazar dujwar ve xwe ji nava pencn w date birizgarkirin. (Olya elebi, berg 4)294. Zor xerbe, ku li v hr destdirjya han de ewn zor zor ji bona nabdkirina Mr Bedls didan bikarkirin, dsan ew her Kurd bn li hemyan de btir j Kurdn Mehmd bn! V Melek Ehmed Paa bi v siyaseta xwey fewitandin ve xwe bi radeyek ve date bigihandin, ku Kurdistana Gewre bi carek ve ve bik b ew biserhev ve ji bona welat Wan hate bigivatin. (Isiklopdya Musulmanty, b. 2). Ji Xerbyn v pl j de derketina Mehdyek Kurd li devera Musil de di sala 1066 k. -1666 z. b. Ev Merov han xzadeyek b. Di daw de Serdar Musil Amdy bi d w ve hatin bikevtin wan ew date bigirtin. Sultan Mohemed arem ev han bi
Olya eleb bi xwe ligel Encmenek ji bona nivsandina Lidhityn Ebdal Xan hatib karmendkirin. Ew dibje: Lidhityn Evdal Xan ji bil Barn Heft Devan hj nivstn pir bi nerx di Nivstxana Mr de dihatin bidtin. Nzka ar hezar nivstn hja giranbuha hatin bitomarkirin. Ev nivstanan bi carek ve Destnivstbn. Ew di babet Oldariy de, ziman de, zanistya Cenewar, nah, Pijijk, Biyoloc de Diwan Xwexuwany bn. Pir rengn Neqn Sitanan, Wne Nigarn giranbuha tde dihatin bidtin. Bern wan hem nivstan bi ermn xweik pir giran hatibn bidurustkirin. Nivsandinn v Ebdal Xan 76 bergn nivsandbn 105 Name bn. Ew bi ziman Ereb Faris (4 berg bn) hatibn binivsandin. Weha derdikeve, ku ev Mr Sitemxwar Serdarek navdar b, amojgar b, Zanistvanek bi nav b airek jr b. Ew mna Bavpr erefxan Zanistvan zana b. Wi dikar gelek kar bida kirin, belam Ehmed Paa ew date nabdkirin.
294

209 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan lbuhuhrandin dilovan ve bir Mehd bi girt ve ji bo Istenbol date biann ew li dora xwe de date bidann. (Hammer). Mrnenya Baban li destpkirina sedsal hetdehemn zayn de li arbajr de ji bal Sulman Beg yanj Baba Sulman Kurezay Feqe Ehmed de hatye bipkann. Dirjbnn rdann v mrneny li (Mjwa Welat Sulmany) de di berg duwem v mjw de li ser de hatye bipeyivandin. Kurd raq li zeman ah Husn Bhz de di sala 1132 k.- 1720 z. de Hemedan ardor l date bigirtin her wehaj bi xwe j ve paytext ranyan j ber bi tirs ve dane bixistin. Li zeman ah Temaseb duwem de li sala 1135 k.- 1723 z. de ew orduwa, ya ku ew ji bona sitendina Isfehan ji Mehmud Xan Evxan hatib binardin, li jr Komandarya Mr Ferdon Kurd b. Ev Merov bi hoy mrxas gernasya xwe ve di dema hr de ji bona nava destn Evxanyan ve hate bikevtin. Belam li daw de bi soz peyman ve ew berdan ew ji bona nava cih xwe hate bivegerandin li pa de ew ji bona lay dewleta Osman ve hate biyn. (Von Hammer). Wely Bexdad Hesen Paa li sala 1127 k.- 1715 z. de hzek ji bona ser Ern Belbas date binardin w ew datin bisertewandin. Bekir Beg Baban, y ku ew ji bona girtina Kerkuk xerk b, li dawya erek giran de hate bigirtin bikutin; welat Baban bi carek ve ve bi jr serperetya dewlet ve hate bikevtin. Welat Soran j ji bal v Wely han de, y ku siyaseta w lidna nabdkirin b, hate bitalan biwrankirin. W leker xwe j ji bona ser Sincar date binardin v car j w kutarek zor tde date bikirin. Di sala 1129 k.- 1717 z. de Kurdn ran liwa Bacilan295 dane bizeftkirin.
295

Ango melbenda Xaneqn u Tozxormatoy niha ye. (M. E.).

210 Li sala 1136 k.- 1723 z. de ceng di navbera dewleta Osman ran de hate bivxistin. Orduwa Hesen Paa ruw xwe ber bi KermananKermanah ve date bivekirin. hzn Mrn Kurd hem ligel w de bn. Ebdul-Baq Xan Waly Kermanan b er bajar bi c ve date bihitin. Welay Erdelan Al Qeli Xan bi hoy derkirina w ve ji bal ran de w pwendya xwe ligel Bexdad de date bikirin daxwaza yarmetdan j date bixwestin; di dema ku ji bal Komandarya Bilind Leker Osman de Xene Paay Baban ji bona zeftkirina Erdelan hatib bifermandarkirin. El Qeli Xan ligel dam destgeh xwe de ser xwe ji bona dewleta Osman date bitewandin. Bi v reng ve Erdelan ji bona jr destya dewleta Osman hate bikevtin. Hzeke tirj ji bona ser Loristan hatib binardin. Waly w Al Merdan Xan b. Pita w bi ah Temaseb ve sitr b; jibervj w guh bi dewleta Osman ve neda bidan. Komandar Osman Ebdul-Rehman Paa welat Loristan date bidagrkirin El Merdan Xan j date biikandin. El Merdan Xan di p de date bibazdan; belam li daw de ew j bi near sertewandin xwe ve hate bikirin. Orduwa Osman zivistan li Kermanah de date birabuwardin di sala duway de r ji bona Hemedan date bivekirin. Li dawya dorlgirtin de bi zor ve w ew date bizeftkirin tde gelek kutar dane bikirin. Orduwa Ecem ji bona sitendina v ar han gelek hewl date bikirin; belam h p nehate bikirin. Bi xwe j ew orduwa, ku ew ji bal ehzade Lutuf Mrza de hatib binardin, ji bal Xene Paa Ibrahm Pa Komandarn Osman de bi carek ve hate biikenandin bi serdej ve Lutif Mrza hate biberdestkirin. V biserketina han Ern Zagros hem bi jrdestya Xelfe ve date bixistin. Bi dawanna v biserketin ve Waly Musil ligel hzeke ba de ji bona ser Ern Bextiyar hate binardin. Di sala 1139 k.-1726 z. de demek b er derbas b. Ehmed Paa Waly Bexdad bi Serleker ve hate bikirin leker hate bihzkirin.

211 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Serjimara w bi sed hezar Serbaz ve hate bigihatin; bi v hza han ve w rw xwe ber bi paytext ran ve date bivedan. Di v pl de ran di nava destn Mrn Evxan de b; bi xwe ve Eref Xan Evxan, y ku ew bi xwe ve xwedan her tit b, bi orduwek ve ji bona pya orduwa Osman . W di nava Kurdan Mrn Kurdan de gelek date biragiyandinkirin, bi nebaya er Sun ligel Sun de w ji bona wan xwe j vegirtin date bidaxwazkirin, herwehaj w bi hvya bilindkirin xelatkirinn wan ve Mr dane bixapandin. Bi v reng han ve li nava orduwa Osman de w ji xwe re pir hevalbend dane bipeydakirin. Bi rast j ve, gav ku herdu Ordu berengar hevbn, beek ji Kurdan ji bona lay Evxaniyan hatin biynn. Lay Rast orduwa Osman, ya ku ew li jr serperetya yekek ji Mrn Baban b296, beramber bi orduwa Evxan ve h er neda bikirin bi hem hza xwe ve ber bi pa ve xwe date bivegerandin. Di daw de ev zneta han bi hoy ikestina git ve hate biderkevtin. Nzka duwanzdeh hezar kes ji Turkan hatin bikutin beek ji wan j revyan. Ew hzn Kurdn, yn ku ew tan w dem htaj du dil bn, wan j xwe bi orduwa Evxan ve date bipgihatin. Ehmed Paay bedbext hem barkirann xwe datin bichitin. W xwe bi Kermanah ve date bigiyandin; belam Eref Xan tan dergeh w bajar j li n w de b. Ehmed Pa ji sala duway Orduwek 60. 000 kes date bipkann, belam hajbna di navbera Eref Xan dewleta Osman de nehit erektir bte bikirin. Li encam v hajbna han de Hemedan, Kermanah, Erdelan Loristan ji bona dewleta Osman hatin bidan beramber bi v ve Dergeh Bilind j bi ahitya Eref Xan p hate birnitin297.
Ev Mr Babane. Ew Xane Paay Kur yanj Biray Bekir Beg b, ye ku ew bi 20000 kes ji bona yarmetya Ehmed Paa de b.
297 296

Agehdary di vir de axivtina li ser Nadir ah ji Nivista Four centuries of

212 Mrn Kurd di v han de ji bil ermezary itek din pve bi destn wan ve nehate bikevtin. Eref Xan j ji bona misogirkirina cih xwe hem dsan ji bona dewleta Osman datin biberdestkirin.

2. Kurd Tan Navna Sedsal Szdehemn Ko Ve NadirahLi dawya dewleta Sultan Ehmed syem de zneta navxwey siyaseta ran bi carek ve hate biveguhertin; hoy bingehy van veguhertinn giring j Tehmaseb Qeli Xan Ango Nadir bi xwe b298. Tehmaseb Qeli li dawya zeftkirina Esfehan de Eref Xan li raz de date bitengavkirin w ew date bigirtin bikutin. Bi v reng han ve dewleta Sefew w bi hzn xwe ve ji n ve date bivejandin. Li duway w de dewleta ah Tehmaseb duwem hate bidtin w daxwaza wan welatn Rojavay ran date bikirin, yn ku ew ji bal Eref Xan de ji bona dewleta Osman hatibn bidan. Tehmaseb Qel di sala 1143 k.- 1730 z. de ket pir hr bi ser orduwa Osman de datin bidadan, ya ku ew li jr Komandarya Osman Paa de li Jor Hemedan de b ew di nava ordugeh de b. Li dawya v de w orduwa Osman date biikandin hza wy topdar ligel
Modern Iraq S. H. Longrigg 1925, Oxford hatye biwergirtin.

Nadir ah di sala 1099 k.- 1688 z. de li Xuresan de ji Maleke Destnvxwe ji Eira Efar bi nav bang ji bona dunyay hatye. W Zarotya xwe bi ivanty Rbirn ve dayite birabuhurandin. Di sala 1139 k.- 1727 z. de 5000 kesek ji Kurd Efarn dorhla bajar Xoy li Zehaw de li dora xwe dane bikomkirin daxwaza Mafey Binemala Sefew ji Efxanan date bikirin. Zor p nec w Xuresan girt ehzade Tehmaseb bi ah li ser ran de date bidann xwe j bi Tehmaseb Qel Xan bi navkir. Di sala 1141 k.- 1729 z. de du car Eref Xan ikenand di daw de w ew li iraz de girt kut. Weha bi v reng dewleta Efxan li ran de linavc ji n ve dewleta Sefew bi nav hate bivejandin; jiber di rast de weha neb; jiber dewleta Nadir destpekiri b.

298

213 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan hem pwistyn w tit mitn ceng de j date bizeftkirin. Bi asan ve w Hemedan j date bigirtin w ruw xwe ber bi Kermanah ve date bivedan. W Ostandar v bajar han j date bifirandin hem bargiran j l datin bizeftkirin. Orduwa Turk zyann w zor bn ew bi peran ve tan piti Sinor ango tan Zehaw-Zehab Xaneqn ber bi ba ve hate bivegerandin. Ev dest dawitandina Nadir Qeli bi sert ve di navbera herdu dewletan de bi hoy vxistina ceng b. Ehmed Paa Waly Bexdad dsan ew bi Serleker b ligel Ordu de hate birkevtin. Zehaw-Zehab w bi bi wargeh ceng ve date bikirin li duwya end rojan de w Kermanah date bigirtin. V biserketina han Serdar Erdelan-Erdlan dsan bi hevalbend Turkan ve date bikirin. Ehmed Paa di daw de bi xwe orduwa xwe ve tan nzk Hemedan hate bigihandin. Di kewrinka sala 1731 z. de li Qorcan de, ya ku ew qonaxek li Hemedan de bi dr ve tte biderkevtin, di navbera leker Osman leker ah Temaseb de erek giran hate bivketin. Nv sipah ran hate binabdkirin hem topdarya w barkirann w bi destn sipah Osman ve hatin bikevtin. Bi bvaj ve v biserketina mezin ve Ehmed Paa jiber hin zinetan near daxwazkirina aty b, Belam Tehmaseb ev atya han date biredkirin. Li gora v aty de Tebrz, Erdelan, Hemedan, Kermanah, Huweyze299 hem Loristan careke din ji bona ran dihate bivegerandin. Tehmaseb Qeli di w sal de bi xwe j ve bi sipahek sed hezar kes ve dsan ruw xwe ber bi snor Osman ve date bivedan. Bi xwe ve w ligel sipah kok de Bexdad date bilerizandin. W hzek tirj li jr Komandarya Nergis Xan de ji bona lay Kurkuk date binardin. Ev hza han bi ser Tozxormatu re derbas b ew bi Kerkuk ve hate bigihatin.

Ew bajarek li Rojavay Ahwaza de bi nav bange di melbenda Xuzistana ran de li nzka snor raqy niha tte bikevtin.

299

214 Her welatek bi p w ve dihate bikevtin, w ew didate bitalan biwrankirin. Sitemkar ermezarya v Nrgis Xan ji snor der b; Jin Mendal j ji nava lepn w rizgar nedibn. W li dorhla Kerkuk j de ev derdn han dane bikirin. Li dawya daw de w ruw xwe ber bi Musil ve date bivekirin. Li dawya dorlgirtin tengavkirina w de h p nehate bikirin. Ew po poman vegerya. Sipah kok li jr serdarya Nadir Qeli300 de li sala 1146 k.- 1733 z. de li Behroz de li em Srwan301 de hate bitpern dora Bexdad date bigirtin. Ehemed Paa Mr Koyesinceq Herr beramber bi qol Kerkukiy Ecem ve date birkirin, belam hza Koye zor km b ew hate biikestin Mr w j hate bikutin. Topal Osman Paa ligel Orduwek de ji bona yarmetya Bexdad hatib binardin. Ew li 19 trmeha sala 1733 z.- 1146 k. de li nzka gihandina rbar Edhem de ligel Dicl de ligel Nadir Qeli de berengar er b. W ew date biikandin. Ziyann sipah ran di v er de nzka 30. 000 Kut 3.000 Dl dihatin biderkevtin. Li dawya v biserketina han de Ehmed Paa Waly Bexdad, ji keleha w hate biderkevtin w hr bi ser hza Ecem dorlgirt ve date bikiandin w ew dane bitarmarkirin. Nadir Qeli li dawya v biserketina han de w z xwe bi serhev de date bikomkirin di demeke km de orduwek bi hz ve date bipkann. Dsan w ruw xwe bi raq ve date bivedan. Di w pl de Serleker Topal Osman Paa li dora Kerkuk de b. Di dawya daw de herdu ordu li nzka Leylan de di 26 cirya pn de sala 1733 z. -1146 k. de berengar yekbn erek pir giran wan datin bikirin. Orduwa Nadir Qeli hem taze b hem j xurt b.
300 Yani Nadir ah, y ku w xwe di p de bi Tehmaseb Qel yan Ebdul Tehmaseb bi Turkuman date binavkirin. (M. E.). 301

Ew nav em Diyala li Kurdistan de ye. (m. E.).

215 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Zneta orduwa Osman Paa hem hlak hem j km b. Li germya er de Osman Paa ji hesep hate bikevtin ew hate bimirdin; tir serperet mrxasya orduw j hate bitkn ew zor xerab hate biikestin. Hem hza topdar bargiranyn orduwa Turk bi destn Ecem ve hatin bikevtin. Belam Nadir Qeli ji v biserketina hany gewre kar neda biwergirtin ew ji bona bdengkirina hinn ji serhildanan li welat Faris de xwest bte bivegerandin; jibervj w ligel Waliy Bexdad Ehmed Paa de li gora snor Sultan Murad arem de at date bikirin ew ji bona ran di sala 1146 k.-733 z. de hate bivegerandin. Di sala 1147 k.- 1734 z. de Nadir Qeli hr welat Qefqasya date bkirin Tevls j date bizeftkirin. Di nava Pasevann keleha Tevls de 6. 000 Kurd hebn. (Isiklopdya Musulmanty). Di w sal bi xwe j ve dsan Nadir Qeli hin hz ji bona ser raq datin binardin, belam ev hzn han sipah Turk bi yarmetya Kurd Ereb ew tan Sine302 datin bibezandin li w der de ew datin bperankirin. ah Tehmaseb duwem li sala 1150 k.- 1737 z. de hate bimirin Nadir Qel Mendalek ah Tehmaseb bi nav ah Ebas syem ji bona cigeh w date biann xwe j bi cgir ve li ser de date bdann303. Di sala 1154 k.- 1741 z. de du qoln orduw ran ji bona alyn Mendel ehrezor dane bihrkirin. Di sala 1156 k.- 1743 z. de Nadir ah dsan ruw xwe ber bi raq ve date bivedan; belam Waly Bexdad ew date bixapandin304 ew bi
302

Paytexta Wilayeta Kurdistan li welat rana niha de ye. (M. E.).

303 Ev ah Ebas her bes Het Mehan li cih ah de ma. Li pa de Nadir ah Qel ew ji ahy date xistin w xwe bi aht date bidann. Weha bi v reng Binemala Sefew hate linavn.

Ehmed Paa Waly Bexdad ji bona ku ew welat xwe sipah xwe ji er Nadir Paa bide biparastin, w soz bi Nadir ah date dan, ger ku ew Musil bide bizetfkirin, d ew Bexdad j re bide berdestkirin.

304

216 orduw xwey zor gewre ve bi ser arezor ve ruw xwe ber bi Musil ve date bivedan. epoln xwnrijn Nadir ah ewende bi hzbn, ku ne sipah Turk nej hzn Mr Eran xwe dikarbn li ber wan de bidin bigirtin, ew hatin bitarmarkirin. Oorduw ran li dawya talankirina arezor de ew bi Kerkuk ve hate bigihitin dor l date bigirtin li dawya tengavkirina hefteyek de ew date bizeftkirin. Ne bajar nej dorhla w ji talany wrankirin ve hate birizgarkirin. Ji Xelk ji Liberxwedanvann w gelek hatin bikutin. Nadir ah li dawya vna de li Zey Koye-Zab Bik de hate bitperbn Hewlr j date bizeftkirin ew bi Musil ve hate bigihitin. Ewn di rya w de bn, tevde w ew dane biwrankirin. W baregeh xwe li Yarmece de date bidamezirandin li meha kewrna sala 1156 k. -1743 Z de li ar Musil de dor l date bigirtin. Di v pl j de qolek tir 40. 000 kes Ecem li dora Bexdad de bn ew nav wan dane bitalan biwrankirin. Waly Musil Celil Hac Hisn Paa liberxwedaneke zor merdane azayet date bikirin. Nadir ah j bi hem hinera tundbna hza xwe ve Musil dida bitengavkirin. Belam b sd b. Li dawya daw de w bi nta xapandina Waly Musil ve waz li dorlgirtina wna de date biann w ruw xwe ji bona Cezra Ibin Umer date bivedan. W li Xelkn w de kutarek git date bikirin; Jin Mendal j ji v bela han nehatin birizgarkirin. Li dawya v bermezary hovity de Nadir Paa ji bona ser Musil hate bivegerandin w ser li n de end careke din hr ser bajr date bikirin, belam netuwan bide bizeftkirin. W wist, ku ew Wal bi hin mercn ba ve bide bixapandin, v j ser negirt. Ew near b, ku ew bi xwe leker xwe ve ji bona lay Bexdad bte bivegerandin. Di deme v er raq arezor de orduwek tir j li lay Ezirbcan ligel sipah Turk de didate bierdikirin.

217 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Bi kurt ve ev er han j bi dirjbna xwe ve j v car j bi gift goyn aty ve hate birawestandin. Nadir ah li dawya nardina Encumeneke gift goy ji bona Bexdad de ew ji bona ran hate bivegerandin gift goyn aty dirj datin bikiandin. Dan sitendina Nadir ah ligel Kurd de zor xerab b Kurd ligel w de bi kn bn. Di gava er w de ligel Topal Osman Paa de bi zaravay Goran helbestn devbiavtin p hatin bigotin. Hoy v j tevfirandina zor xerabya Nadir ah bi xwe b. Yekek ji pir bbextyn w avtina Subhan Werdi Xan Serdar Erdelan b li cgeh w de danna Biray xwe b, y ku ew bi hoy liberrabna Kurd w nav ve dihate biderkevtin. Li sala 1139 k.- 1727 z. de Nadir ah wist, ku ew Kurd Xuresan Ern emigezk Qereorlo bi gij Turkumanan ve bide biberdan. Lbel Kurdan guh p nedan. Li ser v ji bona tawankarkirina wan Nadir ah ew ji bona Mehed datin biveguheztin. Di 23 Yunyo yanj 19 w de sala 1747 z. -1160 k. de Nadir ah di na xwe de ji bona ser Kurdn Xuresan di r de hate kutin (Insiklopdya musulmanty). Li dawya kutina Nadir ah de ran hate biwandin di w nav de kirdarn Kurdn ran btir bn. Dewleta Kurdy Zend di v pl de hate bipkhatin ew ji sala 1166 k.-1753 z. de tan sala (1209 k.1794 z.) de ango 41 sal hate bidirjkirin. Ev dewleta Zend bi hoy penebna Mrn Baban ji bona w bi nta parastina wan ve gelek car ew ligel dewleta Osman de hatin bitkn w j gelek ceng er li devera raq arezor de date bilidarxist. (Ev ceng ern han bi dirj ve li Mjwa Welat Sulmany de hatine binivsandin). Yekek li hoy linavna dewleta Zend de b hz kmbna Era Zend b. Wan netuwan bi tewaw ve yarmetya Nevyn Kerim Xan bidin bikirin.

218 Ji bona nehitina van kmasyn han Kerim Xan hin ji Ern Kurd ji bona raz date biveguhestin. Ehmede Wend, Goroni li wan Eran de bn. Li dawya nemana dewleta Zend de Axa Mihemed Xan Qacar derbare bi Ern Kurd ve bi taybet ve Zend zordaryeke b endaze date bikirin w gelek Serok dane bikutin, ji Xanedan Kerim Xan ji bil Yekek Ebdul- Lah Xan pve kesek din ji destn w nehatin birizgarkirin. Gelek j ji van Eran ji bona cigehn dr ran dane bibarkirin w Ern Turkman ji bona nava cihn wan date bihnann. (Mjwa ran, Malkolm). Li sala 1193 k.- 1779 z. de Ebdul-Baq Paay Waliy Musil, y ku ew yekek ji Koleyn Bexdad b bi zordarya xwe ve bi nav deng b, bes bi tenha ve bi nta talankirin ve lekerek bi ser Amdy ve date bidadan. Her yek mala w heb, ew bi p xwe ve dane xistin ew ji bona lay Musil ve datin biann. Belam Xelk Amdy bi n w ve hatin bikevtin wan ew pir date bitengavkirin ew dane bikutin talann xwe j dane bivegerandin. Dewleta Qacar, ya ku ew li d Zend de li ran de hate bidamezirandin, di navbera bn bnek de ligel dewleta Osman de di er ceng de b. W hr bi ser welatn Kurd j ve didate bikirin. Era ikak li jr sermiyandarya Sadiq Xan Serok xwe de gelek yarmetya damezirandina dewleta Qacar date bikirin. Di pya destpkirina pla Eli Xan de di sala 1211 k.- 1796 z.de Sadiq Xan li ber dewleta ran de hate birabn, Belem ew hate biikenandin.

3. Kurd Li Dawya Sedsal Hetdehemn De Di Sesdal Nozdehemn De

Waly Bexdad ji bona bdenkirina rdann Muntefek serjrkirina aw Zade di saln 1201, 1202, 1206 k.- 1787, 1788, 1792 z. de li hzn Kurd de gelek ji xwe re sd date biwergirtin305.
Ji xwe re bi dirj li Kurtya mjwa Bexdad ya x Osman Ibin Sened ElBesr bide temaekirin, ya ku ew ji bal Emn Ibin Hesen El-Helwan El-Meden di
305

219 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li sala 1223 k.- 1812 z. de Baban Ebdul-Rehman Paa li nzka Kufri de ligel orduwa Waly Bexda de date bierkirin ew hate biikestin306. Li nava van rdann han de Kurd ehrezor zyanek zor dane bidan. Bi hoy penebna Ebdul-Reham Paa ji bona nik Iran dewleta ran bi orduwek ve Bexdad date bilerizandin welatn nzk ser snor datin bitalankirin. V destdirjy hrn ran bi hoy Mrn Baban ve gelek date bidirjkirin. Rdann Tmor Paay Mil307 j di v pl de lihev hatin birasthatin: Dewleta Osman li ser hinek hoyn serperety de lwa Mrdin bi ser Bexdad ve date bixistin. Xelkn v herem s reng bn: Be Turkuman li bajaran de dihatin birdinitin. Be ax dax Tor Abidn Qerece Dax bi destn Ern bi hiner Kurd ve bn. Lay biyaban j bi dest ln Ereb ve b. Belam desthilat hinera Kurd bi ser herdu ben din ve dihate bizalbn. Bi rast j ewan bi tenya ve Erek nebn. Belam unge, ewende ligel biyanyan de tkelya wan neb, wan paktya xwna xwe dabn biparastin hemyan xwe bi Era Mil ve didan bizann, yanj xwe pve didan bigirdan kombna wan li dora Serokek de zor asan b. Li gora v Komel yekdil wan i li nava orduwek de i j di dema tevlihevy de her her dib, ku ew bi libatek kirdar tirsdar ve btin biderkevtin.
sala 1290 k. de hatye bikurtkirin ew di sala 1304 k. de li Bomb de hatye biapkirin. (M. E.).
306

Nav w Sulman Paa b. mjwa Cewdeta Paay Turk berg 9, R. 226.

Ev ren han di sala 1204 k.- 1790 z. de hatine vketin. Ji xwe re li Cewdet Paa, li Tomara Osman berg 4, R. 377, li Kurtya mjwa bajar Bexdad, R. 21 bide bitemaekirin. (M. E.).

307

220 Belam ew her her pwist bi Serokek kardar bn, da ku ew wan bide birxistin bisermiyandarkirin. Ev Serok han j li dawya sedsal duwanzdehemn ko de hate bipeydabn nav w j Tmor Paa b. Ev Paay han ji malbateke kurdy bi nav deng b demek w li Istenbol de pir karmendiyn gewre gewre dabn bikirin. Li daw de her ilo b, ew jiber av w hatin bikevtin. W ksek ji xwe re date bidozandin ew ji Istenbol der ew ji bona nava Era Mil hate bivegerandin ew bi Serok w ve hate bikirin308. Sr Bokingam dibje: "Tmor Paa her end Cerde Peyn Xerabn w nav hebn, hem ji bona lay xwe w ew dabn biann. Bi v reng ve zor hzeke ba w date bipkann ew dane biekkirin. nge, ew di sertya xwe de bi xwe j ve arezay jyana serhildan liberrabn b. Ewende p ne, ku w li wan navan de nav deng date biderxistin. Ji bona nava diln Walyn Heleb Diyarbekr tirs lerz w date bixistin" (Mzopotamya, r. 293). Bi taybet ve rya Heleb, Diyarbekir Musil ew ji bal Tmor Paa de hatib bibirn. Prabna p ji bona vekirina r b encam hate bimayn. Di dawya daw de Waly Bexda Sulman Paay Gewre, y ku ew di sala 1205 k. de habtib bidann, ji bal Istenbol de ji bona linavbirina v rgirtina Tmor Paa ferman p hate bidan. Ew li sala 1206 k.- 1791 z. de bi orduwek ve ji bona Musil hat bigihandin li wder j de nzka s hezar Suwarek date bikomkirin be zor v orduwa han bi Kurd ve dihatin biderkevtin.

Ev lgerandina han ji ar sedsaln Dawy raqe de ji mjwa Cewdet Paa hatye biwergirtin.

308

221 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Waly Heleb Kose Mustefa Paa (1), Waly Reqa Ozon Ibrahim Paax(2) Muteserif Meletya Rewan Zade Omer Paa (3)309 j tev bi xwe hzn xwe ve di nava v orduw de hatin bitevlkirin. Sulman Paa ruw xwe ber bi Mrdin ve date bivedan. Tmor Paa beramber v hza gewre nehate biserkevtin. Ew bi hazar bela ve ji keleha Bok hate bidern w xwe ber bi lay Heleb ve date biculandin. Li d w de Sulman Paa Ern Mil bi tund ve datin biserjrkirin. W Serdar Mrdin j date bixistin; jiber ew bi jrgman ve hate bikevtin. Hevalbendn Tmor Paa w dane bidarvekirin. Sadn Beg Biray Tmor Paa Mehmud Beg Amoza j di nava wan de bn. Sulman Paa li pa de Ibrahim Beg Biray Tmor Paa bi Serok Era Mil ve date binankirin. Bingeh van hem ceng eran lawazya serperety b. Cgehek weku Mrdn, y ku ew li bin eng Diyarbekir de b, bi Bexdad ve hatib bigirdan. Pstya serperety, zor sitem ji snor der b. Li bajar Mrdin de bi xwe ve Paa Gerdan Enar b. end caran Xelk bajr bi xwe ve beramber bi arevan, bi Pols Serdar serperety ve re serhildan dane bikirin. Daxwaza hewar ji Eran, qayi berberya di nava wan de, genbna serperety li Musil Bexdad de, dujminatya di navbera Turk, Kolemen-Memalik Mil de ...h d. kr serperety bnvedana Xelk tk pk dabn. Sulman Paa ji bona Bexd hate bivegerandin. Tmor Paa bi ber destn w ve nehate bikvetin. Li pa s salan de di 1209 k.- 1794 z. de ew Bexd hat w xwe ji bext Sulman Paa date biavtin. Sulman Paa l hate birabuhurandin li pa beynek de ew bi Waly Reqa ve date bidann.
Ev her S nav di kok de nebn. Min ew ji mjwa Cewdet Pa dane biwergirtin. (M. E.).
309

222 Belam li wder de, unge, ligel dujminn xwey kevin de bi qayi berbery ve hatib bimijlkirin, p kar seperety nehate bikirin; jibervj ew ji bona Waly Siwas di ubana 1218 k.- 1803 z. de hate biveguhestin. Li d Ibrahim Beg de serokitya Ern Mil bi dest Eyub Beg ve hate bikevtin ew demeke zor di dest w de hate bimayn. W bi serbixwey de dida bikarkirin dewleta Osman j nedidate binasn. Li daw de dewleta Osman de lekerek bi ser ve date binardin li pa erek zor de ew hate bigirtin ew ji bona Diyarbekr hate bibirin li wder de di zindan de hate bimirin. Li duway de serokit ji bona Tmaw Beg Kurezay-Nevy310 Tmor Paa hate biveguhestin. V Serok Kurd li er cegn di navbera dewleta Osman Misr de ks ji xwe re date bidtin yarmetya Ibrahim Paa311 date bikirin w tan Mrdin j ji xwe re date bizeftkirin. Belam di pit re li erek de hate kutin. Li duway v Merov han de li pa kiandina leker Misr de dewtela Osman dsan ew nava han date bidagrkirin. Bi hoy b Xwedny ve Ern Mil t b hz perany bn. Ern Tey emern Ereb ew pir datin bitengavkirin. Dhat -Gund welatn wan dane bizeftkirin. Li pa beynek de Mehmud Beg Kur Temo-Tmaw Beg date bixwestin, ku ew Era xwe bi serhev ve bide bikomkirin Waly am j yarmetya w bi jimareke Serbaz ve date bikirin. W hd hd Ern Ereb ji nava erdn Mil dane biderkirin. W Era xwe bi serhev de date bikomkirin li Wranehr312 de w kelehek date bidurstkirin. Li pa de ew t
310

Diyare, ku Tmaw Temo ji Tmor hatine biwergirtin.

311 Serleker Misr y ku wi am Enedol di pla Bav xwe Xwe Mohemed Al Paa de date vekirin.

Ew Bajereke di nv Rya Ruha Mrdn de li Jor Cezr de di welat Kurd de di Wilayeta Diyarbekr de tte bikevtin. (M. E.).

312

223 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan hra Umer Paay Diyarbekr b ew hate bigirtin ew ji bona zindana Diyarbekr hate bibirin. Ibrahim Beg Kur w ji bona Misr pena b, belam h li wder de p nehate bikirin. Li duway de ew ji Istenbol bi yarmetya Xudeyw Ismal Paa ve lbuhurandina Bav xwe ji Sultan EbdulEzz date biwergirtin ew hate bivegerandin. W Bav xwe ji zindana Diyarbekr date birizgarkirin. Belam demek p ne, Mehmud Beg hate mirin. Lbel w di destpkirina Selteneta Ebdul-Hemd duwem de ji bona Kur xwe Ibrahim Paa mrnenyeke pir xurt li n xwe de j re dab bihitin. Li sala 1223 k.- 1808 z. de Serek Wezr Gurc Mohemed Red Paa bi orduwek ve ji bona misogerkirina aramy tan dora Musil hate bigihandin w li welat Badnan de hinek er dane bikirin. W Amd kelehn din dane bizeftkirin w zor li Mrn Kurd de dane bikutin zor li wan j de w dane bisingokirin. Her bi tenha ve Mr Erzen Derw Beg bi alkarya serjrya xwe ve j re li er w de hate birizgarkirin. (Mjwa Musil). Di v pl de serperetya Kurdistan zor peran b. Xelk bi xwe ve bi mal cann ve her her li jr tirs neman de bn. avn Mr Karmendan her her li d rtandina Xelk de bn. Wal Muteserifn dirawsn hev ji knn hev maln Xelk didan bitalandikirin. Parzvan Wan Mohemed Derw Paa ligel Muteserif Mu Selim Paa de berber dujmin hebn. W li sala 1233 k.- 1818 z. de Era Sepk l dane bihandan hin ji Ern din j ligel wan de dane birkxistin hin ji melbendn Mu p datin bitalankirin. Selim Paa j beramber bi v yekek bi nav eplaq x ligel hinek ji hza Kurd de ji bona ser Ad El-Cewaz date binardin ew alyn han w ser bi ser dane bitalankirin. Bi v reng han ve van Paayn m ji bona wrankirina welat bi hev re didatin biberberkirin biqaykiandin. (Mjwa Cewdet, berg 11, R. 20)313.
313

Diyare, ku evaya di apa nuh de ye. Di apa kevin de ew berg 11, R. 64 de ye.

224 V Derw Paa bi xwe j ve dewleta Osman ji dil nedida binaskirin. Car caran j ji bona kara xwe w hr ser welat dirawsn xwe didate bikirin. W dewleta xwe dewleta ran t derdn siyas didate bikirin. Li daw de w pln taybet bi nav xwe ve li bajar Wan de date bildan. Li ser van kar barn han de ew ji bona Qr eher hate biveguhestin. Ew ji bona cih xwe ne w ser xwe date bihildan Cgir niankiri li na xwe de Yemni Paa date bikutin. li daw de Serleker Haviz El Paa bi hzeke zor ve bi ser Wan ve hate bidakevtin ew date bigirtin Derw Paay Serhilday j date bigirtin ew date bidarvekirin. Liberabna Xelk Diyarbekr j li ber Behram Paa j de di v pl de b. Behram Paay Wal nearb, ku ew hewar ji Serok Era Mil Eyub Beg314 bide bixwestin. Herwehaj ji Edena Swas j hin yarmet j re hate bikirin w bi wan ve liberrabn p date biserkutkirin. Li sala 1236 k.- 1821 z. de snor Rojhilaty Osman bi hoy hrn Er etn ran ve bi ber tirs lerz ve hatib bikevtin. Rya Bayzd - Erzerom hatib bibirandin. Li layektir de 500 maln Era Heyderanl ji ran ji bona dora Mu hatibn bibarkirin315. Dewleta ran bi xurt ve daxwaza wan didate bikirin.
Ev Neyn Rdann sala 1234 k.- 1819 z. ne. (M. E.). Ji xwe re li mjwa Cewdet de berg 11, R. 83 apa kevin bide temaekirin. (M. E.).
315 Di mjwa Cewdet de berg 12, R. 4 de hatye: ku ev Era Kurdy han di koka xwe de Trek ji Trn ikaky dorhla Miya Farqn di Wilayeta Diyarbekr de b. W ji wir ji bona Mu Melazgurd date bibarkirin. Ew di Havnan de ji bona ser snorn di. 314

225 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ev zneta han bi hoy pevneke siyas ve di navbera herdu dewletan de b. Bi xwe j ve di v pl han de zneta navxwey ran j pir tk pk b. Mohemed El Mrza Serdar Kermanah Ebas Mrza Serdar Ezirbcan her wan serbixwe didatin bireftardikirin. Wan ji bona hr bi ser welatn snorn Osman ve her mehne didatin bigirtin. Rew tevgern Mrn Baban ji bona Mohemed El Mrza her her bi hoyn destdirjy ve dihatin biderkevtin. Rewa Cger ah Ebas Mrza derbar Turkiy de xerabtir b. W h guh bi tu peyman hajbnan ve ne dida bikirin. Ji bona nimne em dibnin, Ku hzeke ran ji nik ve li snor Wan de tte biperandin ew keleheke weku keleha Car Osman dor l dide bigirtin316. Li layek tirj de qolek ji etn ran tan Mu hate bigihandin ew ligel Selim Paa Muteserif w de erek dr dirj dane bikirin. (Mjwa Cewdet, berg 11)317. Ebas Mrza ji ksa mijlbna dewleta Osman ligel Yunan de sd date biwergirtin w ji nik ve di 12 Zul-Huce sala 1236 k.- 1821 z. de xwe li snor de date bixistin w Topraq Qel-e Beyazd date bizeftkirin. Qolek tir orduwa ran bi d Era Heyderanli318 ve ruw xwe ji bona Diyabekr date bivedan w Bedls date bizeftkirin welat w date biwrankirin zor ji Xelkn w dane bidlkirin. Muteserif Mu j Selim Paa ji wan re serjr b. Qolek tirj ruw xwe ber bi Erc ve date bivedan ew j date bizeftkirin.
316

Ew 12 Demjimaran li Jri Wan de li melbenda Hekar de tte bikevtin.

Di Dana li Istenbol de apkir de ev Rdann sala 1301 k. de di berg 12, R. 1-12 ttin bidtin. (M. E.). Insiklopdya musulmanty dibje: Ev Rdann han bi hoy hera ern Ern Xedranlo Sipkan hatine rdan.
318

317

226 Ji aly raq ve ehzade Mohemed El Mrza j ruw xwe ber bi Bexda ve date bivekirin ew tan ehreban hate bigihatin, Belam Dawud Paay Wal bi arezay drbnya xwe ve xwe ji zyanan date bidrkirin. Di daw de zivistan bi ser ve hate orduwa Ecem ji bona ran hate bivegerandin. Sala duway j Ebas Mrza dsan date bihrkirin orduwa Celal Paa, ya ku ew ji bona sitendina Topraq Qel-e hatib birkirin, hate biikandin. Li dawya Nexweya Re de orduwa ran xwe ber pa ve date bivegerandin. (Mjwa Cewdet). Bi kurt ve sala duway li Erzerom de dsan at hate bikirin li ser snor Sultan Murad de biryar hate bidan319. Belam dewleta ran herema Zehaw neda biolkirin pirsa destdirjya Sulmany j her wisa hate bimayn. Li sala 1246 k.- 1847 z. de dsan di navbera dewleta Osman ran de er hate bihelgirsandin. Belam li ser navctya dewleta Ingilz Rusya de herdu layan dest ji er datin bihelgirtin li Erzerom de peymaneke taze wan datin bigirdan. Li gora v peyman de welat Zehaw bi du be b, beek j ligel liwaya Sulmany de ji bona dewleta Osman ve hate bihitin. Di navbera saln 1264 k.- 1848 z.- 1268 k.- 1852 z. de Encmenek ji Wnern ar Dewletan ji bona nankirina snor hate bipkhatin. Belam jiber serhikya Wner Turk Derw Paa biryarya daw li ser de nehate bidan. unge, Derw Paa nek her melbenda Qotor belk daxwaza hem welat Jr gola Urmiy didate bikirin.

319

Ango di sala 1238 k.- 1822 z. de. Mjwa Cewdet, berg 12, R. 88.

227 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di navbera rdann sedsal nozdehemn de -her weku Mcer Son dibj, (Gerek Veart li Mzopotamya Kurdistan de, r. 37)- Von Minorisk j pit l dide bigirtin, hinek li mrnenyn Kurd end caran bi hestek mil ve bi hvya serxwebn ve bi serhiladan rean ve hatine birabn. Kurtya van serhildan rean weku li xwar de li ser de tte biaxivtin, wisaye: Piranya van serhildan rean ji bal Mrn Baban de hatine bikirin. Bekir Beg Kur Sulman Baban li sala 1228 k.- 1716 z. de beramber bi dewleta Osman ve hate bihelsandin, Belam ew bi ser ve ne hate bikevtin ew hate bikutin. Sulman Paay Xalid Paa j li duway mirina Ebu Leylay Waly Bexdad de bi lekerek ba ve ruw xwe ber bi Bexd de date bivekirin li nzka Kefr de erek qurs giran date bikirin, belam biserbikevtin ji bona w nehat. W tan dawya jna xwe j bi xwe ve serdaryeke serbixwe didate bikirin. Daxwazn Osman Paay Mehmud Paa Her end j ew nehatin bichatin, belam ew zor gewrebn. W ligel Mustefa Axay Muteselim Besra x Suweyn de peymanek dab bigirdan, remana wan zeftkirina welat Bexdad Besra b. Belam Sulman Paay Waly Bexd p zan w ew li wan de di sala 1203 k.- 1789 z. date bitkdan. Daxwazn Eb-Dul Rehman Paay Baban Eb-Dul Ev Mr Han Kur Mehmud Paay Bebe=Baban b. Li sala 1201 k.- 1788 z. de ew bi Serdar welat Baban ve hate bikirin. Ew zor huyar, aza zana b. e car w Fermandarya mrneny dayite bikirin. Li d hev de b birn w km zor bst ar salan Serdar dayite bikirin. Ji bona pkanna dewleteke gewre serbixwe wna bi xwe ve zor hewl date bikirin w end caran j beramber dewleta Osman

228 serxwe dayite bihildan. Du caran j li Derbend Bazyan de w er ligel orduw Bexd de dayite bikirin. Di herdu eran de ji ber kra Biry xwe, y ku ew ligel Wal de yekb, nehate biserkevtin. Cara syem li zeman Ebdul-Lah Paay Waly Bexdad de dsan w ruw xwe ber bi Bexd de date bivedan. Li nzka Kefr de w ligel orduwa Bexd de erek qurs date bikirin ewende nemab, ku ew orduwa Bexd bide biikenandin. Belam bext ceng j re yar nekir li encam de ew hate biikestin. Kn berberya Bira Xizmn w nebna, zor dib, ku ew li ser Bexd de bihate biserkevtin w dewleteke gewre li raq de bida bidamezirandin. (Ji bona dirjbnan ji xwe re temaey Mjwa Sulmany bidin bikirin). Daxwaza Mohemed Paay Rewanduz Daxwazeke tir di bin dil Mohemed Paay Rewanduz de dihate bidtin. Ev mrnenya hany bik li sala 1225 k.- 1810 z. de li pa Oxoz Beg de ew bi destn Mustefa Beg ve hate bikevtin. Ev Mr han bi prtya xwe ve ji bal Serdarn Baban de zor hate bitengavkirin. Kurek w bi nav Mohemed Beg ve, yanj Mr Mohemed ve dewleta w ji dest w date bisitendin Bav w li sala 1241 k.- 1826 z. de hate mirin. Mr Mohemed bi Mr Gewre ve bi nav deng b. Bi rast ve ew Mrek zor aza, tund bi kar b. Pesnn bilind serdarty tde cih gman nebn. Di pya p de w dirawseyn xwey bik weku rwan Biradost ji bona jr serdarya xwe ve dane bixistin. Di sala 1246 k.- 1830 z. de w serxwebna xwe date bidazann. Sor Xonav j bi jr serdarya ve dane bixistin. Serdar Babany Herr date biderkirin bajar w j date bidagrkirin. Li daw de w Leker bi ser Hewlr de date bidadan li dawya dorlgirtina w de

229 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan ew j date bigirtin. Di pit re ew ji bona ser Kopr-Alton Kopr w ew j date bizeftkirin. W karn serperetya van bajaran date birkpkxistin w Peyayn xwe li ser wan date bidann. Li daw de w Koye Rany j ji dewleta Baban date bisitendin. Bi v reng ve w snor dewleta xwe bi Zey Kuye ve date bigehandin. Waly Bexdad El Rida Paa beramber bi hz xurtya Mr Mohemed netuwan h bide bikirin. Bi near ve w w bi rn ve date bibirn w dewleta Mr Mohemed j bi Mrt ve date binasn nana Paety j p date bidan. Mohemed Paa di sala 1247 k.- 1831 z. de bi ser Yezdyn Rojhilat Musil ve . Hoy v na han j eve b, Ku Mr Yezd El Axa Balti bi bbext ve dab bikutin. Ev El Axa Gewrey Era Elqo b, Birazy w, y ku ew bi nav Mela Yehya b, li Mizur de bi zanist qencya xwe ve bi nav deng b. Li dawya kutina Mam xwe de w li lay Mohemed Pae de date bigilkirin j dawxwaza mafe sitendin date bikirin. Mr Rewanduz bi lekerek gewre ve hate dakevtin ew li Zey Badnan-Zab Gewre de tper w hr bi ser Yezdyan ve date bibirin. W kutarek zor l kirin. Ewn ku qotar bn, wan xwe ji bona nava iyann Cd, Tor Abdn ingal dane bikiandin. Hinekan ji wan j xwe ji bona nava ax daristanan datin biavtin beek j ji wan ji bona Musil n, Belam Serdar Musil li tirsa leker Rewanduz de pir dab bibirn. Jibervj Yezd nema dikrbn j der bihate bidern. Leker Mohemed Paa bi ser wan ve hate bigihitin, li Gir Qopo Neceq de ardorya wan date bigirtin. Li dawya end rojan de ew bi ser wan de hate bizalbn ew tev de dane bikutin. Mihemed Paa sala duway ruw xwe ber bi Cezra Ibin Uner ve date bivekirin w ew nave han date bitalankirin ew ji w der bi ser keleha Ezex-Erox ve , li duway erek qurs de ligel Xelkn w de ew ji bona dora Musil ser Yezdyan ve hate bivegerandin. W li w nav de kutarek zor date bikirin. Serdar Misul li ber b leker

230 b hzbna xwe de xurtbn sawa Mohemed Paa lerz tirs p hatibn bikevtin. Mohemed Paa sala duway ruw xwe ber bi Akr ve date bivedan. Li dawya dorlgirtineke kurt de w ew date bizeftkirin Ismal Paay Serdar w hate bibazdan. Li Pa de ew ji bona ser Zbar ve , ya ku ew bi destn Mr Amdy Sed Paa de b. Mohemed Paa li pa erek dirj gewre de Sed Paa date biikandin ew ji welat w date biderkirin w Musa Paa320 bi Serdar Amdy ve date dann. Ev Musa Paay han ji Malbata Mrn Badnan b zor kna w li Sed Paa de dihate biderkevtin. Ew bi xwe j ve li nik Mohemed Paa de pena b. Mohemed Paa li pa Amdy Dihok de Zaxo j date bigirtin w Karmendn xwe li ser de date bidann. Li hem welat Badnan de aram serdanneke wetov hatib bipeydakirin, ku ew hj kesek nedab bibihstin. Ji tirsa Mr Mohemed Paa kesek newrb xirbiyek bide bikirin. Ev Mr Gewrey han zor dndar b h karek giring bi b Fetwa wergirtina br bawerya Ulema ne didate bikirin. Qanna w Qurana Gewrey Bilind ereta erf b. Weku Mcer Longrik dibje: rk pkxistin, asayi aramya welat Mohemed Paa b nimne b ew bi carek ve bi bvajya welatn dirawsn xwe ve dihate biderkevtin. Weku Bexd dirawsn wy tir ji aann ayn bi b pik par ve dihatin biderkevtin. Li duway Zaxo de dsan w ruw xwe ber bi Cezr Hesen Kf de date bivekirin. W Cezr Bedirxan ber bi tirs lerz ve datin bixistin. Mrdn Nisbn j w datin bitengavkirin.
320 Four centuries of Modern Iraq S. H. Longrig, Oxford 1925, R. 286 dibje: ku Mohemed Paa Biray xwe Resul Beg bi ser Imady de bi Serdar date bidann. mjwa Musil dibje, ku Musa Paa bi Serdar hatib bidann. Rast Musa Paa b; jiber Resul Beg cara duwem bi Serdar ji Imady hatine bidann.

231 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li pa vergerandina wna Xelk Amdy Musa Paa dane biderkirin wan dsan Mohemed Sed li cih w de dane bidann. Ev xebera han bi Mohemed Paa ve hate bigihatin w ser li n de bi lekerk pir ve ruw xwe ber bi dora Musil ve date bivedan. Bi Xelk v bajar ve tirs lerz hate bipkevtin. Belam Mohemed Paa hr bajr neda bikirin, W ruw xwe ber bi Amdy ve date bivekirin. W s mehan dora w date bigirtin di daw de bajar hate biberdestkirin Sed Paa xwe berdest Mohemed Paay Kore date bikirin. Mohemed Paay Kor kna xwe di ser Xelk bajre de date biderxistin zor l datin bikutin. Li pa de Resul Beg Biray xwe bi Serdar ve li ser wan de date bidann Amdy j bi Rewanduz ve date bigirdan. Di v bn de Muteserif Musil Mohemed Paa li nebna Mr Kor li Rewanduz de sd date biwergirtin w xwest, ku ew navnya w ji xwe re bide bigirtin. Bi rast j ve Cger Mr Kor Red Beg xwe ji bona ser iya date bikiandin, belam leker Musil j hate bivegerandin. Di v dem de dewleta Osman Serek Wezr p Waly Swas Mustefa Red Paa321 ji bona bi bdenkirina wan navan ve kar p hate bisipartin ji bona Waly Bexd Musil j ferman bi yarmetya wan ve ji bona w hate bidan. Mustefa Red Paa ji bona komkirina leker date bisetpkirin. Mohemed Paay Kor j xwe ji bona navnya xwe date bikiandin avdrya znet ddate bikirin. Leker Mustefa Red Paa bi ser Cezr Zaxo re ji bona Musil hate bigihatin li w der de ligel leker nce Bayraqdar de ruw
Ew Red Mohemed Paay Gorc ye, y ku ew Serlker Turky Rojhilat b. W Rberya sipah Turk di er Qoya de ligel sipah Misr de di bin Rberya Ibrahim Paa de di sala 1248 k.- 1832 z. de dikir. Ew di W er de hate girtin. Di pa de ew hate biberdan. Ew li bajar Diyarbekr de di sala 1252 k.- 1836 z. de mir. Mirina w ber er Nesb b, y ku ew di sala 1255 k.- 1839 z. de di nava sipah Turk Misr de rda. (M. E.).
321

232 xwe wan ber bi Rewanduz ve dane bivedan. Leker Bexdad j bi wan ve hate bigihitin li deta Herr de wan ew ligel xwe de dane bihilgirtin. Kor Mohemed Paa gely El Beg dab bigirtin bi p ve tpern li v Derbend de sext b ew ne dihate bikirin. Mustefa Red Paa Kaxezek ji bona Mohemed Paa date binivsandin gelek giraw bi nams erefa xwe p date bidan, heger ku ew xwe bavj d ew li w de bte bibuhurandin ew d ji bona cigeh w bte binardin. Ev sozn han w p datin bidan322. Li ser v Mohemed Paa nexwest, ku xwn di navbera wan de bte birijandin li ser soz peymann Mustefa Red de Mohemed Paa ji bona nava orduw w xwe date biberdestkirin. Bi rast j ve Red Paa ew ji bona Istenbol date binardin w li w der de jre lbuhurandin date bisitend alkarya w date bikirin, ku ew ji bona Rewanduz bte bivegerandin, belam di w dem de Mustefa Red Paa hate bimirin. El Rida Paay Waly Bexdad, y ku ew Berber Red Paa dujmin Mohemed Paa b, dest bi nivsandin ve ji bona Istenbol date bikirin, heger ku Mohemed Paa ji bona Rewanduz bte binardin, tir serdar dujwar dibe aram j li v hl de nayte bimisogerkirin. Li ser vna de Istenbol dest bi c ve Teterek ligel fermana kutna w bi d w ve date binardin ew bi dest Waly Swas ve
Di Goyeke din de tte gotin, ku Roja n Peyvdar Mizgefta Rewanduz, y ku ew yekek ji Zanistvanan b, di Peyva xwey n de li ser b Destrbna er ligel orduwa Xelfe de kir. V peyva han Leker Mohemed Paa sarkir. Mohemed Paa li dawya v de w xwe berdestkir. Xurtbna Ayna w nehit, ku ew bide erkirin. Li Nameyeke destnivs de ji brweryn Esed Efend Xlan Hec Umer Efend Zade hatye biveguhestin, ew dibje: ku Bavpr v Malbat Xet Efend b. Ew li nik Mohemed Paa de zor hja b w ret lkir, ku ew here xwe bide berdestkirin. Ew bi xwe j ligel w de di Demjimara e var de ji bona nik Serok Wezr Red Paa n.
322

233 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Mohemed Paa Nazil hate bigihatin. Waly Swas darvekirina Mohemed Paa date bicann323. Li dawya Mohemed Paay de welat w bere bere bi destn Turk ve hate bikevtin mrnenya Rewanduz bi carek ve hate bilinavn. Bi v reng ve tavaya Selteneta Mr Kor, ya ku w di dema ar salan de ji snor ran ve tan Sincar Hesen Kf ve ronah dida bikirin, hd hd hate bitemirandin. Zor renge, Ku heger v Mr gernas mrxas ewende guh bi qann yasay ve didate vidan, heger w j wehaj ewende guh bi siyaset j ve bida bidan, d ew bi daxwazn xwe ve bihata bigihatin d w j bi serdej ve dewleteke bi hz, hiner serbixwe ve bida bidamezirandin. Prabna Ismail Paay Badinan Ev Ismal Paa ye, li pa Resul Beg Biray Mohemed Paa de Amdy bi jr serdarya xwe ve date bixist gund welatn nzk j date bidagrkirin bi serbixwey ve w dest bi serdary ve date bikirin. Li pa beynek de li sala 1251 k.- 1835 z. de Ostandar Musil nce Bayraqdar Mohemed Paa leker bi ser de date biraserkirin w li dawya dorlgirtineke dirj de Amdy date bizeftkirin, lbel Ismal Paa bi xwe hza xwe ve hate bidern w xwe bi keleha Nrwa ve hate bigihandin, ya ku ew li Jor Rojhilat Amdy de tte bikevtin.

323 li gora Goyeke din de, ku Mohemed Paa li Gemey suwar bye ew hatye Terabzn ew li wder de hatye girtin hate kutin. (Di Tomara Osman de hatye nivsandin, ku ew di sala 1252 k. de ji cih wi ew hatye daxistin ew di w sal de mirye. M. E.).

234 Ostandar Musil li dawya cbickirina kar Amdy de hate bivegerandin w di rya xwe de li gund Ker Mohemed Ereb de Serok Axayn xan dane bikomkirin hem dane bikutin. Li pa peynek de Ismal Paa lekerek ba date bipkann w ruw xwe ber bi Musil ve date bivedan w kaxezek ji bona Mohemed Paa date binivsandin tde w dawxaza vegerandina Amdy date bikirin. Ostandar guh pt p neda bikirin. Li pa de Ismal Paa ruw xwe ber bi Cezr ve date bivedan demek ew li w der de hate bimayn dan sitendin ligel Serokn Amdy de date bikirin. Ew ligel wan de hate birkevtin li sala 1258 k.- 1842 z. de ji bona nava Amdy ve hate biyn. Gava ev xebera han bi Ostandar Musil ve hate bigihatin, dest bir w lekerek date bikomkirin w ruw xwe ber bi Amdy ve date bivekirin. smal Paa j bi lekerek ve li nzka gund Eyn Tusa de prk w hate bikirin. Du leker berengar yekbn. Li pa erek zor de leker Amdy -renge bi fl ve- jihev hate bikevtin ew bela wela b. Li dawya vegerandina orduawa Musil de w destbirkirin li rya iya de wan ruw xwe ber bi Musil ve dane bivedan. Gund Elqo, y ku ew li rya wan de b, wan date bitalankirin hin kutin kutar j date birdan. Li daw de Ismal Paa ji bona Amdy hate bivegerandin. Li dawya berdestbna Mohemed Paay Rewanduz de orduwa Mustefa Red Paa bi ser Amdy ve li pa demek de keleh hate biberdestkirin Ismal Paa hate bigirtin ew ji bona Bexd hate binardin ew li w der de hate bizindankirin. Dewra v Mr Badnan j bi ser ve . Dewleta Osman ev prabnn han yek li d yan din de date bivemirandin. Gerek b, ku van Mrn han xwe bidana biyekkirin bi hevpeyman birat ve liberxwedaneke hevbe bidana bidurustkirin! Li dawya kevtina Amdy de Akr Dihok j hatin bizetfkirin Serdarn ngirn van welatan yek li d y din de li Bexda Musil de bi zor ve hatin bidann.

235 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li hem welat Badnan Soran de serperetya Turk hate bicgrkirin. Li v nav de bes bi tenha ve mrnenya Banan hatib bimayn w j bi hoy berber pevnn di navbera Begzadn Baban de ruw xwe ber bi neman ve date bivedan. Ehmed Paay Baban Derbar tevgera w de agehdaryn ba bi destn me ve nehatine bikevtin. Belam Mcer Son her ewende dibj: Ku Ehmed Paa xwest, ku ew beramber bi Turk ve reek bide bilidarxistin. Bi v remana han ve w pkvexistina lekerek bi rk pk ve date bilidarxist ew li ser rzann taze de date bidann ew date bihn biperwerdekirin. Jimara v leker han ar tabur bn her taburek j bi hza topdarn xwe ve hezar ervan bn. Li pa de w ruw xwe li paetya Bexdad de date biwergrkirin ew bi ser Koye de . Belam ew di v de nehate biserkevtin. Li bynn rdanan de weha tte biderkevtin, ku nehitina biserketina wna Mehmud Paay Mam w b, y ku ew ligel orduw Ecem de bi ser Sulmany ve hate dakevtin w ew date bizeftkirin Ebdel-Lah Paa Biray w j ligel Waly Bexd Necb Paa de biyekbn. Tevgera Mr Bedirxan Beg1 Ev Mr han di sala 1127 k.- 1812 z. de bi Mr Cezr Botan ve hate bikirin. Hta temen w hetdeh sal b. Li layek de w dayite bixwestin, ku ew li ber fer fln Turk de li nava mrnenya xwe de berbesty bide bikirin, li layektir j de w dayite bixwestin, ku ew kar xebat bide bikirin, da ku ew hem welatn Kurd ji destn Turk bide birizgarkirin peydakirina yekty biraty di nava Mr Serokn Kurdan de bide bikirin.

236 Bi rast j ve Mr Ern welat Wan, Hekar, Xzan Mu ligel hin ji xn bi nav bang ve di v war han de ligel de hatibn birbikevtin. Mr Bedirxan dest bi karbna xwe ve date bikirin. W karxaneyeke tiving bard li Cezr de date bidurustkirin. W hjbtir kar xebat date bikirin, ku ew hin batir j bide bikirin. Di gava ku ew di van karbnan de b, Aryn Botan li dana Pn Mr de destn xwe girtin. Mr Bedirxan Deh hezar kesek ji bona ser wan date binardin ew datin bisertewandin324. Van prabn Mr bi dil dewleta Osman ve tirs lerz date bixistin. W hin ji Karmendn xwe ji bona lay Mr de date binardin. Soz peyman wan p dan bidan, heger ku ew avn xwe ji yeketya Kurdan bide biawrandin. Lbel di v zneta han de nema dihate bidtin. Sertewandina Aryan ji bona dewletn Ewrop bi hoyek ba ve hate biderkevtin, da ku ew siyaseta destdirjy tengavkirina dewleta Osman bidin bikirin. Dergeh Bilind ji v sd date biwergirtin. W xwest, ku ew li Mr Bedirxan de ldaneke xurt bide bixistin. W feraman bi Mur Enedol Hafiz Paa325 ve date bikirin, ku ew xwe ji bona Mr bide bilikarxistin ew kar bide bikirin, da ku ew Mr ji bona Istenbol bde biann. Hafiz Paa Karmendek bi taybet ve ji bona lay Mr date binardin, belam ev prabna han nehate biserkevtin.
Mcer Son di v war de dibje: ku ev tevgera han li ser dilbijandin navtdana Turkan de ji bona Ariyan ev tolwergirtin nabdkirina han ji bal Mr de hate kirin. Rabn Rnitina Milet Kurd ligel Filan her her pir ba b Ew ligel wan de bi rk pk bn. (Gereke bi Veart li Kurdista Mizopotamya de, R. 156. Ew Hafiz Paay erkesy Serleker sipah Turk di er Nesb de b. Ev er hany bi nav bang di Reb duwem de di sala 1255 k.- Yono sala 1839 z. de di navbera sipah Turk sipah Misr de di bin Rberya Ibrahim Paa de Waly Misry di pit re hatye rdan. (M. E.).
325 324

237 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li dawya vna de dewleta Osman lekerek ji bona ser Mr date birkirin, Belam ev leker han hate biikestin. Bedirxan Beg tir du dil neda bikirin w serxwebna xwe date bidazann326. W di sala 1258 k.- 1842 z. bi nav xwe ve Pl datin bildan. Bazin serdar desthilatya xwe tan ser snor Wan, Sablax, Rewanduz Musil date bibirin. W keleha Sincar, Srt, Wraneher Siwrek date bidagrkirin desthilatya xwe w tan keleha Diyarbekir date bibirin. Li dawya serkutkirina liberrabna dorhla Musil de w ino Ormiy j date bidagrkirin. Dewleta Osman di navbera van bynan de lekerek zor date bikomkirin li jr fermandarya Osman Paa de ji bona ser Mr Bedirxan date binardin li Ormiy-Wirmiy de herdu leker bi berengar yekbn. Di gava tengav de Mr Ize El-dn xizm Mr Bedirxan, y ku ew Komandar dest epy leker Kurd b, date bibbextkirin ew bi dam destgeh xwe ve ji bona lay orduwa Turk ve w bi yarmetya leker Turk ve navnya mrneny Cezr date bidagrkirin. Mr Bedirxan gava ku w weha date bizann, hin ji orduwa xwe beramber bi Osman Paa ve date bichitin w xwe ligel lekerek de ruw xwe ber bi Cezr ve date bivedan. Li dawya ceng erk zor de w navnya mrnenya xwe ji Turk Ize El-Dn r date bisitendin. Bi kurt ve bbextya Ize El-Dn r di encam de bi hoy ikestina orduwa Mr ve beramber bi Osman Paa ve hate biderkevtin. V zneta han Mr Bedirxan date binearkirin, ku ew Cezr bide bichtin ew xwe bi keleha Arox ve bide bigihandin.
Li gora ar edsaln dawy raq de Dazanna Serxwebna Mr Berdirxan di sala 1263 k.- 1847 z. de b. Ger ku evaya rast be, renge, ku mjwa rnitina v Mr li ser Text Mrneny de di sala 1227 k.- 1812 rast nebe.
326

238 Leker Turk Ize Eldn ev keleha han het mehan dor l dane bigirtin. Li dawya nemana xwarin vexwarin de di Keleh de Mr Bedirxan hate binearkirin, ku ew bi er ji keleh bte biderkevtin. Belam ew di v er de xerab hate biikestin hem hebna hvya w hate biruxandin. Ew bi du Kur xwe ve hatin bigirtin ew ji bona Istenbol di sala 1263 k.- 1848 z. de hatin binardin. Di encam v biserketina han de dewleta Osman ji bona yadgarya v prozya xwe Nana Cenga Kurdistan date bidurustkirin327. Li Duway Mr Bedirxan De 1. Li sala 1294 k.- 1877 z. de di navbera dewleta Osman Rus de erhate bihelgirsandin. Dewlet li Kurdistan de ervann ji ber xwe bi zor ve dane bikomkirin w Rberya wan bi destn Kurn Mr Bedirxan ve date bixistin. Ji van Rberan j Osman Paa Ken-an Paa ji v k sd dane biwergirtin ew ligel Serok Evseran de hatin bilihevhatin, ku ew ji bona Kurdistan herin, da ku ew ji bona w hvy perest xebat bidin bikirin, ya ku Mr Bedirxan tde nehate biserkevtin. Ev herdu Mrzadeyn han li sala 1297 k.- 1879 z. de bi diz ve ruw xwe ber bi Kurdistan ve datin bivedan ket per ew ji bona Cezr ve n li daw de wan serxwebna xwe datin bidazann. end baran dewlet leker xwe bi ser wan ve date binardin, Belam b sd b. Bi bvaj v j wan bazin desthilatya xwe tan olemerg, Zaxo, Amdy, Mrdn Mdyad Nisbn datin bibirin Birayn
327 Ev Na Kurdistan li gora salnama dewleta Osman sala 1322 k. R. 40 de di sala 1263 k.- 1827 z. de hate biderkevtin. Ev ji wergirtina Insiklopdya musulmanty tte bicudakirin, ya ku ew dibje, ku ev Nana han li ser rea Izedn r de di sala 1281 k.- 1864 z. de hatye biderkevtin. (M. E.).

239 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan xwey Gewre Osman Paa bi Mrt ve datin bidazann Xutbeyn n j bi nav w ve dane bixwedin. ikenandina yek li d yek de ji lekern Turk de bere bere belavbna desthilat nav bang Mr Osman Paa di Kurdistan de Sultan Ebdul-Hemd duwem date binearkirin, ku ew siyaseta dewlet beramber bi Kurd Xanedan Bediraxan ve bide biveguhertin. Bi ras j de dewleta Osman li Xanedann Bedirxan de her kes, y ku ew girt b, w ew datin biberdan w Peyak bi taybet ve ji bona lay Mr Osman date binardin p date bigotin, ku bi b rijandina xwna Musulmanan ve ew amadeye, ku ew daxwazn Kurd bi at ve bide biwergirtin. Mr Osman Mr Husn bi van soz pemanan ve di bin kra pigirtin de ji bal Xizim Merovn xwe de, yn ku ew li Istenbol de bn, datin bibawerkirin ew ligel Karmendn Turk de bi gift go hatin bikvetin. Di xuyan de dewleta Turk derbar serperetya hundur Kurdistan de zor hsan dane bikirin. Bi xwe j ve ev j bes bi tenha j ve ji bona bawerpkirina Mr Osman Mr Husn b. Bi rast j ve di daw de rojek ev herdu Mr j ji bona gift goy hatin ji nivk ve Turkan herdu j datin bigirtin ew ji bona Istenbol datin binardin li wder j de ew dane bizindankirin. Li pa demek de w ew dane biberdan, lbel ew dane binearkirin, ku ew li Istenbol de btin bidantin. 2. Li sala 1306 k.- 1889 z. de ji Kurn Mr Bedirxan Emn Al Beg Medhet Beg her ilo b, ew ji Istenbol revyan wan xwe bi Terabzn ve datin bigihandin. Li w der de wan ligel Serokn Kurdistan de datin bidan bisitendin. Biryar hate bidan, ku hzeke ekdary Kurd ji bona Ciwzelk li nzka Terabzn de bte bigihandin li wder de ew ligel van herdu Mrzadeyan de bte biprgkirin.

240 Bi rast j ve ev hza han hat herdu Mr j bi diz j ve ji Terabzn hatin biderkevtin. Belam ev xebera han j bi dewleta Turk ve hatib bigihatin w ji bona hem layek ferman dab lekerek zor j r li ber van herdu Mrzadeyan de dab bibirn. Bi rast j li jr bajar Baybord de wan xwe di nava du hzn Turk de datin bidtin li dawya erek qurs de leker bik ligel herdu Mran de hate biikestin wan xwe ji bona nava iyayn Erxen Maden datin biavtin demek j wan er xwe date bikirin. Belam herdu Mr li daw de hate binearkirin, ku ew xwe bidin biberdestkirin. Ize -Dn r Botan1Ize -Dn r Botan1Ize -Dn r Botan1 Ize -Dn r Botan1Ize -Dn r Botan1Ize -Dn r Botan1 Ize -Dn r Botan1Ize -Dn r Botan1 Ev Merov han Mr Botan Berber Mr Bedirxan b. Bi hoy bbextya w ve Bedirxan Beg hate bilinavn. Li dawya er KirimQirim de li sala 1296 k.- 1853 z. de bi end salan ve li dawya v de, ku dewleta Osman serhildana Bedirxan Beg date bivemirandin Kurdistana navn j ji leker date bivalakirin, Ize El-Dn r li welat Botan de beramber bi dewleta Osman ve hate helsandin. W demeke zor li wan navan de bi serbixwey ve date bidirjkirin. Dewleta Osman li pa beynek de lekerek ji bona ser w date binardin, Belam ev leker han w xerab date bierpezekirin date biikandin. Duwem car lekerk gewrey tir dewleta Osman ji bona ser date birkirin li dawya erek zor de di sala 1281 k.- 1864 z. de dewleta Osman ev serhiladna han j date bivemirandin329. Tevgera x Ubeydul-Lah
328 Ger ku ev Izedn r Xizm Bedirxan Beg be, agehdaryn Insiklopdya musulmanty ligel agehdaryn Belec rkoh de lihev nakin. 329

Insiklopdya musulmanty dibje, ke ev Nana han yadgarya v re b.

241 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li dawya er Osman Rus de li saln 1294-1295 k.- 1877-1878 z. de li melebenda emdnan de reeke gewre hate bidestpkirin. Sermiyan Prabnvan bi v tevger han x Neqebendy x Ubeydul-lah b -Xwed ldilovan be-. Ev tevgera han mna tevgern kurdyn tir neb. Ew ji bal br bawer mebesta xwe de bi carek ve nala tevgera ah Ismal Sefew b, y ku ew li ran de Bidannnvan Malbata Sefew b. herdu tevger bi rast j ve lihevdin: A. V tevgera han j mna tevgera ah Ismal j w hza xwe ji cudabna ayn ve dida bisitendin. B. Aldar Pruwn herdu tevgeran Derw Mrd bn. C. Mebesta herdu tevgeran pkanna dewleteke serbixwe b. D. Kirdar bingeh di tevgera pn de mrxas hozanya ah Ismal b, kirdar bingeh di tevgera duwem de nann bilind x Ubeydul-lah b. Heger znetan bext alkar bidana bikirin, heger mraxs jrbna bilind ah Ismal di x Ubeydul-lah de bi carek ve bihata bidtin, h gman neb, ku encam v tevger j herweha d nala tevgera ah Ismal bihata bidern, belam Ax ! Tevgera x Ubeydul-lah di sala 1297 k.- 1880 z. de di w gava hlak bhzbna dewleta Osman de date bidestpkirin; jibervj ew weku tevgern Mohemed Paay Rewanduz Mr Bediraxn Cezr t beramberyeke bi hz dewleta Osman ve neb. W z xurt firefbn ji xwe re date bisitendin330 Xelk devera emdnan hem Mird Dilsozn x bn.
330

Dr. Belec rkoh di Nameya xwe de R. 48 dibje, ku x Ubeydula li Jr

242 Ew di derbar hunra er cege de bi rast j ve li Nayryn Bavprn xwey kevnar de kmtir nebn. Bi awirek ji Rber xwey xweevist mna lehyeke xurt wan ruwn xwe ji bona welatn Urmiy-Ormiy Mukri-Sablax dane bivedan. Li rya p de li sala 1880 z.- 1297 k. de wan welat Mukriy, y ku ew hem Kurd bn baweryeke wan gewre bi x heb, bi sivkay asan ve dane bidagrkirin. Xelk Mukri hemyan bi dil can ve yarmetya x dane bikirin cenga ayn beramber bi iyan ve datin bidazann. V dazanna cenga r li welat Meraxa de kreke zor date bikirin di navbera ie Sun de kutarek zor hate birdan. Zyana mal can i bi sert ve gelek zor b. Saw xurtbna leker Mirdan bi xwe j ve bajar Tevrz-Tebrz j bi ber tirs lerz ve date bixistin. Dewleta Rus (Mosqov) ji bona parastina welat xwe nehitina tperbna leker Mirdan di snor re lekerek ba date bikomkirin w ew li ser snor de date bidann. Dewleta ran j beramber bi hza x Ubeydul-lah ve hza Suwarn Turkumanyn Mako gelek hzn tirj date bikomkirin bi serdej ve w ji dewleta Osman date bidaxwazkirin, ku ew j hzek bide binardin, da ku bi yarmetya herdu layan ve berbest lafaw epoln Mirdan bte bigirtin. Bi kurt ve li duway beynek de leker x ji s layan t hr b li dawya erek xwnavy dirj de x Ubeydul-lah hate binearkirin, ku ew ligel dam destgeh xwe de ji bona emdnan bte bivekiandin w xwe ji bona dewleta Osman date biberdestkirin.

desthilatya Osman de daxwaza Xwedmoxtarya- Ewtonomya hem Kurdistan dida kirin.

243 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan W ew xweser ji bona Istenbol date binardin. Ew demek li Istenbol de hate bimayn. Belam w hta li remana xwey p de waz nehna b ew her her ji xwe re li d ksek de dihate bigerandin. Bext j re ev ksa hane date bilidarxistin w xwe ji Istenbol date birizgarkirin. Di ser Qefqasya re ew ji bona emdnan ve hate bivezvirandin. Belam ewende p ne, tan ku dewleta Osman lekerek bi ser w de date binardin her ilob, w ew near bi berdestbn sertewandin ve di sala 1300 k.- 1883 z. de date bikirin. Li Pa de ew ji bona Hicaz ew li bajar Tayif de hate bimirin331. ______________________________________________ Ev re tevgern han, yn ku em ber niha li ser wan de hatin biaxivtin, ligel ren Can Polad (dery 5, benda 2), Mr Xan Biradost Teymor Paay Mil Nevyn w (dery 6, benda 3) liberrabna Ibrahim Paay Mily duway bi rengek git ve em dibjin, ku ew hem ji bona yek mebest armanc bn. Belam bi hyan ve ser negirt bcge li v j de wan zyeneke zor ji bona mal can dane bikirin. Heger em tozeke ba di van rean de, di pla dirjkirina wan de di temirandina wan de ji xwe re bidin biremankirin, d em ji xwe re bibnin, ku hoyn bisernekitinn wan ji hoyn derve btir ew di hoyn navxwey de ttin bidtin. Hta j ew ji bona n bi v reng p nehatine bigihitin li zneta siyasy dor pita xwe de ewende ewnehatibn biagehdarkirin. Bi rast j ve Canpolad Mr El di demeke km de binaxey dewleteke gewredate bidamezirandin. Di gava ku ew ligel Serek Wezir Qopoi Murad Paay bi nav deng ve di er de b, di cara p de ew t lekerek gewrey 40.ooo kes Kurd b. Eve j bi hoy ikenadin linavna w b!
331

Dr. Belec rkoh dibje, ku x li bajar Medny Proz de mir ye.

244 ikenadina Ebdul-Rehman Paay Baban j li Derbend Bazyan de bi kra Xalid Paay Biray w b. y ku ew ligel Waly Bexdad de biyekb di gaveke zor tengav de be zor leker Ebdul-Rehamna paa j date bicihkirin ew ji bona nava orduwa Kolemene-Memalk ve date biann. Ev reng han bi hoy ikenandin malwranya Ebdul-Rehman Pa b. Ev destana han s car di saln 1220, 1223, 1227 k.- 805, 1808, 1812 z. de li zeman Walyn Bexdad Eli Paa, Laz Sulman Paa Ebdul-lah Paa de d caran j li Derbend Bazyan de carek j li dora Kufr de hate birdan. Dazanna serbixwey Mohemed Paay Rewanduz li nava van rean de cihek wy berz tte biderkevtin. Heger ba em lwird bibin, d em bibnin, ku hoyn bi serneketina v rea han ev bn: A. Pirbna sergermbna wan zorbna pitgirdana wan bi Aynvann nezan ve di war siyaset de b B. di peyman hevgirtin de ligel Mrn Dirawsn xwe de b bal bn. C. Berber kndarya di navbera Mrn Baban, Badnan Cezr de b. Bi rast j ve heger Mohemed Paa ewende bi paye nebwa Mrn Dirawsn w j dev ji kndar berberya xwe bidana biberdan wan di nava xwe de hevkar bidana bikirin. Bi sert ve v dewlet bi dujwar ve d bikarba zora wan bida bibirin belk hem j bihatana biserkevtin. Belam duber berberya di nava wan de bi hoy nema hemyan ve hate biderkevtin. Bi rast j ve cgeh amojgary ye, ku Ismal Paay Badnan, y ku w li dujminatya Mohemed Paa de kman ne dida bikirin, di gava ku leker dewlet ligel Mohemed Paa xerk b, w bi dilad ve seyr linavna Mohemed Paa didate bikirin. Belam ewende p ne, ku ew leker bi xwe ve bi ser w ve hate bidakevtin ew li Amdy de date bigirtin dest pyn w dane bizincrkirin ew ji bona Bexdad date binardin. Bi v reng ve mrnenyn Soran Badnan hatin bilinavn.

245 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan rea Ehmed Paay Baban j dsan li ruw kndar berberya Mehmud Paay Mam w Ebdul-lah Paay Biray w de ser negirt. Li encam v kndary berbery de mrnenya Baban j li nav de hate bibirin. De em careke din xwe ji bona bisernekevtina rea Bedirxan Beg bidin bizfirandin. Hoyn biserneketina v re j dsan her navxwey Kurd bn. Bi rast j ve di w gav de, ya ku ev Mr han beramber bi leker Osman Paa ve li er de b, Ize El-Dn r xizm w ligel Turkan de lihevhatib w Cezr date bidagrkirin. Di encam de evaya bi hoy ikandin linavbirdina Mr Bedirxan b. Ev Ize El-Dn re j li pa demek de w reek lidarxist. Belam ew b sd b. unge ew leker Turk, y ku w ji bona nabdkirina Bedirxan Beg pre lihevhatin dab bikiribn, her ewan li dawya end erek j de ev j date bilinavbirin. Dsan bi kra v berber dubery b, ku li nv py sedsal nozdeh zayn de dewleta Osman bi hza Kurd ve mrnenya Bedls date bitengavkirin. Mr dawy v dewlet eref Beg b. W demeke zor er ligel Turk de date bikirin w her xebat ji bona parastina mrnenya xwe didate bikirin. Belam b sd b. Li dawy de di sala 1260 k.- 1849 z. de ew bi xwe mrnenya xwe ve bi destn Turk ve hatin bikevtin. Ew j bi v reng ve bi yarmetya Kurd ve hate bilinavn. Bi kurt ve ev hem tevgern teka teka ji bona serxwebn yeke yeke sitewr hatin bimayn. Hoyn bingeh j bi xwe ve her her dsan kndar berber bn.! Bi xwe j ve Merovek b lay b biserkes ve nala Mcer Son di v bar de gazinan dide bikirin ew dibje: "Kurd her serk, nebez, serfiraz dr lisertewandin b. Bes bi tenha ve ew bi er cengn navxwey hatye biikenandin. Bi say v j ve desthilatya vegirtvann w hatye bibtirkirin" (Changeryek bi dzbn ve li Mozoptamya Kurdistan de, r. 55).

246 ______________________________________________ Bi rast ve mj bi awneyeke amojgary ve tte biderkevtin. Merov Milet divn her her j kar bidin biwergrtin li hoyn bi sernekevtina hin kar baran rabnan de ba bi wird ve l bidin bitemaekirin, da ku ew careke din t w encam w ikestn bi xwe ve neytin bikevtin. Li ser ve me date bigotin, ku hoyn her bingehy bi serneketina re tevgern Kurd ve di pnegihtin de ttin bidtin. Don weha b ro j weha ye. Ji bona pkanna serperetyeke serbixwe -bi taybet ve di v pl de- li p hem de du it zor bi pwist ve ttin biderkevt: Zanist himj Dewlemend. Her Miletek li van herdu xiznan de bi b pik par ve bte biderkevtin, serxwebn bi bin engn w ve nayte bikevtin her karek ew ji bona w bide bidan, ew ber bi ba ve tte biderkevtin zyana mal can ji bona w tte bipeydakirin. Dibe, ku siyaseta git alkarya w bide bikirin, da ku ew bi mebesta xwe ve bte bigihatin, lbel ew ji armanca xwe bay nade bidtin ew w nikare bide bihmkirin. Ew bi rengek tir ve tte biberdestkirin. Ji bona bicihkirina rastya v rzana han nemne li ser de bi zor ve ttin biderkevtin. Sd Li Kurd De Wergirtin Bikaranna Wan Ji kevnar tan ro j Milet Kurd li kar yarmetya Serdarn ba bi bext ve bi xwe ve w tu kmas nedane bikirin. Her Miletek Serdar, ku w guh bi mafey w ve dabe bidan bi dadwer mirovan ve ligel w de bi berp ve hatibe biderkevtin, her her w xr j dayite bidtin w ji karn mrxasya wy cengn sd zor ji xwe re dayie biwergirtin.

247 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Her Miletek Serdar, ku w dayite bixwestin, ku ew zordary l bide bikirin destdirjy ji bona mafeyn w rmeta w bide bikirin, bibvaj w zyaneke zor j dayite bdtin. Serdarn Payedarn Ar, yn ku ew her her mldarn serdarkirin ji bona ser wan bn, di destpkirina pkanna dewleta wan de tan nema w j her her ew ligel Kurd de xerk erbn. Wan her her bi wan xwe j ve zyan dane bikirin. Di er cengn di navbera dewleta Pars (Ekan), Sasan dewleta Rom de piranya caran qada ceng Kurdistan b per bikar van eran j bi xwe j ve her Kurd b ew ligel sipah ran de b. Tan destpka musulmanty j derbar dewleta ran de her her wan dilsoz dostanya xwe dane bicihann leker Musulman zor dane berbadkirin. Milet Kurd di pkanna Xilafeta Ebas de karek wy zor dihate bidtin ew di leker Eba Muslim332 de bi pereyek kirdar bi kr ve dihate biderkevtin. Waly Kurdistan Ezirbcan Ebu Cafer El-Mensor hra sipah Rom bi yarmetya Ern Kurd ve bi ber pa ve date bivekiandin. Melekah Silcoq j ji bona sertewandina Qart Sultan Modud ji bona vekirina Musil, herwehaj Sultan Mohemed Kur Melekah j ji bona zeftkirina Sur j sdwergirtineke zor wan li hza Kurd de dane bigirtin. Bi kurt ve Kurd Kurdistan ji bona Xilafeta musulmanty zor kar gor dane bipkekirin. Y ku w ji bona sitendina mafe desthilatya Xelf Bexd ji Malbata Eyub daye bixebatkirin, ew bi xwe ve Baz Ebu ucay Kurd b.
Dr. Belec rkoh dibje, ku Eba Musulim bi xwe j Kurd b. Xwexuwann Ebu Delame, y ku ew Xwexuwan Cafer El-Mensur b, pta v bawery didin girtin.
332

248 Lafawn Turkn Xeznev, yn ku wan ruw xwe ber bi welatn Islam de dabn bivekirin, li Kurdistan bi hinera Ern Kurd arezaya Serdarn Merwan ve hatin bierbestkirin. Era Hemd li ruw kar xwe de ji bona Xelfe Musterid Ebas de t hra Imad El-Dn Zeng b. Hevalbendt, dostanya Kurdistan yarmetya bi nerx Kurd ve ji bona biserketina Sultan Selim li ildran de cgehek wy bilnd tte bidtin. Nevyn ah Ismal Sefew ji hza Kurd zor zor ji xwe re sd dane biwergirtin Ern Mukri her her ew bi hm bingehy sipah ran ve dihatin biderkevtin. Li dawya veakkirinn ah Ebas de li sala 1034 k. - 1624 z. de piranya hzn sipah ran ji Kurd dihatin biderkevtinb bi taybet j ve ji Kurdn Mukriyan dihatin biderkevtin. Walyn Osman beramber bi sipah ran ve her her li hza Kurd Turk de ji xwe re sd dane biwergirtin herwehaj wan ji bona linavbirdina mrnenyn Kurd j ev hza han ji xwe re dane bikarann. Liberrabnn Jr raq li zeman Osman de, bi taybet ve li zeman Walyn Kolemen-Memalik de dsan bi pir j ve bi hza Kurd ve dane biserkutkirin. Kurtya mjw bi teybet ve di mjwa ran Osman de bi kar goryn Kurd ve tte bipirkirin. Her Miletek ku w r rzann bi karann v ek tj bi hz ve bidin bizann, wan xr l dane bidtin, yn ku ew di v bar han de nezan bn, her her ew t er zyanan hatine bikirin. Dewleta Rus nca li er 1219, 1220 k.- 1804, 1805 z. de ligel Milet Kurd de dan sitendike bi pgr ve date bikirin.

249 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Du er duway 1244, 1294-1295 k.- 1828, 1877-1878 z. de yn Rus Osman xwe tan Kurdistana navn datin bifirehkirin Milet Kurd j bi wan eran ve t zyann zor bn. Dewleta Rus zor bi hrbn ve li znetn Kurd date bivenerandin li dawya v j de ku ew ba arezay karna wan cengn b, w xwest, ku ew ji wan ji xwe re sd bide biwergirtin. Bi v reman j ve w di sala 1245- 1829 z. de Alayek ji Kurd date bipkann w Kurd ji bona na welatn Rus dane bidilbijandkirin. Bi rast j ve van dilbijandinn han kra xwe dane bikirin hin ji Ern Kurd ruw xwe ber bi welat Qefqasya ve dane bivekirin. Dewleta Rus li dawya er Kirim -Qirim de di sala (1269-1275 k.- 1853-1858 (1956 Cuma) z. de du Alayn tirj ji Kurd date bipkann. Dewleta Osman tan dawya sedsal nozdehemn zayn de bi tenha ve li hzn Nerxistyn Ern Kurd de ji xwe re sd didate biwerdigirtin. Li gora w zeman de bi rengektir ve sd ji Kurd wergirtin ne dikarb bihata bikirin. Belam li dawya vna de, ku rxistin weyn erkirin di nava dewletan de hate biveguhertin, li ser na kevnar de rtin b sd b; jiber v j dewleta Osman date bixwestin, ku ew j haway dewleta Rusya bide bikirin ew hin ji pkannn Serbazy li nava Ern Kurdan de bide bidurustkirin. V remana han li dawya er sala 1294-1295 k.- 1877-1878 z. de btir hiner ji xwe re date bisitendin, unge, dewlet zor b hz hatib biketin, li nava Kurdistan de asay girdan berdan j p nema dihate biparastin. Li gora Peymana Berlin Benda 61 de divab w ji bona Parastina Ermenyan beramber bi Kurd erkesan ve di seranser welt de veguhertinn bingeh navxwey bide bikirin. Weha dewleta Osman ev reng han bi kara qazancn Ermen ve didate bidtin w ew ji bona ayinda xwe bi ba ve nedida bizann. Bi v bawermendya han ve w ji bona bicihanna v benda han xwe j dida biparastin w bi soz mehnan ve dem ji xwe re p dida bibuhurandin.

250 V tefirandina dewlet di encam de ser li n de Milet Ermen ber bi re ve date bikiandin. Liqn Komela Ermen li Rusya, Siwsra London de hatin bifirehkirin ew bi xame ek ve bi kar jhatbnan ve hatin bikevtin. V zneta han hajbn at di nava Ermen Kurdan de date bitkdan Ermenyn welatn Kurd ji bona parastina mal cann xwe ew ji biona nik Gewreyn xwedann desthilatn Kurd hatin penabn. Di daw de dewleta Osman li sala 1302 k.-1885 z. de li destpkirina Seletneta Sultan Ebdul-Hemd duwem de bi remana duruskirdina rengek jve i Serbazan ji Kurd nala Kozakn Moskov bi cgrkirina desthilatya xwe ve di nava Kurdistan de nzkxistina Eran bi dewlet ve w hinek ji Alayn Eran date bipkann ew bi nav Sultan Hemd Siwari Alayleri ve date binavkirin. Karmend ji bona bicihanna van pkannan Kurd b ew akir Paa b333. H gman tde niye, heger tirs lerza dewlet ji bona bicihanna veguhertinan nebya, d w bi van pkannn han ve weha z dest p neda bikirin. Kar ji bona v Serbazy btir serperet b, unge, li saya vna de hevalbedtya Eran ji bona dewlet hate biserkiandin. Heger ev pkannn han li ser bingehek bi hz zanist de bihata bikirin, sert b, ku d kara w ji bona dewlet bihata bibtirkirin. L dewleta Osman ew giringbn, ya ku dewleta Rus bi pkannn kokaz ve dab bidan ew can Serbaz rk pkxistina di nava Alayn kokaz de hebn, ew li van pkaninn Kurd de nebn ew tan dawya xwe weha hatin bimayn. Ne ji bona li karxistin ekkirina wan ne j ji bona hnkirin perwerdekirina wan h karek bi nerx ve nehate bikirin, tan ku dewleta Osman bikarba, y ku Rus li pkannn kokaz de hv dida bikirin, w j li van pkannan de bida bihvkirin.

Ew Mur akir Paa ye, y ku ew li duway de peyda b ew bi Serok Encmena Veakkirinn Enedol b.

333

251 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Serek Ern Mil Ibrahim Paay Nevy Tymor Paa bi xwe ve bi hem Ern xwe ve ji bona nava pkannn Hemd hatin bikevtin. Ev pkannn han tev li b dilya dewletn dirawse j de bi taybet ve dewleta Rusya her cilo bn, wan tan pla Dazanna Destra Osman li ser v rew datin bidirjkirin wan di nava Kurdistan de ji bona parastina desthilatya dewlet parastina asayi aramy j gelek bi kelk ve dihatin biderkevtin herwehaj ji bona parastina mafe desthilatyn Serokn Kurdan j destek wan bi hiner kr ve dihate biderkevtin. Weku ku me li ser de daye biraxistin, ji bona akkirinn pkanyn Hemd h pare kar nehatin bixerckirin; jiber v j bi bvajya zorbna wan j ve -weku ku li bra min de maye, ew li st Alay de btir bn- hjabneke wan cengn neb. Li derbar ekdar likarxistina wan de ji bona dewlet cih ermezary b. Li pa Dazanna Destra Osman de nav van Alayan bi nav Xefif Suwari Alayelri ve hate biveguhertin hin ji van Alayan j hatin bihilanin. Ew tan Cenga Git bi nav Xefif Siwari Alayelri ve hatin bimayn li pa vketina ceng de ev wey Serbazy bi ar Firqe Liwayek ve yaxud 135 Bilok Suwar b. Di sala yekem de ji ceng ew bi carek ve hatin bihilann. Pwendyn Kurd Ligel Ermenyan De Ev pwendyn han bi xwe ve di rewa xwe de xerab neb. Di p de di daw de van Hevwelatyan ligel yek de bi ba ve didatin birabuhurandin heger handana Karmend Karbidestn dewlet bidana biwazannn, ev tkel at her her d bihata bimayn. Belam unge Milet Serdar herdu bi Bgane ve didate bidann, w xwest, ku ew dujminayety di nava wan de bide bivxistin wan bi gij yektir ve bide biberdan, tan ku herdu la bi b hz ve btin biderkevtin ew ji tirsa hev nema bikaribin xwe bidin bilivandin, da ku ew bi kfa xwe ve li ser wan de btin bizalkirin.

252 Ev siyaseta han bi rast j ve di dtina dewlet de lihevhat b. Di encam v znet siyaseta han de di navbera van herdu Miletan de nexwe, er ceng hatin bipeydabn. Di havna sala 1312 k.- 1894 z. de li welat Samson de gelek er di navbera Kurd Ermen de hatin birdan w li herdu aliyan de zyann zor hatin bikevtin end gund j hatin biwrankirin. Ev rdana han ji bona rdann tir bi pek ve dihate biderkevtin. Li van hem rdanan de ji bal Kurd karn zor jhat dihati bikirin. Li sala 1313 k.- 1895 z. de bi xwe j ve w er ceng li Hekar j de date bidestpkirin, belam ev tevgera han v car ew beramber bi dewlet ve ew bi mebesteketir ve dihate biderkevtin. Li daw de ev dujminatya han di navbera Kurd Ermenyan de bi znetek rawestyay ve hate bigihatin v zneta han tan pya er Gewre date bidirjkirin.

4. Kurd Di Sedsaln Bstan De

Ibrahim Paay Mil Di destpka sedsaln bstan de li sala 1326 k.- 1908 z. de li p er Gewre de yekek li rdann Kurdistan de bi rabna Serek Era Mil Ibrahim Paay Kur Mehmud Beg Tmaw ve tte biderkevtin334. Ibrahim Paa li dawya ku ew bi Serok Mil b, ew li ser xwe rnenit w dest bi xerabkirin ve date bikirin. W karwan dane
Ev ji Peyva Kurdy Temo hatye, ya ku Kurd ji Peyva Turky Tmor re dibjin. (M. E.).
334

253 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan birtkirin li hem layek de Xerabkar l hatin bikombn w rya Diyarbekir Mrdn date bibirn. Sert b, ku dewlet lekerek ji bona ser w date binardin ew date bigirtin ji bona Swas ew date bisorgonkirin. Belam li pa demek de w date birakirin pir bi dujwar w ve xwe ji bona Wranehr date bigihandin. Ewende p ne, ku Pkannn Hemd di nava Ern Kurdan hatin bipkhatin Ibrahim Paa j ji bona nava van pkannan hate bikevtin p Nana Mr Mran hate bidan. Bere bere desthilatya w btir b ew bi ser hem Ern Ereby wan navan ve zal b w li sala 1322 k.- 1904 z. de Era Qerekli j date biikandin ew bi jrdesthilatya xwe ve date bixistin. W desthilatyeke b qam ji xwe re date bipeydakirin. Navnya wy kok Wraneher b w hem herema di navbera Mrdn, Orf Qerece Dax de bi berdestn xwe ve bi carek ve date bixistin. Li dawya Dazanna Destra Osman de w li ber dewlet serxwe date bihildan. Dewlet lekerek zor bi ser ve date bikiandin li daw de li iyay Ebdul-Ezz de pir date bitengavkirin ew date bigirtin ew li wder de date binabdkirin. Rdana duwem j vegirtina welat Mukri ji bal dewleta Osman de tte biderkevtin. Ev be snor han di navbera herdu dewletan de nehatib bisaxkirin. Dewleta Osman li dawya er Rus-Japon de (di sala 1905 Cuma) li hlak bhzya dewleta Rus de ji xwe re ks date biwergirtin. W di bin Rberya Mohemed Paay Daxistan de hin ji hzn sipahn xwe ji bona wan welatan date binardin bi yarmetya Ern Kurdn wan navan de w welat Ormiy, ino Sablax date bidagrkirin. Ev prabna han bi hoy hin dujwaryn siyas b v zneta han tan dawya er Belkan date bidirjkirin. Dewleta Rus j bi nta tirsfirandin ve w j hin ji hzn xwe date birkirin wan herema Xoy Ormiy datin bivegirtin dewleta Osman date binearkirin, ku ew welat Mukri bide biolkirin.

254 Di dawya gift goyn siyasy dirj de Encmenek tevlihev ji Ingilz, Rus, Turk ran de hate bipkhatin bi yarmetya v Encmena han ve di sala 1331 k.- 1913 z. de dest bi nankirina snor Osman ran ve hate bikirin. Bi taybet ve bi nankirina wan bean hate bidestpkirin, yn ku ew di nava wan de hoyn er ceng bn. Li p bicihanna v han de er Gewre date bidestpkirin. Li p vketina Cenga Chan Yekem de beek ji Serbazn Kurd qola orduw dehem ji bona Istenbol hate binardin w bedar di er Balkan de date bikirin. Serhildana Bedls Li p er Gewre de bi salik ve li welat Bedls de li jr Rberya Mele Selim de, Mele ehab El-Dn Mele El de tevgereke rey tir date birdan w tan nava bajar Bedls j date bikrkirin. Belam hza Turk z pgihit ev serhildana han date bitemirandin. Kirdar v tevgera han Mele Selim xwe ji bona Konsolxana Rus date biavtin ew tan vxistina ceng li wder de hate bimayn li dawya vketina ceng de bi zor ve Turk ew ji wder dane biderxistin ew date bikutin.

er Gewre 1332-1336 k.- 1914-1918 z. 1332-1336 k.- 1914-1918

Pirskn agir v er Gewrey han mna ern p di navbera dewleta Osman Rus de z li hem ern py tir de bi tundtir ve ji bona ser welatn Kurdistan hate biperandin. er zyana v Psta Siyas Civak ji bona Milet Kurd end axbn. 1. Zyann Bidagirtina Git

255 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Kurd weku Miletn tir Osman belk btir li wan j de di v er Gewre de t ziyan b. Yekem her Xort bi krdihat ve bi dar zor ve ew ji bona hilgirtina ek hatin binardin. Zor mal hebn, ku ew ji bil Afret, Mendal, Pre Mrd kes din tde nemab, yn ku tozek rew zneta wan babn, bi nav Xwekirn, b xercn ceng, destekn biveguhestin, yarmet, bertl ... hd. ve ew hatin birtkirin. Ew Xortn, yn ku ew ji bona jr ek hatibn binardin, piranya wan ji bona ber Erzerom beek j ji wan ji bona Alyn Heleb, am Busra hatibn birkirin. Bi v reng ve be zor kargir ji dest Kurd hate biden.

2. Zyann er Milet Kurd di v er de du leker leker 11 li Mamur El-Ezz leker 12 Baregeh w li Musil de 135 Bilok Suwarn Hilann (ar Firqe Liwayek) ligel hin pkannn sersnor Candermer bi carek ve beek giring du qol leker tir j (Leker 9 Erzerom. Leker 10 Swas) j date bicihann. Bi sert j ve w beek bil, berk, xwarin vexwrin hem welax ligel pwistyn wan j de dane bimisogerkirin bi hoy dirjbna kiandina er ve w end caran j bi can maln xwe ve kmanyn er dane bihilann. Bige li v j de di gava tengavy de li ser daxwaza Komandar orduwa raq de Kurd gelek gor date bipkekirin ew ligel x Mehmud Serokn Er Wnern wan de ji bona er ebe hatin biyn wan beramber bi v kar han ve zor ezyet zyan datin bidtin. Kurd li Zarwn xwey, yn ku ew ji bona er hatibn binardin, km ji wan bi destn w ve hatin bikevtin.

256 Be zor zor wan li er de, li dlbn de, li birbn serma de bi nexweyan ji destn. Serjimara zyann w kes nizane. Belam heger bi texmn ve bihle bte bikirin, renge, ku jimara vanan li ssed hezar kes btir de btin biderkevtin335. 3. Zyann Ji Hzn Cengn Bi Xwe Ve Dewleta Osman di destpka er Gewre de dl evsann xwe b. W weha dizan, ku d ev cenga han j re ksek bide bidan, da ku ew ran, Toran Hindistan ji xwe re bide bivegirtin. Bi v xewin evsan ve li layek de bi orduw xwey rxist ve beramber bi orduw Rus ve li Qefqasya de hate bierkevtin, li layektirj de li jr Komandarya hin ji Evser Wnern xwe de hin hzn Rwt date bipkann, yn ku ew ji pkann snor yanj ji Xwendevann Zanngehn Bilind mna Xwendevann Advokaty ji Eran date bilikarxistin ew ji bona ser ran datin binardin. Hza Rwty Omer Nac, Ref, Ibrahim Xalid Beg b. Li van hzn Rwty yekem duwem de li Hewreman tan Tevrz herdu lay snor bi taybet ve welat Mukri Ban wan bi rast ve dane bitalan biwrankirin zor kes j ji wan dane bikutin. Hisn Xan Serdar Mukri, y ku ew Dawvan ngir Xanedan Binemala Baban Mr Mukr b, ligel Heme Xan Serdar Ban de li lay hza Rwty Imrahim Beg de hatin bitalankirin bidarvekirin. Herdu hzn may j navbera Xaneqn, Kerend, herema Rewanduz Lacan j t zyann zorkirin. Belam hovt dirtya hzn Omer Nac Ibrahm Bedls bi rast j ve naytin bipesinkirin. Bicge li vanan j de du hzn Rwty tirj li welatn Bedls Wan de ruw xwe ber bi ran de dane bivekirin wan li dora snor
335 Li gora texmn zyana sipah Turk de di cenga Chan Yekem de 10% ji tevaya Xelk b. (Ji xwe re li Herb Omomde Osmal Cebheler Weqaye, Istenbol 1337 de bide temaekirin). Jiber Serjimara Kurd di w dem de li Turk de S melyon dihate bibiderkevtin, div zyana wan bi Ssed hezar bte jimartin.

257 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan de li herema Dlman de hin ern b sd dane bikirin ew li daw de li ser tengavkirina sipah Rus de ji bona Kurdist hatin bivekiandin zyaneke zor wan ji bona Kurdn wan navan dane bikirin. 4. Zyann Ji Barkirin Vegurandin Di destpka er de ekdarn Mily Ermen li p orduwa Rus de li lay Bayezd, Alukurd Wan de zyann zor li mal cann Kurd de dane bixistin. Bicge livj de Turk j bi pir rengn mahnan ve li kutina Kurd de tu kman neda bikirin. Hinekan li Serokn hza Rwtya yekem de weku Xell Beg bi hem payebn ve bi van tawankaryan ve dihat biprnitin. Li gora Nameya (Pirsiyarya Kurdistan beramber bi Turk ve, rpel 33) de li destpka er Gewre de bi dtina Serperetya Tomarkirina Gity Barkirvanan li Turky de heft sed hezar Kurd hatin bihilgirtin ew ji bona welatn Rojavay Enedol hatin bibirin piranya wan li r de li hlakty, birty nexwey de hatin bimirin. Bicge livj de orduwa duwem, ya ku li sala syem ceng de li Diyarbekir de ew hatib bidagrkirin, di payza sala 1917 de ji bona xatir v, ku ew xwarin vexwarina xwe bide bimisogerkirin Xorak Xwern ne Serbazan li wan navan de nehlin, w hem Xelkn welat Diyarbekir, Mu Bedls dane biderkirin. Hinek ji van Belengazan ruw wan ber bi Musil ve dane bivedan hinn din ji wan ber bi Edena Heleb ve hatin biajotin. Di dema zivistan de zor ji wan ji birbna serma hatin bimirin. Bi xwe j ve ji v birbn sermay h Mendal j j nehatin bidernen. Ew bi reweke weha ve hatibn bigihatin, ku wan li kolann Musil de lan Miryn xwe didatin bixwarin.

258 Bi kurt ve ew derdn, yn ku ew di sala yekem duwem ceng de bi ser Ermeniyan ve hat bikirin, li dawya salek yanj du salan de bi ser Kurd peran j ve ew hate bikirin.. 5. Zyann Birty Nexwey Etwanim bilm, ku destana birbn kreke wy her gewre li Kurdistan de heb ji derya Re ve tan raq hem welatn Rojhilat Osman li jr bar v bela han de dihatin bidtin. Leker Osman, unge, destekn biveguhestinn w zor kmbn pkhatinn wnay xwarin, vexwarin bi cihkirina wna pir xerabbn, dixwest, ku ew destekn xwarin vexwarina xwe di cih xwe de bi buhayek zor km ve yanj beramber bi belge pern kaz ve, yanj bi dar zor ve bidin bizetfkirin bipeydakirin. Sert b, ku bi v kar han ve sitemkaryeke zor ne di cih xwe de li Xelk de dihate bikirin Xelk xwe ji bajarok bajaran didane bidrxistin kesk nema Xurak ji bona wan dida biann. Jibervj sipah j weku Xelkn bajarok bajaran j t birbn bn. Sipah bi pileyek wehay virbn ve hate bigihatin, ku Serbaz hin caran near dibn, ku ew giy bixun ew weku Ceneweran bi bin guhn hevkevin ji bona park nan ew hevd li ser de bidin bikutin. (Ji xwe re li Raport Qol Orduwa Hetdehemn de bi mjwa 25. avdara sala 1334 k. de bide bitemaekirin). Li ruw birbn, bazdan zyann du mehan de ev qola han bi 9000 kes ve dihate bigihatin. (Raport bi xwe). Hza cengny orduwa Seemn j li avadara sala 1334 k. de bi 6304 Tifingdar ve hate bigihatin. (Rojnama Ceng ya Orduwa eem). Rewa orduwa duwem (Diyarbekir) orduwa syem pir xerab b. Sert b, ku ew rewa han bi hoy zor nexwe psbn b. Tfos orduwa syem bi carek ve date bierpezekirin ew j li orduwa duwem eem j de dihate bidtin w zyaneke pir zor li herdu orduwan de date bixistin.

259 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Peran erpezetya Xelk bi sert ve ji ya orduw btir b, yn ku wan zivistana sala 1335/ 36 k. li Musil de didane birabuhurandin, wan bi xwe ve didatin bidtinin yanj didatin bibihstin, ku Derketyn Kurd li kolanan de ji serma ji birbnan ilo dihatin bimirin. Ev destana han bi taybety Musil ve neb, herwehaj ew li welat Eden Helb j lidarb. Li ar Sulmany de di w sal de bi xwe j ve birt bi pileyek daw ve hate bigihatin. Huqeya ard bi lreyek zr ve hate bigihatin. Karmendn ser azoqe malan zordaryeke pir zor didatin bikirin336. Wan li orduw de bi serperetya xwey pir ne ba bi karn xwey pir xerab ve rya hatina azoqe jre ji gundan dane bibirn. Li daw de wan azoqa nava malan dane bizetfkirin. Xelkn sitembar h bi destn wan ve tu azoqe neman. Li daw de ji sed heft ji Xelk ji birbnan hatin bimirin. 6. Zyann Wrankirinn Ceng Snor mezinbna wrany her Xwed dizane. Ev zyana han du renge: Yekek ji bal dujmin hatye bikirin. Evaya bi xwej ve wan welatan ber bi xwe ve dide bigirtin, yn ku ew t vegirtin bn, weku welat Erzerom, Erzencan, Wan, Bedls beek ji welat Musil Rewanduz ttin biderkevtin. Dujmin li nava van welatan de bi sert ve wrankirinn zor dane bikirin bi taybet ve etn Ermen hinn din j gelek cgeh bi remana tolwergirtin ve dane biwrankirin bistandin.

Ew Sipartvann Azoqebn. Wan bi diz sitendinn bi zor ji Xelk ji bona Bazirganan didan firotin. Bi v reng bidestbikevtinn pir mezin bi destn wan li ser ksn Sitembaran ji Hejar Rebenn Xelk sipah hatin bikevtin.

336

260 Reng duwem ji wrankirinan ew ji bal sipah Osman bye. Beek ji van wrankirinan li ser divay pwisty de dihate bikirin. Belam beek j li ser kf de dihate bikirin. Bi kurt ve ve ew kesn ku di dema ceng de yanj li duway w de li wan deveran de hatibin bigerandin, piley v wrankirin bi batir ve ew dikarin bidin binerxkin. Li lay min de weha ye, ku ev welatn han tan bst saln dinj bi ser dox caran ve nayn bivegerandin. Bi kurt ve Milet Kurd li er Gewre de tu zyann mal cann b snor bn. Zyann mad li ber v de li jor de hatin biraxistin; zor dibe, ku zyann can nzka nv melyon kes btin biderkevtin. Serperetyeke Ch li Sulmany de Li dawya Cenga Chany Yekem de li koeke Kurdistana Jr de, ango li Sulmany de bi alkarya dewleta Ingilz de Serperetyeke Ch hate bidamezirandin. Belam ji dlva ba serperetya w bihata bikirin. Du car ew ligel dewleta Ingilz de hate bitkpkn ligel w de bi er ve hate bikevtin. Di daw de di sala 1345 k.- 1926 z. de bi carek ve ev Serperetya Ch ji nav ew hate bihilann ew bi reng Liwayek ve bi raq ve hate bigirdan. (Ji bona dr dirjy li ser v pirs de ji xwe re li Mjwa Welat Sulmany de bidin bitemaekirin).

261 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Serhildana Ismal Axay Simko Di sala 1341 k.- 1922 z. de serhildana Ismal Axay Simko Serek Era ikaka date bidestpkirin. Di p de w li Aryan de zor date bitengavkirin337 li daw de w welat Ormy date bidagrkirin. Li pa de ran lekerek zor ji bona ser w date birkirin w ew date biderperandin di encam de Simko ji bona raq hate bibezandin ew li Jor Rewanduz de hate bidantin. rea Kurdn Drsim Yekek li serhildann tir di way er Gewre de rea Kurdn Drsim b, ku di bin fermandarya Nur El-Dn Paa de bi lekerek gewre bi ser ve hate bidakevtin w ew date biserkutkirin zyann w pir gewre bn Li dawya er Gewre de li pa v de, ku nann bhzbna Hevalbendn Elmanya hatin biderkevtin, rewa siyas hate biveguhertin, Komeln Siyasy Kurdan li hem layek de bi kar ve dane bidestpkirin. erf Paa li Pars de Wnerya Kurd ji bona ser miln xwe date bihildan li ser Mafe Daxwazn Kurd de du Bibrxistin du Neqn Kurdistan ji bona Konferens Aty date bipkekirin. Bibrxistina p di 25 cemade duwem de sala 1337 k.- 22 avdara sala 1919 z. de Bibrxistina duwem di sala 1338 k.- 1 avdara sala 1920 z. de b.
Ew Kurdn Fileyn ji Ra Keey Nesterosin. Ew jiber hoyn siyasi de vedibjin, ku ew ji aly Tuxum Xwn de ne Kurdin, lbel ew ji Maynn Nevyn Ar di Wilayeta Musil de ne. Weha bi v Reng ew di Rojnamn Ereb Ewrop de bi Nav Aryan bi nav deng bn. Tu zimanek wan Gelr ji bil ziman Kurd pve niye. Ereban di destpkirina musulmanty de ew Yaqob ji Fileyn Kurd datin bidann. (M. E.).
337

262 Di 20 befirbara sala 1919 de di navbera erf Paa Wner Ermeniyan Boxos Nubar Paa de peymaneke hate bigirdan. Herdu La bi yek ve beramber bi Konfirens Aty ve Daxuyanyeke Hevbe dane bidazann338. Di daw de di 10 gelawja sala 1920 de Peymana Severes-Svers hate bimorkirin. Li gora v peymana han de divab, ku li welatn Terabzun, Erzerom, Wan Bedls de Erministanek bte bipkhatin. (Benda 88-93). Di w dem bi xwe j ve ji bona Milet b kes Kurd j li ser Ewtonom- Xwedmuxtaryeke Serperety de hate bipeyivandin, ku ew divab li Rojhilat Furat li Jr Erministan de bte bidtin ew di navbera snor Turk, Sur raq de bte bikevtin. Ev xelata Konfirens Aty bi hin merc bendan ve hatib bigirdan. Divab, ku li Kurdn v herema bik de bihata bipirsiyarkirin, aya ew ji Turk dixwazin btin bicihkirin yanj na evj ji bona ser Hevgirdana Netewan bte biraxistin ew lk bide, aya li van Kurdn han de Serxwebn bi wan ve dikeve, yanj na? Li dawya v de, ku Civata Hevgirdana Netewan li ser Serxwbna Kurdan de hate bidilhatin, ew v biryariya han bi Turk ve dide bigihandin ev dewleta han j div w biryarya hanj bide biwergirtin li gora v encam de Dewletn Hevalbend ew li ser bipvekirina Kurdn Musil j de bi Serperetya v Xwedmoxtary han de tu ber lnadin bigirtin. (Benda 62-64). Bi kurt ve Pirsiyarya Kurd ji fen xapandin pve btir titektir neb. Konfirens Aty, y ku peyva Dadwery, Bext Qotarkirdina Miletn Sitemxwar ji ser ziman w nedihat biderkevtin, v carj beramber bi Komeln Merovany ve date bickirin, ku peyva Dadwery Bext vala b ew bi xwe ve ji bona xapandina merovany poanek b.
Ev Daxuyanya han di 24 Febrayer de di sala 1920 de di Peyam Sebah de li Istenbol de di 10 Avdara sala 1920 de di Rojnama Tan de hate bibelavkirin.
338

263 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Hewara Reben Sitemxwaran, Mafe Mafeyn Bkesan kr di bext Siyaset de nedidan bikirin. Bi pileyk weha b, ku wan ar Welatn Gewre Kurd ji bona yek du melyon Ermen dane bipkekirin, wan welat Kurd rast rast ji bona end melyon Kurd nedtin. Ev nizmbna han ji bal Konfirens Aty de li rw Dadwery Bext de bi rast ve mna nemneyek mjy tte biderkevtin ew ji bona Parsa Dadwery Bext amojgaryeke tiry serphaty dide biderxistin! Peymana Lozan Ev Peymana han di encam de nehate biserkevtin. Zindubna Turk mir nabdkirina orduw Yunan li Enedol de, derna orduw Firens j ji Edena, rkevtina v dewlet j ligel Enqera de Peymana Sver date bilinavbirin li gora Peymana Lozan de di sala 1923 de Erministana gewre Xwedmuxtarya biky Kurd j mna peqpeqokn ser av hatin bivekujandin. Pirsiyarya Musil Pirsiyarya Kurd bi tenha ve bi ser welat Musil ve hate bivegivatin, Ku ew bi k ve bte bigirdan, divab ew ji bal Hevgirdana Netewan de bihata binankirin. Di daw de Hevgirdana Netewan ji bona lgerandin li daxwazn Ingilz, Turk Pirsyarkirina Arezoy Xelk w de bi pkann binardina Encmenek lgerandin di 30 kewrka sala 1924 de date bibiryarkirin. Civata Hevgirdan di 13 rya duwem de di sala 1924 de ev Encmena han date bipkxistin. Ev pkhatina han ji Peyayek Gewrey Meceristan Kont Tlki, ji Siwd Misyo F. Wrson Kolonl Bolis ji sipah Belk ve hate bipkhatin. Evan li dawya avpketina wan de ligel dewleta Ingilz Turk de di 16 rbenda sala 1925 de bi Bexd ve hatin bigihatin.

264 Herwehaj Wner Turk j ligel wan de b. Li Bexdad Wnerek dewleta raq j tev li wan b. Ew tev de ji bona lgerandin ji bona welat Musil hem cgehek geryan. Li dawya bidawanna Karmendya xwe de ew vegeryan di 16. trmeha sala 1925 de Raportek dr dirj ji bona Civata Hevgirdana Netewan dane bipkekirin wan di v Raport han de derbar Kurd de welat Musil de datin bigotin: "Div guhpdan derbar nakirina Karmendn Kurd ji bona serperetya welat wan xwendin di dibustanan de, dadkirin liberxwedan bi ziman wan ve bi arezuwa Kurdan ve bte bikirin ziman Kurd bi ziman mr p bte birnitin. Encmen di w br bawery de ye, heger li dawya ar salan de li pa wergirtina peymana Ingilz raq de helsana avdrya Hevgirdana Netewan ji ser raq de ji bona pkanna serperetyeke cih peyman ji bona Kurd p neytin bidan, be zor ji Kurdan serperetya Turk di ser serdarya Ereb de didin bigirtin" (P. 111, Benda 7. Movika 2 ji wergerandina Raport Encmen). Civata Hevgirdan li ser v Raport han de li 16 rnda sala 1925 de hin mercn hilan dane bibiryarkirin. Welat Musil ji bona dewleta raq date bidan. Wergerandina Benda Syem v biryary j eve ye: "Dewleta Ingilz ji ber ku ew dewleta dest li ser raq de ye, div ew bicihannn prabnn xwe beramber peymann derbar Serperetya Cih de ji bona Kurdn raq ji bal Encmena Lgerandin ji encamn dawy teminyn w de li ser Civata Hevgirdan de bide biraxistin". Li ser daxwaza Wezr Koloniyan li 3 kewrnka 1926 de bi peyveke dirj ve prabnn babna nta dewleta raq derbar Mafey Kurd raq de li ber Hevgirdan de date biraxistin giraw w ji bona w ji bona bichanna wan j re date bikirin. Alkarya Kurd Ji Bona Turka Di Tevgern Wan Welat De

265 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Kurdn li Turky de ji bona tevgera welaty Turk karn pir mezin ji bona w dane bipkekirin ew karn han pre di encam daw de bingeh Komara Turky niha dane bidurustkirin, di w gava ku Ermeniyn pitgirt bi xurt ve ji bal Ewropa de ji xwe re dane bibiryarkirin, ku ew pita ber er tevgera Turky welat bidin bita markirin; jiber ku ew li ser Ermnaya Gerey de, ya ku ew ji bal Peymana Sver de jre hatib bidiyarkirin, tirs dida bipeydakirin. Ji bona bicihanna v biryarya han Komara Ervany Ermen di nava nv sala 1920 de hzn xwey leker li ser snorn Turky Rojhilaty Jor de data bicivandin bi hrkirina xwe ve metirs date bipeydakirin. Jibervj bi lez bez ve Kazim Qere Paa bi lekerek ve piranya w ji Kurd ligel Ermenyan de di meha gelawja sala 1920 de bi er ve hate bikevtin. W bajar Qars date bigirtin weha date bisengnkirin ku careke din Ermen di girtina w de nedin biremankirin. Gerj ku dewleta Komara Sovyt destdirj nedaya bikirin, d ji bona Komara Ervany Ermen j op j re nema bihate bidtin. H gman tde niye, ku ev biserketina hany pir gewre ji bona sipah Rojhilat hoyek gewrey bingeh ji bona hmkirina Komara Turky niha date pkann. Heger ku Leker Eremen biser bihate bikevtin, d tevgera Turk, ya ku ew di w dem de bi xwe j ji Rojava Jr de dihate hrkirin ew hj di Hundur xwe de bi taybet di Wilayetn Rojhilat de pir lawaz b, dib biser nehat bikevtin ew bi carek ve bihata biruxandin. Herwehaj li Kilkya j de hzn Ermeny pitgirt ji bal Firensa de ji bona pkanna Ermnya Gewre de beramber bi sipah Selah El-Dn Paa ve, y ku piranya pir j Kurd bn, hatin bitarmarkirin. Weha Firensa near b, ku ew ligel Turk de Peymana Enqeray bi nav deng ve di sala 1921 de bidin bigirdan.

266 Nebes ten alkarya Kurdn welatperwer ji bona Turk di qadn Rojhilat Jr de dihatin bidtin, lbel opn wan alkaryn bi nerx j ve pir bi diyar ve di ern Siqarya, Efyon Qere Hesar, n On di er Gewre de hatin biderkevtin, di w er gewrey de, y ku ew hate bihelbijartin, da ku biserketina daw nabdkirina hzn Yuna bide bidtin. Heger ku mj bi dadwer ve bte biderkevtin bi pak ve rdann y bide bitomarkirin, h gman tde nayte bidtini, ku d ew van karn Kurd han, berzbna dilsozy rmet di navbera wan rdann tomarkir de bi dadwer pak ve rpelek may bidin biderxistin, ku ew ji bal hilat dahtn dem de naytin bihilann. Serhildann Kurdistany V Dawy Di v pla de, ya ku tde Civata Hevgirdana Netewan ligel Pirsiyarya welat Musil de xerik b, li herema Xarput Diyarbekr de reeke gewrey tir hate birdan Serok w j x Sed b. Xwed ldilovan be339. "Ev rea han bi nav x Sed Pran ve bi nav deng b340. Li jr Rberya v Ciwanmr han de Komandarya Evsern Kevin de pnc hezar kes bi ek mekn xwe ve hatibn bilikarxistin li hin cihan de ji bona ajotina leker j hin ek teqemen j hatibn biveartin. Biryar weha b, ku 21. avdara sala 1925 de re bte bilidarxistin armanca w j derkirina Turk ji Kurdistan b. dewleta Turk km yanj zor agehdar b ew ji xwe re di kar de b.

339 Ev Lgerandina han ji Pirsiyarya Kurdistan beramber bi Turk ve hatye bikurtkirin. 340

Pran gundek nzk Xinze.

267 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di 1. avadara 1925 de welatperwerek Kurd by guhpdan bi xwe ve ji bona lay x Sed ew li veger de hate bigirtin ew ji bona Baregehek Turk hate bibirin, ku ew end ml ji x Sed dr b. Li v welatperwer han hate bipirsnkirin, l w perseva nayn date bidan. Komandar Turk kaxezeke nazik ji bona x Sed date binivsandin ew ji bona Baregeh date bibangkirin. x li girtina welatperwer Kurd de agehdar b w bawer bi Komandar Turk ve nekir w ligel end sed kesek de li dora xwe re date bilidarxitin. Ev rea han ne di dema xwe de hate bivxistin. Bi v reng ve dij biryary di 7. avdara sala 1925 de ev rea han hate bivketin. unke, di nava pern Xelk de tln telgraf telefon nebn, ew zor dereng bi wneyek tevlihev ve hatin biagehdarkirin. Hzn Turk li v de kar j re dane bigirtin hzn Berambern Kurd ew dane biekkirin dor li wan de datin bigirtin. Dewleta Turk qol orduwa nehem Erzerom, het Erzencan heft Diyarbekr bi pele ve ji bona ser hzn Kurd dane biajotin341. Belam hza Kurd ev hza lekery Turk date biikandin w rw xwe ji bona Orfa, Siwrek Diyarbekr date bivekirin. Zor p ne, w be Jr bajar Diyarbekr date bigirtin li hem layek de w leker Turk date bitengavkirin. Belam pir p ne, zneta welatperweran tk ew pir tengav bn. unke, hzeke tazey Turk di Tirina iva Sur de hate bibarkirin ew ji bona qada er hate bigihatin. V hza han hza Kurd date bitawkirin; ji ber hv weha b, ku ran, raq Sur d b Hevalbend be^ton birawestandin. Belam v
341

Dibe, ku ev Qoln ordu bi lez ve bi jimara xwey heb ve hatibin.

268 hvya han ser negirt Kurd di nava du agiran de hatin bimayn ew bi erek b hv ve hatin bikevtin. Di v pl j de hinek hzn Turk tirj li Qars Siwas j de hatin birkevtin. tir n li ser v er bi rxist ve ji bona kurd pir dujwar b kar b. Jibervj hzn Kurd xwe ji bona sern iyan dane bikiandin bi weyek bik ve di er de hatin bimayn"342. Mebest ji v rea han -her weku li tomarkirinn Dadgeha Serxwebn de hatine bitomarkirin- sitendina Serxwebna Mily Kurd Pkanann Dewleteke Mil b. Jibervj ji xwngermbna mil aldar de kar hate biwergirtin. Mj ji van rengn rean hin nemneyan dide binanadan, ji bona nimne rea Ismal Sefew, ku Post Meyexet bi Text Seltenet ve date bikirin end sedsalek ew hate bijyandin. rea x Ebeydulah emdnan j di destpka xwe de hate biserkevtin, lbel ew di daw de hate bikevtin. W bi xwe j ve weku rea x Sed dab bidestpkirin. Serok serperetyn v rea han bi rast ve bi remaneke li ser hi de x Sed bi Serik v re han date bidann wan xwest, ku ew ji desthilatya gewrey v Merov Qenc han sd bidin biwergirtin, unke, -weku em ba dizanin- serjimara Mird Hogirn w il pnc hezarek bn. Lbel v srea han ne li p soz biryara xwe de date bidestpkirin karna bi yekkirina tevger ji bona w nema hate bidtin. Bi kurt ve li duway er kutarek zor de x Sed hin ji Sergerden v rea han hatin bigirtin li end cgehan de

342 Ew hzn Kurd, yn ku ji bona rengek bi rxist hatibn dan, ew li heremn Agr Dax, Drsim, Sason, apak, Ertan, Mu, Bedls, Melazgerd, Maz Tax Slwanda de 245000 kes bn, Bicgeh li van j hin Qoln cih cih j ji bona nava er hatibn bikevtin.

269 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Dadwerya Serxwebn hatin bidann li pa dadkirineke tenik de hem bi dar ve hatin bivekirin. Herwehaj yn ku km yanj zor gman li wan de dihte bikirin yanj dib, ku ew li daw de dikarin titek bidin bikirinn, ew j hatin bilinavbirin. Kela dewlet bi v j nehate bisarkirin. Ji belavokn rojnaman hin nameyn tir ttin biderkevtin, ku barkirinek kutarek zor bi derd ve li hem Kurdistana Turkiy de bi taybet ve li heremn rekir de hatin bikirin343. Dsan bi hin mehnn kevin taze x Abdul-Qadir Efend Kur x Ebeydulah ligel Kur w de li Istenbol de datin bigirtin li dawya dadkirina wan de ew dane bidarvekirin. Li gora w namey de bi xwe ve344 ren welatperwern Kurd li saln duwaw j de hatin bidirjkirin. Li sala 1926 li 15 befirbara sala 1927 de li devera Agri Dax de li 31 befirbara sala 1927 de li derbend Bedls de di nevbera hzn Turk hzn mily Kurd de er hate bivkevtin Turk hatin biikestn gelek Dl bidestkevtin bi destn Kurd ve hatin bikevtin. Li 4 remeha sala 1928 de hzeke Esmany Turk hr ser navnya hzn mily Agr Dax date bikirin du Balafir l hatin bikevtin. Li 29 avdara sala 1928 de di navbera hzn mil de alaya 29 Turk de li devera Bayezd de er hate bivkevtin Turk hate biikenandin. Li 3 kewrnka sala 1928 de hzn mil desteyek Candirmn Turk li devera olemrg de datin bitefir bitunakirin Waly
Li gora Pirsiyarya Kurd beramber bi Turk ve li zivistana saln 1926/27 de 213 gund bi 8612 maln xwe ve hatin standin. Di nava van gundan de 15062 kes pir bi azar hatin kutin. Di v dem j de nzka Yek Melyon Kurd pir bi derd jan ew ji bona Rojavayi Enedol dane barkirin.
344 343

Pirsiyarya Kurd beramber bi Turk ve.

270 Beyazd j ligel jimarek ji Cadirman de dane bidlkirin. Ev nameya han derbar bi zyann Kurd de tu agehdaryek nade bidan. Birast apemenyn Turk derbar van rdanan de h nadin bigotin, bi bvaj v ve ew tan radeyek li ser bdengbn de didin biaxivtin. Belam Belavokn Komeln Kurd bi dij wan, weku ku me li ser de date bigotin, ew li ser dirjbna ren Kurd de didin biaxivtin. Zor dibe, ku gotinn Kurdan rastirbin. Lbel j dibe, ku hinek pirbn j tde bte bidtin.

271 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan rea 1930 Ev rea han li gora belavokn welatperwern Kurd sreeke bi tenha xwe ve neb, belk ew dirjbna rea mil b, ya ku w di sala 1925 date bidestpkirin hj ew bi carek ve nehatye bikujandin. Geh ew demek b deng bye gehj ew gr bye. Derbar v rdana sala 1930 de htaj agehdaryn rast pbawerkir nnin. Belavokn kanyn Turk yn Miletperwern Kurd, renge, li destkary pirbn de vala niye; jibervj li belavokn herdu layan de remaneke rast rewan peydakirina w zor bi dijwar ve tte bidtin. Bi kurt ve belavokn rojnaman weha didin biderxistin, ku bingeh v rea sala 1930 li aly iyay Ararat de, y ku ew navnya hzn mily Kurd b, date bidestpkirin Sermiyan v re Ihsan Nur Paa b. Li 13 axlva sala 930 de w nobn datin biwergirtin bi germ ve mehek w date birjkirin hin ji qoln w j tan snor Sur j didatin bikrkirin. Dewleta Komara Turk lekerek zor qol ordowa nehem ji bona ser w date binardin li dora iyay Ararat w herem de gelek er hatin bikirin. Dirjyn rastyn van ern han j diyar nnin. Di daw de ji layek ve Rusya snor xwe date biqayimkirin dewleta ran j li ser daxwazn dewleta Turk de hin hzn xwe ji bona wan navan date biajotin. Bi v reng ve hzn mily Kurd li s layan de hatin bitengavkirin. Li dawya hiner mrxasyeke pir zor de Serkirdaya re bi xwe hin ji Hevaln xwe ve bi near ve xwe bi berdest hza ran ve dane bikirin ew ji bona Tehran hatin binardin.

272 Weku ku me li jor de dayite bigotin, dirjbnn rdann v re neytin bidiyarkirin yanj ew tte bitelihevkirin. Ragiyandn kanyn Turk Miletperwern Kurd yeknagirin. Li gora Nameya Doktor Bilc rkoh (Pirsiyarya Kurd) daxuyanyn Serokn re de serjimara leker Turk di p de yanzdeh hezar b li daw de bi pnc hezar kes ve hate bigihatin. Hzn mily Kurd j pnc hezar kes bn bi serkevtinn Kurd j zor bn345. Li layektir de ragiyandinn Mry Turk v rea han bi rengegtir, krntir bi encamntir ve didan biderxistin 346. Li lay min de weha ye, ku ragiyandn herdula li pirbn destkary de vala nnin. Ligel v j de nayte binaynkirin, ku v rea han dewleta Turk date bierpezekirin zyaneke zor li pare Serpazan de l date bixistin347. Belam zyann Kurd bi sert ve gelek btir bn. Prabnn xurty dewlet malwranyn nebihist bi Kurdistan ve dane bixistin. Xelkn hin heraman bi derd zyann zor ve di nava Endola xerb de dane belawelakirin. Mal mulkn wan j ji ks wan hatin biyn ew t xurbet felaket bn. Bi rast ve ev destann han bi zor cgeh mexabin ve ttin biderkevtin. Arez dihate bikirin, ku d herdu la ew bi hajbn at ve areyek ji bona van duber pevnan bidin bidozandin xwe ji zyann malwrany bidin biparastin.

345

Daxuyanyn Hesen El Beg di Rojnamn Sur de di sala 1930 de.

Kurtya Raport salih Paa Mufetii Gity Kurdistan Ibrahim Tel Beg ew di Rojnama Ehrar Brd de di sala 1939 hate bibelavkirin.
347 Li gora Pirsiyarya Kurd de, R. 95 de dibje, ku Zyana Turkan di v er de bi end hezar Kut, Birindar, Dl, 12 Balafir, 60 Top, 50 Metiryaloz, 60000 Fiek, 3000 Tifing, 150 adir, 40 Bar Teqemen dihatin bidtin. Jimarn bazday ji sipah pir zorbn Qoln orduwa heftem hetem j di v er de bedarbn.

346

273 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li lay min de weha ye, ku ev erk han li Kurd de btir ew bi ser dewlet ve tte bigirdan. Divab, ku ew beramber bi karkirina end sedsalan bi taybet ve gernas serbazya ji bona pkanna dewleta Komar i di destpka w de i j di cenga serxwebn de bi avek dadwer bext ve lbihata bitemaekirin c bi v zor sitem xwnritin ve nedaya bidan. Ev mafeyn serty ji bona gebna pveketin, zanebn avany dide pwistkirin, ku dewleta Turk l dirx nede bikirin serdarya dirav xwe bi serdarya xwe ve bi ser mej dil Kurd de bida bixurtkirin. Li lay min de weha ye, ku nasn dana van mafeyn serty zyana wan ji bona desthilatya Serdary nnayte biderkevtin, belk qazanceke wan dirav sinc ttd bte bidtin. Dil Kurd li cih kn zikrey de beramber bi dewlet ve pir li xwe sipasy de dibihate biderkevtin. Ev milet mrxas hja348 di dema aty aramy de bi karker xwety dewlemendya dewlet ve d bihate biderkevtin ew d di dema ceng er j de ji bona drkirin ikenandina dujminan ekek pir bi xurt ve bihate biderkevtin. kes nikare bide binaynkirin, ku li hem Miletek de km yanj zor mla serbixwey tte biderkevtin. Ev j ji mafeyn bingeh serty Merov Miletan tte biderkevtin. Di v war han de h li kesek de h li Miletek de ermezar nabe l bte bigirtin. Ewende heye. ku ew Milet han bi taybet ve Pgihitvann w Milet divn li p hem titek de ji bona v serxwebn i bi pwist ve bte bidtin, w ji xwe re bi armanc mebest ve bidin bikirin ew ji xwe re ryeke maqol bawermend bi p xwe ve bidin bixistin
Ji Zanistvann bi nav bangn Ereb di liberketina Ruh Elmean de berg 8, R. 149 li gora tgihitina xwe yn din di Peyva Milet, ku ew di Suret El-Fetih de hatye, ku hun beramber Miletek gernas mrxas bibin... hd., ew bi xwe kurdin.
348

274 ew li zanisty hbn de h neytin biderkevin can maln xwe bi b dem hele j bi xoray ve nedin birijandin. Div ew hmen wiryabin, bi birayet dilsoz ve dest bi bist ve bidin biyekkirin bi b er hera ve bidin bixebatkirin, ku ew sitewandina xwey civak siyas bi perzbna sinc, zanist dewlemendbna xwe ve bidin bickirin. unke, Serxwebn bi niyazmendya van ve tte biderkevtin. Div bte bizann, ku di v sedsal han de Serxwebn ligel Nezany Perany de bi carek j ve nikare bte bijyandin ew li bat Xwey Bextiyary de ji bona Milet xwe Sitemkary Felaket dide bianann ew w di nava destn Bgane Zordaran de bi girt belengaz dide bihitin. Zneta desthilatya Serdar j beramber bi rengn van Miletan j ve div wek Bavek dilovan bte bidtin yanj mna Cgerek zor bi bext ve ji Xwed bi tirsbin. awan Cgerek bbext mafexwer beramber yasa qann de bi berpirsiyar ve tte biderkevtin, wehaj desthilatya Serdar j, heger ku ew guh bi mafeyn Miletn psipart ve nede bikirin li pgihandin xweya wan de terxemn bide bikirin, ew beramber bi Xwed Merovany ve bi cih gazin sizay ve tte biderkevtin heger bi tenha ve avn w li dirjbna Serdar desthilatya xwe de btin biderkevtin, evaya tan daw jre nare biser. Di dema tengay de li bat yarmet gorkirin de ji bal Miletn Sitemxwar de ew ji bil zikrey dujminaty pve titek tir nade bidtin.

275 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan

Dery Heftem

1. Reng, Rewet Jyana Civaka Kurd

Ew Zanistvann Rojavay, yn ku ew di v babat han de ji demek xerk pirsiyar serencdan ttin biderkevtin, bigir hem bi yek ziman ve didin bigotin, ku ji bona reng rikn Kurd Fzyonom ve nemneyeke git tevay nayte biderkevtin. Li gora wan lgerandinn han de tan sta ar nimne hatine bidozandin349. Li lay min de weha ye, ku ev zneta han bi pileyek ve dide biderxistin, ku Bav Bavprn Kurdy ro -weku ku me di dery duwem de daye biaxivtin-, end Bavik Trn yek Reh zimanin. Evanaj div bi Goti, Kasa-Kao, obari, Nayri, Mada-Med Lollo ve btin biderkevtin. Insiklopdya Musulmanty dibje, ku ew Reng Rewta Kurd, ya ku ew ji bal Karnasn Rojhilatnasan hatine bidaxuyankirin, bi tenha ve ew bern wanin, yn ku avn wan p hatine bikevtin h yekek ji van (weku Dohoset, Xanikov, Doktor Danlo ... hd.) nikarbn, ku ew li ser bingehek zanisty bi carek ve serenc li hem Kurd Ern Kurd be bidin bidan.
Ji bona van Modlana ji xwe re li Nivista Mark Sayks opn Xulefayn Daw li Leynch-Lnc Ermnya bidin temaekirin.
349

276 sta lsteyeke nzkkiry ba Ern Kurd bi dest ve tte bikevtin. Li gora w de reng belavbna Kurd cihn Ern wy cuda de tte biderkevtin. Belam ev j nade bitrkirin. Pwist bi lgerandinn bi carek ve xwendekaryake dr dirj ve tte bikirin, ku ew li ser agehdaryn bi rk pk hevgirt ve li ser rdann mjy ba de btin bikirin. Li servj de hin ji wan nivstan weha nye, ku ew wilo nebin, belam ev bi xwe j ve bes niye350. Li reng jyana Civata Kurd de s pesn berz ttin bipeydakirin: A. Girbna wan li dora Serok de, gerj ku ew Bgane be. Ev zneta han ji bona Kurd rewte ew jre rewendeke mjy ye. B. Bi ya Serok kirin, ligel parastina hin ji rewendn mjy de. C. Hebna niyn cuda (Destkar Cotkar) di nava wan de. Ern Gerok, yn ku ew di zivistan de ji bona Deta Germ Cezr ttin bihatin li nzka Ern Ereb de dem din biradibhurandin, sta ew bi xwe ve pir km bne. Piranya Kurdn ro yan Nvgerokn yanj bi carek ve Dantvann. Ern Nvgerok li gora ba ava cgeh ryan ve ew havn ji bona nava Zosanan din li wder de zom war wan nankir ttin bidtin. Ji bona mimne Era Caf em didin biannt, ku Germiyan wy Kurdistan bi carek ve bi diyar ve tte biderkevtin Be dantvan cgr by Kurd piranya Xelkn wan navan dane biwergirtin, ango ew nenvann han bi kurd ve dane bikirin.
Lnernn Rojhilatnasan Dohost, Xanikov, Dr. Danilo ... hd. herwehaj Nivista Misyo Fanter, ya ku ew li jr nav nana Rnkirinn li ser Sertya Ensar Kurd hatye binivsandin ew di sala 1302 k.- 1885 z. de hatye apkirin, ji xwe re li wan de bidin temaekirin.
350

277 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Xelkn koky wan cyan, ji bona ku ew xwe ji ern dirawsn xwe bidin biparstin, bi ser xwe de desthilatya wan Ern, yn ku ew taze hatine bickirin, ji xwe re dane biwergirtin. Bi rengeg git ve kurd li jyana danit de dide bihezkirin. Kurdn lay Jor Cezr bi jhatbn karnn xwey candiny ve nav deng veji xwe re dane biwergirtin wan di v war de bi ser Erebn Beduyn wan navan ve biserkevtin dane biwergirtin. (Handbuk, Jimare 57). Nivsta Turk li Asya de, ya ku ew ji bal Wizareta Dervey Dewleta Biritanya Gewre hatye bibelavkirin, dibje: "Weha tte biderkevtin, ku Jor Mzopotamya bi welat Kurd ve tte bidtin". Nann mily Ern Kurd (weku kar, rewet, yar...hd.) bi tenha ve bi rengek ve nayte biderkevtin. Bigir li her Erek de km zor cudabn tte biderkevtin. Jibervj axivtin li ser naneke git de ji rasty dr tte biderkevtin. Div ji bona her Erek axivtineke cih bte bikirin. Ji bona nimne, ji bona Kurd welat Ervan, yn ku ew ji Kurdistan drin, Pirofisor Egiazarov lgerandinn zanisty zor ba dane bikirin herwehaj ji bona Kurdn Sulmany j lgerandinn Doktor R nivsta Mcer Son ji bona welat Mukr Ormiy j nivstn Arakelyan, Morgan Nkitin zor agehdaryn ba di wan de ttin bidtin. erefname Li ser hin ji Afretn Kurd dide biaxivtin, ku li gelek karn gewre de wan nav daye biderxistin. Bi taybet ve li Era Kelher-Kelwer de hin ji wan Afretan Gewreya Era xwe bn. Helme Xana Hekar, Adile Xana Helebe bi nav deng bn. Koxa Nergiza wan-ivan j nabe jibr bte bikirin. Derbar bi rewet, jiyan, rk nann Milet Kurd ve Rojhilatnasan nivstn zor ba dane binivsandin piranya wan j zor bi b layn ve bi dadwert ve li ser wan de dane biaxivtin.

278 Di v babet han de bi dr dirj ve pdecn, d ew bi pwist nivsteke cih ve bte bikirin. Jibervj ji bona wan kesan divn, yn ku ew ji xwe re dixwazin agehdaryn ba bidin bipeydakirin, ku ew ji bona nivsta (Misyo Aliksender apa Komek ji Rnkirinan Xwendekaryan li ser Kurdistan de, sala 1276 k.- 1860 z. de, nivsta Misyo Nktn, Hin Rnkirin li ser Kurd de, berg bst yekem Insiklopdya Ingilzy Gewre, nivsta Misyo Hanri Bender Gerek li Welat Kurd de, Kaptin Hay, Du sal li Kurdistan de, Mcer Son, Bi Veart ve li Msopotamya Kurdistan de, Sr Mark Sayks, opn Dawy Xulefa, ji xwe re bidin bitemaekirin bixwendin. Kurt givat eveye: ku her Zanistvanek Changerek, ku wan Kurd dabe bidtin end rojan ligel wan de dabe birabuhurandin, b gitin wan j nav nan sincyn Kurd j mna Insilopdya Ingilzy Gewre dane biderxistin, ya ku ew dibje: "Kar barn nav mal zneta malbat di nava Milet Kurd de zor bi p ve hatye bikevtin. Ew rxwein, dilpakin, bi rmet rwperwerin. Afretn wan ji Afretn Turk yn ran serbestirin ew b arefin. Bigeh li hin kesn Dewlemend pve mldarya zor Jinann niye. Ew pir hez ji saz, govend, helpern semawend didin bikirin..."

2. Ayn Oldar
Xwedy Mjwa rana Kevnar351 di war ayn rn Ary ran airawsn wan de lkolandinn ba dane bikirin. Li gora peyveyn w de rn zor kevnar Miletn Ar mna zimann w ligel Hind de li dayik bne ew li daw de di navbera sedsaln ardeh nehemn p zayn de ji hev cihbne. Ev mjwa py texminkir bi mjwa nivsandina Vedas-Vdas ve, ango bi nivivsta Perest Hind ve tte biderkevtin, ya ku ew bi ziman Sansikrt ve hatye binivsandin. Li vder de div em cudabna van lkolandinn han bidin bizann, ku ayinn hin ji van Miletn Ar mna Got, Lollo, Kasay
351

Ew Hesen Prnya ye, y ku ew ber Mr Dewlet b.

279 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan lam (komeln Zagros) unge di destpkirina mjw de ligel Somer Akad zor hatine bitkelkirin di hem warek de di bin kra wan de hatine bimayn. Wehaj aynn wan j ji v kr j nihatine birizgarkirin. Ji bona nemne em dibnin, ku li nava van de Kasay mna Babil bye, ku ji bona hem rengn hebn krn seruty nimneyeky wan Xwedan dihate bipeydakirin. (Dery Syem). Zend Avesta (nivsta peresty Zerdet-Zarauster) di derbar aynn py Miletn Ar de Mad, Pars Trn wan de dibje: "Ev Miletn han bawerya wan bi du bingehan hebn: bi Ba, er ve yanj bi Ronah Tary ve dihate biderkevtin. "Yn ku ew bi kelk Merov dihatin bidtin kara wan ji bona w dihatin biderkevtin, mna hatina w, Ronah, Baran evan li Xwedan Bay aky de dihatin bizann. Yn ku zyan p didan bigihandin, mna Nexwe, Mirdin. Hik, Tengav, Giran Rengn Belan li Xwedan er Tary de dihatin bizann". Ji Xwedan xwey p re diperestin j hezdikirin li Xwedan xwey duwem de ditirsiyan ji bona vj, ku ew zyanan bi wan neghne, wan jre hin xwestin dixwendin, ku ev xwestinn han li dawya daw de ji bona kar barn Canbazan Rgeryan dihate biderkevtin. Bige li vj de Musre (Meher) yekek ji Xwedan her kevnar Miletn Ar b ev Xwedan han j Avesta bi xwe j ve di navbera Hormoz Ehrimen de dida bidann. Li gora ayna Zerdety de Roj ji bal Xwed de ji bona hilgirtina er Xeraby hatye bikarmendkirin. Wehaj di dema Erder duwemn Axmen de Roj Pasevan Xanedan ahnahy b. Li dawya Iskender Gewre de Ayna Roj perest seraser Enadol Yunan date bigirtin. (Mjwa rana Kevnar, r. 261). Hin ji Mjvanan dibjin: ku perestkirina Xwedann mna Hewr Birsk (Were regna) Roj (Musre) di w zeman de li nava Ary ran de heb. Weha wan dizanb, ku Roj bi av esman ve tte biderkevtin Hewr Birsk bi Kur w ve tte biderkevtin.

280 Bi kurt evanan j mna Aryn Hind hin ji Daxuyanyn Serty Pereyn Hebn ji xwe re didan perestin ew li p wan de di bin Rberya (Zerdet-Zarauster) de bi Ayna Yekbna Xwedan ve hatin vegihatin. Ayna Zerdet Zerdet li nik Milet Ary kevnar de yan PxemberekPyamberek rast b yanj Rberek pir berz bala b. Bi carek ve diyar niye, ku ew keng bi dunyay ve hatye, jyaye, Xelk kuye, ew li i Milet de tte biderkevtim nivsta Zend Avesta li i dem de bi i zimanek hatye binivsandin? Di v babet han de Zanistvanan Mjvanan hj nedaye bilihevkirin. Di nava van de Mister A. V. W. Jackson-Cakson li lkolandinn Ayna Zerdet de bi rast ve bu Karinas ve tte biderkevtin. Ew di v bawery de tte biderkevtin, ku Zerdet li nv duwem sedsal heftem p zayn de ji bona dunyay hatye bizayn ew li nv yekem sedsal eem de hatye bimirin. Eve j bi carek ve niye. Belam li gora goyn Zerdety de div ev Peyamber Rber han di sedsal heftemn de ji bona dunyay hatibe w li kenar gola Ormiy de dest bi Ragiyandin Rbery ve dabe bkiriin ew di nava nv sedsal eem de hatibe bimirin. Mister Hol dibje, (Mjwa Rojhilata Nzk, r. 555): li gora goyn Zerdety kevnar de ew bi texmn ve li sala 599 p zayn de ji bona dunyay hatye bizayn. Dsan li gora goyn Zerdet de ew Kur Pewaresb b. Li Mendal de hin titn pir gewre l hatine birdan li servj de Canbazan dayie bixwestin, ku ew w bidin bikuin. Belam ji bona wan ev nehate bikirin. Li bst sal de w xwe ji bona cgehek bi tenya ve dayite bikiandin ew ji bona xwe bi tenha xwe ve bi perwerdekirin ve hatye kevtin.

281 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di s sal de li kenar ava Datya de, ku hinek jre ava Aras-Arakis dibjin, w Xelek ji bona nasna Xwed dane bibangkirin. avdan Perest Zerdet ji bona nik Ahormezd352 date bibirin. Li dawya v de Zerdet li nava Xelk Toran Segistan de bi Rbery ve bi kar ve hate bikevtin. Belam sd neb, unge Meganyn w dem bergrbn. Li pa de li ser fermana Ahormezd de ji bona lay Wtasp Fermandar Batir . Li dawya xebat keftlefteke du sal de w ew Patay han ji bona ser oldarya xwe date biann353.
Hormuz di koka xwe de Horemezd b ew ji Peyva Ahora Mezd hatye bipkhatin. Ahora yanj Asore nav Xwedan Ary Hind ran b, (jiber demek Ra van Xelkn herdu welatan yekb). Peyva Mezd bi Hi tte liberketin. Mistr Hall-Hol di Nivista xwe de bi v kurty dibje: Zerdet li il sal de li Xuresan de li bajar Kmar de, y ku ew li melbenda Torze li Jr Rojavay Mehed tte bikevtin, dest bi amojgarya xwe kir. Bi yadgarbna ketina Qeral Wtasep ji bona Oldarya Zerdety darek Sery bi nav bang hate andin. Vedibjin, ku Ev dara han tani sala 247 k.- 861 z. de mab. Xelf Ebas El-Mutewekil Ela-Elah di w sal de fermana birna w dar anna darn wna ji bona Samura da, da ku ew Sera xwe bi wan li wder de bide avakirin. Di pla Zerdet de Wtasep Bav Daryos-Dara Serdar Xuresan b. Renge, ku bi Daryos-Dara Qeral p hatibe gotin. Bi v reng dibe, ku ev Goya han bi ser Daryos-Dara de bte n, mna ku goyn din j dibjin, ku Daryos-Dara ji bona nava Oldarya Zerdety hatye bikevtin. Heger mjwa v goy rast bete biderkevtin, div temen Zerdet ji nek ji mjwa rnitina Kur WstesepHstaspes li ser Text ran kmtir bte biderkevtin. Dibej, ku Zerdet zor kr bi ser reman hesteyn Daryos-Dare de dabe kirin. Ev krn han bi diyar li ser kln kevirn Behiston-Bstsitun de ttin bidtin. Dibej, ku ev krn han j ji krn Megusn-Mecusn kevnar hatibin, yn ku ew zor caran beramber bi akkirinn Zerdet ve hatine birabn. Bi kurt weha diyare, ku Daryos-Daray Gewre Qeral py bi dkevty Zerdety niye. Tevlivj em dikarin bjin, ku ola Zerdety, heger bi rast j ew di sedsal e P zayn de hatye bidtin, kra w pir li ser reman dildarya raniyan dihate bikirin, tan ku ew di sedsal eem P zayn de li ser tevaya Rojhilat ran de hate bizalkirin. Bi kurt ev ure biveguhertinn Civaky Oldarya Zerdet divn ew ber pla Daryos-Dara bi demeke dirj ve pit pla Mtan hatibin bikirin. Diyare, ku Milet Mtan Xwedann Ar mna Indra, Varuna Acuin-Asun perest bn. Wan ev Xwedann han bi koka Perestn xwe didan bidann. Di zeman Dara de Perest Gewrey Iran Ahoremezd b. Li Evesta de navn Xwedann ran bi
353 352

282 Parastin yarmetya Camaseb Wezr zor ji bona w hate bikelkkin. Li pa de Zerdet Keka v Camaseb han ji xwe re date bixwestin. Oldarya Zerdety li dawya kevtina Wtasp de ji bona w ew zor di nava Toran, ran, Hind Asya Bik de hate bibelavbn. Zerdet di prbna xwe de li erek de ji bona belavkirina ola xwe ligel Milt (Heyon) de date destpkirin, ew hate bikutin. Serdar Leker Heyon Ercasb b354. (rana Kevnar, r. 254 - 455). Br Baweyn Zerdet Li gora nivsta Avesta355 nivstn tiry Pehlev de ayna Zerdet li ser v bingeh de tte biderkevtin:
navn Indra, Acuin-Asun Naonhaithya-Nenhayta hatine binavkirin. Nav duwem di pit re bi Daevas-Daevaz yaxud bi Dw bye, y ku ew di nava Xelkn ran de bi tgihitina Dw yanj bi tgihitina eytan p ttin liberbikevtin.
354

Li gora goyn Zerdet-Serdet ev Milet han Torane.

Li gora Nivista Prsyon de "ku ev Nivista Zerdet di pla Sasanyan de hatye binivsandin. Ew Bst Yek Nivnsn bn. Ji wan bes bi tenha Yek Nevsn end Drn ji Nivsn din bi dest me ve hatin bikevtin". Nav rasti v Nivista Zerdet Zend Evesta ye, ango bi tgihitina Qann Liberxistin tte bidtin. Ev Nivsnn han bi pir zaravayn rany cuda ve di demn cuda de hatin bicivadin binivsandin; jibervj ev Nivista han bi peyva Evesta hate binavkirin ziman pnivsand bi ziman Evesta hate binavkirin. Tan sedsaln Navn de opn Irany kevnar didin biderxistin, ku peyva Zend di Pehlev de bi tgihitina Liberketin tte bidtin. Evana kurtya pern Evestane: 1. Kas: ew komemek ji Hv Bangane. Diyare, ku ziman v Be ji ziman Evesta bi xwe kevintire. Ew bi zaravayek Gity tevaya ran hatye binivsandin. Ew bi Xwexuwan hatye binivsandin ew ji hem nivstn din kevnartire. Tde li ser warn Oldary hsan ji bil Hv Bangan de herwehaj li ser Zerdet, Mala w Era w tte biaxivtin. Lbel Xurde Evesta-Evesta Bik ew ser Feretan Ben Bangan dide biaxivtin. 2.Wendad: ew li ser Ryn berdana eytanan dide biaxivtin. 3.Wseprd: ew li ser Bangn, yn ku ew ji bona Gewrey Xwedanan ttin berzkirin, dide biaxivtin. 4.Qurbayesta: ew Ev Bangn han di dema pkekirina Goryan de ji bona Agir

355

283 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ronah Tart ev herdu hzn han her her ligel hev de di er de ttin bidtin. Car caran ew bi ser yek ve ttin bizalkirin. Li ser v bingeh han de chan bi du be ve tte biderkevtin: Bi Leker Ronahy ve bi Leker Tarty ve tte biderkevtin. Serdar Leker yekem bi Hormuz-Ahormezd ve Gewrey Leker dwem bi Ahrmen-Engeremeyniyo ve tte biderkevtin. Hormuz e Yardarn w hene, ku ji wan re EmeespnetanCawdann Perest dibjin; ew li ber Hormuz de ttin birawestandin ew avdrya ferman didin bikirin. Hormuz bi alkarya van ve Sermiyandarya dunyay dide bikirin. Her yek li van j de pasevanya tiitek didin bikirin. Ji bona nimne Behmen Agir, Isfendarmez erd dide biparastin. Li dawya Cawdann Perest j de Cann Biserxwe yn tir ttin bidtin, ku ji wan re Yezt-Yezd-zd tte bigotin ew j pir bi zor ve ttin biderkevtin. Belam her bi nav dengn wan ve bi Sisyan ve ttin biderkevtin her yek ji van Sisyan j ew ji bona rojek ji meh bi Berpirsiyar ve tte biderkevtin ev Yeztn du bein: Esman Zemn. Hormuz li ser ser Qata esman de hatye vidanitin; here batirn Yezt zemn j Zerdete bi xwe ve tte biderkevtin.

Perest ttin xwendin. Bi pir ew di pite re hatine binivsandin. (Mdya, Babilon, Prsiya). Di Dema vekirinn musulmanty de Musulmanan ligel Zerdetyan de mna Xwedyn Nivistan reftar dane bikirin. Evaya dide biderxistin, ku Evesta di avn Musulmanan de mna Vivstokeke Esman l tte bitemaekirin. Peyva Pxember dibje: "Ligel wan mna xwedyn nivstan reftarbikin. Ev ji bal Hjay UmerXwed ldilovan be- hatye bixwendin p hatye kirin. (Destpkirina musulmanty, nivsta Yekem, R. 120).

284 Ev Yeztn han heryek ji wan parastina titek didin bikirinn. Bicge li vanan j de Komeke ji Cann yektiry din bi serxwe ve ttin bipeydakirin. Beramber bi Leker Hormuz356 ve Xwedan Tary Ehrmen j lekerek w j tete bidtin. Yardern w j bi navn Dw-Deo ttin binavkirin. Ehrmen li ser sern van de tte bidanitin. Beramber bi Cawdann Perest ve e Dw ttin biderkevtin. Ehrmen van Dwn han bi bergrya akiy ve tte biderkevtin. Tart, er, Derew, Sitemkar... hd. ji bal Ehrmen de hatine bipeydakirin. Hormuz Jiyan Ehrmen Mirin daye biafirandin. Bi kurt ve beramber bi hem dam destgehn Hormuz Ehrmen j dam destgehn wy bi krdar ve ttin bidtin. Avesta derbar bi afirandina chan ve dibje: Hormuz di p de chana canan date biafirandin w s hezar sal serdar bi ser ve date bikirin. Li duway de Ehrmen ji tarty hate biderkevtin ew bi zor ve ji bona nava chana Ronahy hate bitevlbn... Hormuz li pa de chana mad li e dewranan de li s hezar sal de date biafirandin. Merov w li dewrana eem de date biafirandin. Li Pa de Ehrmen j bi afirandina er dide bidestpkirin ew ligel Hormuz de bi er ve hate bikevtin. W er s hezar sal date bidirjkirin. Gava ku Zerdet ji bona dunyay hat bihatin, Ehrmen hate bibhzkevtin bi serkevtina Hormuz roj bi roj ve btir dihate biderkevtin tan Ehrmen ji bona chana Tarty tte biyn, d ev bi serketina han ve bte bidirjkirin...
356

Hormuz tgihitineke tiry Yezdane.

285 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li gora ayna Zerdet de Can Neman niye. Li dawya Mirin de bi s rojan ve dsan Can hest derd xwey tte bikirin. Li daw de bi ax ox ve ew bi ser Pira nwet tte bigihatin. Li wder de ew li ber s Dadgeran de tte bidadkirin. Ev Dadwerya han karn w Merov hany ak Bed bi Tiraz ve bi beramberhev ve didin bikiandin li gora v encam tirazuwa han de ew dadwerkirina xwe didin bidan. Li dawya v j de div ew Can han di ser pirek re bte biderbaskirin, ya ku ew ji Ser iyay Berz tan Ava Datya tte bidirjkirin. Heger ku kar barn w Can bi bave btin biderkevtin, Pir j re tte bipankirin. Heger ku ew Can han bi Gunehkar ve bte biderkevtin, ew pira han weha jre her her tte bitengkirin, tan ku ew bi serberjr tary ve ttin bikevtin. Can heger kar kirn w bi ba ve btin biderkevtin p s nan dabin biwergirtin, ew bi chaneke her ba ve tte bigihatin. Ev hers nann han j evin: Mebesta Pak, Peyva Pak Kar Pak. Ew cihana, ya ku Can Pak ji bona nava w tte bikevtin, BuhutEnehweht j re tte bigotin. Can, y ku ew bi Gunehkar ve tte biderkevtin, ew ji bona nava Chana Derd Azar ango Dujeh tte binardin. Di navbera buhut dujeh de cgehek navc tte bidin, ku nav w bi Hemestekan tte binavkirin357 ew bi Cgeh wan Canan ve tte biderkevtin, yn ku karn wan Ba Bed bi mnahev ve ttin biderkevtin.
357

E.).

Li nik Musulmanan de beramber p El-Araf tte bidtin. (Mohemed Ewni-M.

286 Li wder de divn ew avdrya Roja Daw bidin bikirin. Nzka hatina Roja Daw Evesta li ser Merovek dide biaxivtin, ku nav w bi nav Saoyan dide binavkirin, y ku ew bi Rizgarvan Chan ve tte biderkevtin. Ew tevaya Canan dide bizznkirin ew dest bi dadwerkirina daw ve dide bikirin. Di dawya v de Bahoza Toza Gule tte birabn ruw erd dide bigirtin. Di w dem hingav de ceng er di navbera Hormuz Ehrmen de dide bidestpkirin Hormuz bi carek ve tte biserbikevtin. Ji bona rizgarbn li dawya mirin de ji bona ku her kes li gora karna xwe de yarya Hormuz bide bikirin, div ku her kes li s titan de neyte biderkevtin: Mebesta Pak, Peyva Pak Kar Pak. (rana Kevnar, r. 252-258)358. Yekek li Bingehn Oldarya Zeradet de eve ye, ku kar her ba Merov bi andiny pgihandina Abur ve tte biderkevtin; Jibervj Zeradet Rojgirtin ji bona Coktkaran ber l dida bigirtin; da ku ew bi b hz ve neytin bikirin. Di Oldarya Zeradety de Av, Ba, Agir Xak bi ar Pereyn Perest Pak ve ttin biderkevtin nedib, ku ew bihatana bipskirin. Jibervj Agir bi nana Zerdet ve dihate biderkevtin pskirina Ava herikand Veartina Miriyan li Xak de dihate biqedexekirin. Li gora bawermendn v oldarya han de Zeradet Pxember b Xwed ligel w de dihate bipeyivandin jre Pzann dida binardin. (Nivsta Destpkirina Musulmanty). Karmendn ayn li p derkevtina Zeradet de serdar desthilatyeke wan zor gewre dihate bipeydakirin. H Neferek Ar j
358

Bi ziman Evesta ev S tite bi Homete, Howexte Howerte ttin binavkirin.

287 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan wehaj tan li p cihbna Hind ran j de nidikar bi b alkarya Mex-Magus goryek ji bona Perest xwe bide biserbirin. Mex bi nimna Hi Sewda ve bi Peyamber Yekaney Perest ve dihate bidann. Weha tte biderektin, ku li zeman Daryos Gewre de bawermend ayna p Zerdety bi carek ve li nav de hatib biyn oldarya Zerdety bi oldarya Mry ran ve hatib bikirin .(Mjwa Kevnara Rojhilata Nzk, r. 557)359. Derbar bi bawermendya Milet Med ve agehdaryn bi carek ve li nik me de naytin bidtin. Hinek ji Karnasan dibjin: Renge, ku wan ayna Hormuz diperestin Mexan Canbaz Evsann zor tkel nava w dane bikirin Zerdet, y ku ew Xelk Med b, xwest, ku ew di nava w de hin veguhertinan bide bikirin, Belam Mexan nehit. Li ser vj de Zerdet dev ji welat xwe date biberdan ew ji bona welat Baxter hate biyn. Belam di dawya v de ku Zerdet hate biserkevtin ayna w di pla dewleta Axemen de bi carek ve hate bibelavkirin ew bi ayna Git ve hate bikirin. Sert b, ku Milet Med Miletn Merovn wan Dirawsn Kurdistan j ji v kra han nrhatin biqotarkirin ew j ji bona nava v ayna han hatin bikevtin. Weha tte bidiyarkirin, Ku ayna (Man) (Mezdek) kr li Kurdistan de nedane bikirin. Xelkn van welatan tan derketina musulmanty li ser ayna Zerdety de hatibn bimayn. Ligel vj de lkolandinn hin Lkolvanan weha didin binandan, ku hin bawermendyn zor kevnar (weku Putperest, Rojperest, Derextperest) j demeke zor dirj j li Kurdistan de hatine bimayn. Weha tte bidiyarkirin, ku Dn sa j li Kurdistan de ewende nehate biserketin. Misyo Hofman di nivsta xwe de dibje, ku

mjwa rana Kevnar dibje: di Dewra dewleta Exmen-Kiyani de Oldarya Zerdet hta bi pileyek weha nehatib vegihatitin, ku ew bi Oldarya Mr bte bidann (R. 123).

359

288 Marmariyn Orfa li ahgerd de di navbera Hewlr Dakoka de dihatin biderkevtin li sedsal syemn zayn de hatin bifilekirin. Li P de Xelkn v welat han bi xwe Qeral xwe ve hem Derextperest bn wan Gor ji bona Put ji Sifirkir didan bipkekirin. oyab nav Qeeyek li nzk Semann de li nzk Cezra Ibin Umer b. Li w Cgeh de w drek dab biavakiri, li y ku Kurdn Kevnar de tde sern Goryn xwe didatin bibirin. Li gora br baweryn Rojhilatnas Hofman de ew Kurdn han li ser destn Marsaba de hatin bifilekirin ew ber bi Rojperest ve dihatin biderkevtin. Li gora goyn v Qe han de, ew Kurdn ku hatin bifilekirin, zor km bn. Belam Mesud dibje, ku hem Yaqob Filn Corkann (belavby di navbera Musil iyay Cud de) bi Kurd ve ttin biderkevtin 360. Weha Sr Mark Sayks dibje, ku Kurd oldarya sa ji xwe re nedane biwergirtin. (Dawya opn Xelafa, r. 48). Li layektir de ew di lsta xwe de li nava Ern Kurd de hinek Eran Nv Musulman File yanj Nv Yezd File dide binandan. (avya P, Lsta Ern Kurd. Renge, A). Milet Kurd li daw de ew hatye bisulmankirin. Tan demek j bi tewaw ve ew ligel de bi rk ve nedihat biderkevtin. Bi dilbijandin kra hin ji Xwngermn ayna p de car caran wan beramber musulmanty sern xwe didan bihildan ew j ji bona nava er hera Taifa Xaric dihatin bikevtin. Belam di daw de, ku ew ba tde bigehitin bizann, ku ew Dnek zor proze sert ye, bi hem dildarya xwe ve xwe p girtin ji hem Miletn tir btir bi rast dilsoz ve li ser de n. Wan bi hem hz hinera xwe ve liberdan kar jre dane bikirin.
360

Li gora Mucem El-Buldan de ew Nivek Kurdin ew li dorhla Helwan dijn.

289 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Tev ku refname dibje, ku Milet Kurd hem li ser Ra afine. Olya eleb j pita v br bawerya han dide bigirtin. Belam nayte binaynkirin, ku beek ba i li hundur Turk de yanj li ran de Ra Cafer j ji xwe re dane biwergirtin ew li ser de dirin hinek ji Trn wany Xwngerm Ehl Heq, Al Ilah di nava wan de hatin bipeydakirin. Hin Kurdn din j li Wilayeta Musil Rusya j de ji xwe re bawermendyeke tir dane biwergirtin, ku ji wan re Yezd dibjin. Bi v lihevhatin de em tozek li ser Bawermendya Al lah Yezd de bidin biaxivitin, ev bi xwe j ji qazanc bi vala ve nayte biderkevtin. Bawermendya El lah Xelkn Kurdistana Rojhilat li Rojavay Herat de li p musulmanty de hin ji bawermendyn wan pir seyr seyr hebn. Li dawya v de, ku ew Musulman bn, dsan j wan dev ji v bawermendya xwe bernedan, belk bi km zor veguhertin ve ew dane bihitin. Xelkn Arnl yanj Rimal, yn ku ew li Kuristana Rojhilat de bn, b awermendya wan bi veguheztina Canan heb ew Roj perestbn. Li dawya ku ew bi Sulmanbn, wan bi Xwedanya Qenc El didane bibawerkirin. Wan xwestin, ku ew bi v reng ve bawermendya xwey p bidin bivegerandin. Ev Perestvann Qencn El dibjin: "Li gora v de ku Qenc Cibrl li Wney (Dehiyet El-Kelbi) de hatye biderkevtin, wehaj derkevtina Can li reng la de dikare bte bidtin. Heger ku evaya weha b, Xwedan Gewrey Mezin j dikare xwe di laek de bide biderxistin. Bi v dtina han Xwedan Proz Berz, da ku ew qencyek li ser merovany de bide bikirin, xwe di La Proz Qenc Al de date bidtin".

290 Weha ev Nezann han b Mej di w br bawery de ne, Ku Qenc Pxember j, (Xwed l dilad be), ji bal El ve hatye bikarmendkirin. Di nava v Tra han de Kerk bi nav Ehemd ve dayite bigotin: ku ev Qurana nihay, ya ku ew niha di nava destan de tte biderkivtin, tu pit p nayte bigirdan; jiber ku ew bi Quran ve nayte biderkevtin, ya ku ew ji bal Qenc El de ji bona Pxember, (Xwed l dilad be), dayite binardin, ew Quran hatye bistandin ev Qurana niha di nava destn Xelk de ew ji bal Qencn Ebu Bekir, Umer Osman de, (Xwed li wan dilad be), hatye birkpkxistin. Bi kurt ve li babet Qurana berz bilind de wan pir rengn derew delese dane birkxistin. Bi v reng ve wan Xelk ji Quran dane bitefirandin her Quranek bi destn wan ve hatye bikevtin, wan ew daye biewitandin. Ev bawermendya hany ewt di p de ji evna Xelkn Malbat ve-Ehl El-Beyt ve- hatye bidestpkirin. Bere bere ew bi ser Xwedanya Qenc El ve hatye bikevtin. Ew li ser van j de ne mane ew bi ser bawermendya xwey kevnar de (Rojperest) hatine bivegerandin. Bi rast ve ev Bawermendn ewt l w br bawery de ne, ku Qenc El berz bye ew ji bona nava Roj ye. Li dawya v de, ku mebesta wan Tefirderan hate bichatin encam bi ser (Rojperesty) de hat bicihkirin, Ayna v bawermendya kevnar wan hate bijyandin wan nav xwe datin biguhertin ew ji bona nava musulmanty dane bixistin361.

Xwedy nivsta Dibustan El-Mezab bi Faris di mjwa Oldar Ran de dibje: "bawerya wan evaya ye, b Cawa Can Ely Xwedan bi Roj gihit. Ew niha Roje. Roj j di p de end Rojan bi hin Pern din dihate bigewdekirin. Jibervj dibjin, ku Roj bi Fermana w tte bilivandin. Ew av Roj ye. Ji Roj re ew Eli Xwedan dibjin ji Felka ar re dudul dibjin. Ew Rojperestin ew dibjin, ku Roj bi xwe ew Xwedan Bilind bi xwe ye".

361

291 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Bi boxtanek ve wan Xelk li xwarina got de dane biqedexekirin. Wan Xelk bi xwarina got Hogern Qencn Ebu Bekir, Umer Osaman, (Xwed li wan de dilad be), dane bidilbijandkirin ew v bawermendya xwey geny han j bi Quran ve l didin bipitgirtin362. Bawermendya v Tra han nebes ten rzann rabn rnitin, herwahaj wey perestkirina wy taybet j hene. Di navbera br baweryn El Ilahyn Rnitvann alyn ran Turk de van Rojperestan de tu wekhevbn nayte bidtin. Mcer (Rawilson) di gotara xwe de di bin nav nana Ji Zehab tan Xozistan de dibje, gava ku ew li ser Bawermendn v ayn de ji Ern Kulher Goran dide biaxivtin: hinek ji ben Ern Kulher, Goran Ern Dorhln wan di v yyna han de ^tetin biderkevtin, ya ku di nava w de hinek ji oldarya Cihuty363, hinek ji Sebey filety tde tte bidtin. Baba Yadgar veart li Derbend Zerde de li herema Zuhab de bi Welbn Peresty ve hate binavdengkirin, mna bi nav
Kanya P "Li nik wan de kutina andaran neraste Gotxwarin neduruste; jiber El gotye: Zikn xwe ji bona Caneweran bi Goristan nekin. nca der Quran de Kutina hin Caneweran xwarina Gotn wan mebest j Got Ebu Bekir, Umer, Osman Hevalbendn wanin. Ew ji hem Muheremat re dibjin, ku ew ji kar barn van Hers Neferanin. Ew dibjin, ku eytan, Mar Tawus ew bi xwe ev Hers kesn hanin. Ew bi xwej edad, Nemrud Feronin. Ji bona Wn Ely Xwedan Sern xwe dikarin bidin bitewandin. Putikenandin Putperestkirin ew bi xwe nana wan Hers kesan bi xwe ye ...". Ew Got Candar naxun ev ji Oldarya kevnar Hind hatye biwergirtin. Belam xwarina Got Merovan, Musulmanan dilbijandina p ji bil li nik Yam Yam Efrqya de pve li h Chek din de niye.
363 Rawilson dibje: "Di navbera Kala Kulher de pwendyeke pir xurt tte bidtin. Bi xwe j Kulher vedibjin, ku ew ji mj kevnar de li v herema han de dijn ew ji Tuxm Rehamin, y ku ew bi xwe j Buxtenesir bi xwe ye. Ev Buxtenesir Vekirvan dewleta Cuh ye, ya ku ew pir bi nav bang b. Di nava van Kulheran de pir navn cihy xur ttin bidtin". Bi rast j gerj cih Sorgonkirina Cuhwan ev herema han be. Jibervj nedre, ku evaya bi hoyek pir xurt bte bidtin, b ima weha pir ji Bawermendyn cihty xwe ji bona nava Bawermendyn Xelkn cih hatine bikevtin. 362

292 dengbna Xidir Zende ango Seyiduna Xidir (li ser silav be) bi Welbn Pzanbn ve di pla Vekirinn musulmanty de dihate bidtin. Li gora bawermendya El lah de "ku Can Xwed li dhev de di Lan hin Merovn nala (Binyamn, Musa, Ilyas, Dawid, sa, El ngirn w, Selman Faris, mam Hisn Heft Ten din)364 de hatye bikevtin. Ev Merovn han bi xwe ve Cann Xweday didin bigewdekirin. Heft Ten ew bi xwe ve xn di destpka musulmanty de di nava Kurdistan de bi perest qenctya xwe ve pir bi nav dengbn. x (Baba Yadgar) j ew bi xwe j ve yekek ji wan Heft Tenan b. Herwehaj (Binyamn, Dawid El) j ew ji Cann Xwedy Gewdekir bn Cgehek wany taybet heb." Weha di nava van de tte bidtin, ku Binyamn ji Cuh TodlaTuleytila ji Sipanya b. Ew li nik Cuhan de perest b. Wehaj ew li nik van Ern han j de perestb. Renge, ku Ra Binyamn Ayn di pla w de weha bi v reng ve ne tevlihev dijhev b. Ne pir dre, ku iyay Heftn, y ku Pxember Binyamn li ser w de li Sna Gogoze Pxemberya xwe daye biwergirtin, ew bi xwe ve bi iyay Zagros ve dibe bte biderkevtin. Wehaj netuwane bte binaynkirin, ku Heft Tenn El Ilahyan j ne ji Heftnn Binyamn hatine biwergirtin, y ku ew bi xwe ve p tte birnitin, ku w bi avn xwe (50. 000) maln Cuhy danit di v herema han de dane bidtin. Wehaj roka Dawid bi nav deng ve li bajar Helwan de hatye birdan. Wisaj di navbera nav Helwan cih Sorgonkirina Hala Cuhay bi nav deng de ev lihevhatina xurt nayte biveartin. Rojhilatnas di gotara xwe de ji Zehaw tan Xuzistan li ser bawermendya Lor Bizurg ango Bextiyar de dibje:
Li gora bawerya Insiklopdya musulmanty de Peyva Heft Ten ji bona Heft Lawn Sultan Ishaq bi nav bang Daner Ra Ehil-Elheq tte gotin. Sultan Ishaq herwehaj Zarokn w ew xwedan ar Melaket-Feret bn, ku navn wan Fertan Binyamn, Dawid, Mustefa Dawdan Pr Musa bn. Goristana Ishaq li kenar rasty em Diyala li herema Hewreman Lohom de tte bikevtin. (berg 4).
364

293 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ew Merovn Musulmann han di bawermendya xwe de pir sadene ew di ayna xwe de pir lawazin. H agehdaryeke wan li ser bawermendya El lah de niye ew h rzlgirtin l nadin bigirtin. Belam Lor Bik bawermendyn wan pir tevlihev nediyarin. Ew pir nala bawermendya El lah ye h pwend guhpdaneke wan gewre bi musulmanty ve nayte bidtinn. Li nik wan de kevintirn gewretirin Merov Wely bi nav Baba Bizurg ve tte binavkirin. Wehaj li nik wan j de ji v pve pir Wel hene, ku ew wan bi Wner Cgirn Xwedan Hebnan didin bidann. Ew wan didin biperestkirin ew ji bona wan sern xwe didin bitewandin biserberjrkirin. Prabnn wan ayny pir sr hene. Tevlivj h gman tde niye, ku ew di pirbna br baweryn xwe de di zneta xwe de bi musulmanty ve ttin bigirdan. Weha Mistir Makdonld Knz agehdaryn pir bi nerx ve li ser Govendn evan de dide bigotin, yn ku ji wan re Mm kiandin dibjin. Ez gman nakim, ku niha di nava wan Merovan de d mna wan rewet govendan btin bidtin. Bel! Ev varn han tan nv sedsal hetdehemn hatibn bimayn. Ev semawend ahyn varan haway semawend ahyn Msra Enats di heyamn kevnar de dihatin bidtin. Bawermendya Yezd Xwedy nivsta mjwa Musil dibje, ku hoy nav Xwedyn v bawermendya han bi Yezd bye; jiber ku ew bi Xwedanek bi nav Yezd yanj Yezadan didin bibawerkirin. Lihevhatina nav Yezd ligel Yezd Ibin Selma yanj Yezd Xelif Emew de, mna ku hinek ji Danervan dibjin, ev pir ji hi rasty bi dre ve tte biderkevtin. Li layektir de Mjvan Yunan Tiyofans, y ku ew li sedsal heftemn zayn j de dibj, ku Imperator Hirakls li nzka bajar Yezdem de ordugah xwe date bidamezirandin.

294 Li gora br bawerya Mcer Rawilson de renge. ku ev ar Yezdem li nzka Hudyab -Musil365 de be renge, ku Ra Yezd ji v bajar han hatibe bibelavkirin. Ew ben Kurdn ku li v bawermendya han de ne, ew li alyn Heleb, Wan Erzerom de ne be her zor ji wan li welat Musil de, li Sincar-ingal melbenda xan de ttin bijyandin. Serjimara wan nzka 300. 000 kes tte biderkevtin .(Mjwa Musil)366. Hineke din j dibjin, ku li iyay Qefqasya, li Qeraxa derya Qezwn, li iyay Altay, li Kamatka li in j de Yezd ttin bipeydakirin, belam navn wan rengektirin. Bingeh v oldarya Yezd bi ayna Man ve tte biderkevtin. Hinek j dibjin, ku ew ji bona ser oldarya Zerdet die, jiber ku ew bi hebna du Xwedanan din bibawerkirin. Li gora bawermendya van de div Roj eytan btin biperestkirin mna ku ilo j li oldarya Zerdet de bawer bi Xwedan Qency Hormuz bi Xwedan er Ehrmen tte bikirin. Yezdj bawerya wan bi Xwedan Qency ve tte bikirin, ku ew bi dawya Dilovany ve tte biderkevtin ew bi Bilindtirn hem ve tte biderkevtin. Bawerya wan bi eytan ve tte biderkevtin, ku ew bi kirdar er Zyan ve tte biderkevtin ew li tirsa er w de l didin birzgirtin biperestkirin. Lbuhurandina wan j eveye, ku Xweday Bilind ligel
Weha di kok de hatye. Musil bi nav Hedba ne bi nav Heddab tte binavkirin. (M. E.).
366 Gervana Ingilz Xanima Rozina Fors di gotara xwe de dibje, ku serjimara Yezdyan ber cenga Chan Yekem aryek Melyon dihate biderkevtin. Belam sta, renge, ew 60000 btin biderkevtin. Rojnama Siyaseta Mesr 16 Febrayera sala 1930). 365

295 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Afirdanan de Mehrevan Dilovanyeke wnay b daw tte bidtin, unke ku ew Qence, ew zyan er bi Merov ve nade bigihandin. Belam eytan bi sert ve bi erfro Zyandar ve tte biderkevtin; jibervj heger ku Merov bi v bi xwe dilxwe j ve btin bijyandin, div ku ew perestya Xwedan Qenc devj bide biberdan, unke er Zyan j naytin biderkevtin, div ku ew dildarya eytan ji xwe re bide bikiandin, tan ku ew t ezyet neytin bikirin. unge ew bi xwe ve tte biderkevtin, y ku ew Merov t er dide bikirin yanj ew w dide biparastin. Bi nav Melekek Gewre bi hiner ve, lbelj ji Bingeh Xr bezand ew ji bona eytan didin biperestkirin. Ev Bingeh Xr hezar sal serdary dide bikirin dawya v serdarya han snor jre nayte biderkevtin. Di dawya v dem de di navbera Xwedan Xr Xwedan er de er tte bivkevtin. Xwedan er yan bi serdikeve yanj ew tte binearkirin, ku ew ligel Xwedan Xr bte bihajkirin. Di nava van herdu znetan de Lpyn w qazanceke gewre ji xwe re didin biwergirtin. Ji bona van Xelkn han Gewreyek wan tte biderkevtin, ku ji w re Mr xan dibjin ew li xan tte bidanitin deshilatyeke wy zor gewre bi ser hem Xelkn w ve tte biderkevtin. Li ber destn w de Mrn Bik ji ttin bipeydakirin, yn ku ew ji bona kirin nekirin didin bipragiyandin. Serok wan oldary her Gewre Baba x jre dibjin hin xn din j li ber destn w de ttin bipeydakirin, ku ew ji bona pragiyandina kirin nekirinn Oldar ttin birabn. Her Baba x bi tenha xwe ve dikare Fetwa ji bona sinorkirina Roj Limj-Nimj bide bidan ji bo nankirina Heram Helal j bide bidan. Ev herdu cihn Gewrey han n ve ttin biderkevtin ew ji bav ji bona Kur ttin bihitin. Bigir bawermendya wan bi hem oldaryek ve tte biderkevtin. Ew bi rastya ayna Man ve didin bigotin.

296 Ji bona Roj ew Ga didin bigorkirin. Kutina Balinde Cenawern tir birna Darn Dola Proz li layn wan de bi guneh ve ttin biderkevtin. Di gava Hilatin Avabna Roj de ew serjr dibin. Jindan Jinhnanin ji Xwedyn aynn tir li layn wan de bi gunehek gewre ve tte biderkevtin. Ji xwe bi xwe ji aynvann xwe ve pve ji kesektir ew Bira nabjin. Ew ji bgane re Xwed dibjin. (Gotara Mis Rozta Foris). Hin rewetn wan sr ttin bidtin. Rik wan li reng ne de zor j rik wan li Kaho tte biderkevtin. Ew xwe ji peyvna tipn () (T) didin bidrkirin. Li lay wan de barkirina mahn hesp bi durust ve nayte biderkevtin. Her kesek li van rabn rnitinan de bte biderkevtin, ew xwe t siza dike. Rojn Cejin Serdann wan zorin, ji bona nimne, hem aremn py Nsana Rom ew bi def zurnan ji bona ser Goristanan diin. Li w der de ew dixun, vedixun vexewdikin ew nan ji bona ser Peranan didin biparvekirin. Wehaj li Roja duwem pncemb de di her meh j de ew li Baq de ji bona Serdana Goristana x Muhemd komdibin. Roja n li Baq de dsan ji bona semawendkirin ew girdibin. Di na duwem her meh de dsan ji bona Govend Dlan ew li gund Deraw de li lay Goristana Hesen Ferdo de komdibin. Di na Syemn de di her meh de bi def zurnan ve ew Serdana Goristana x Bekir dikin. Di sal de ew s rojan roj digrin. Yezd ji bona Putek li reng balinde de j re serjr dibin, y ku ew j re Melek Taws367 dibjin. Li lay wan de weha ye, ku ev Xwedan han li p hem Afirdaran de heb. Ew li hem cgehek de tte bidtin ew Peyn
Gotina Tawus di koka xwe de Yunan ye ew ji Gotina Yunany Sos bi tgihitina Xwedan tte liberkitin. Filan ev Gotina han ji Roman wergirtin wan li Nivstok Bangn xwe de didan bikarann, tan ku Gotina Tawus di cih Gotina Xwedan de didan bikarann. Destey Yezd j ji wan frbn nav Pt xwe bi Tawus dane binavkirin.
367

297 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan xwe ji bona hem layek dide binardin, tan ku di navbera Windabn Bawermendy de ji hev bte bicudakirin. Bawermendya wan bi biveguhestina Canan ve tte biderkevtin jibervj ew di w br bawermendy de ne, ku Serokn wan di hem heyamek de hebn. Ew x Ed368 ligel Melek Taws de bi yek ve didin bidann. Ew bawer bi hebna dujeh eytanan nakin. Li lay wan de weha ye, ku Cann Bed mna Nexwe, Mirina Re, Giran, Mirin Beln Serty ne. Ji nivstn oldary wan nivsta El-Celwe tte biderkevtin, ya ku ew ji bal x Ed de hatye binivsandin. Ew li ser bingehn Yezdy kevnar de dide biaxivtin369. Li d v de Mishefa Re tte bidtin, ya ku ew di sala 743 k.-1342 z. de hatye binivsandin ew li ser rewet rewendn oldary de li nik Yezdyn w dem de dide biaxivtin370.

3. Ziman
368 Du x Edi hene. Yekek ji gundek nzk Balebek ji bona nava iyay Hekar hatye. Wi li wder de Koek date pkann zor Xelek li dora w de hatin civandin. Ew di sala 555 k. 1160 z. de mir. Di dawya x Edi Kur Musafir Emew de Birazy w Ebu El-Berekat Ibin Sexir Ibin Musafir cih w wergirt ew pir bi deng nav b. Li duway v de Ebu El-Mefaxir Edi Ibin Ebu El-Berekat Kur w hat, y ku ew li Hekar de ji Dya xwe bye. Renge, ku ev Merov han be, y ku w Dra dora xwe zeftkir li ser v j Mr Megol-Mexol Bato di sala 620 k.- 1223 z. de ew date kutin. Lbel Ke Nestor Ramo di nivsta xwe de di sala 856 k.- 1452 z. de Misyo No dibjin, ku x Edi ji al Milbna xwe de ew Kurd b ew ji aly Oldarya xwe de Trah-Zerdet- b. (Ji xwe re li mjwa Musil de bide temaekirin).

Di pgotina v Nivstok de hatye: "Ew b Ew bibe ezim di Roja Daw de ez bi ser hem dunyay de zalim. Bes bi tenha Kar barn Perestn min bi min ve ttin girdn". Ev nivsta Re bi rengek git li ser koka hem Afirandinan dide biaxivtin bi taybet li ser koka Yezd dide biaxivtin.
370

369

298 Derbar zeman Miletn Zagros de di dery duwem syem de me end peyv dane bikirin. Li gora lkolandin remana Dr. Sipayzer de tte bidtin, ku herar ji Miletn Zargos Lollo, Got, Kasay, Sobari yanj Hori her yekek ji wan xwedan zimanek b. Bi zikmak ve hin ji navn van zimanan nzk yektir bn. Hin ji Rojhilatnasan dibjin, ku ziman van ar Miletan ji koma ziman Ar b. Belam Hinektir ji wan dibjin, zor renge, ku ziman Miletn Zagros kevnar bi zimann Qefqas ve p ttin bigirdan. Bi kurt ve opn dozand tan sta ji bona arekirina v pirsiyarya han nedane bitrkirin ew hj km belgeyn taze ne. Li layektir j ve kes nizane, b ka ziman Ary kevnar i reng zimanek b. Hoy v j bi destneketina opek ye, ya ku ew bi ziman Ary zor kevnar hatibe binivsandin. Renge, ji v latir j ew opa han nehatye bidestkevtin; nke mjwa nivsn xwendina Ar li gora nivstn Perest Hind de li 1400 P zayn de bi Jortir nain 371. Debera em ji bona ser Qata duwem Bavprn Kurd ango Med Trn w bn. Mexabin, ku derbar ziman Milet Med j de agehdaryn tr naytin biderkevtin. Rojhilatnas Darms Tister372 daye bigotin, ku Avestay Zerdet bi ziman Med hatye binivsandin. Belam bi ziman Med ve opek tan niha nehatye bidozandin, ta ku ligel Avesta de bte beramberkirin rast bte bidiyarkirin373.

371

Vdas nivsta Hindy pereste. (M. E.). Xwedy nivsta Xwendekaryn ran.

372

Ji xwe re li Hrodut, Mr El-Dewlede li ser Neyn Dirj, opn Kevnar de bidin temaekirin. (M. E.).

373

299 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Mjvan Kevnar Strabon-Sitrabo374 dibje, ku Pars Mad-Med li ziman yektir de dihatin bitghitin. Li gora v de div ziman Med cih nzk ziman Pars b. (rana Kevnar375. Pirofsor Says376 dibje, ku Med Ern Kurdbn derbar ziman xwe de ew bi Hindo-Ewrop ve dihatin biderkevtin. Mr Alayi Wilson, y ku w Cger Wner Bilind li raq de di sala 1920 dida bigirtin, di nivsta xwey bi nerx ve dibje: "Milet Kurd xweser bi Nevyn Mdya ve ttin biderkevtin ziman w j yekek ji zimann Asya Rojava tte biderkevtin". (B. 2, r. 127). Ligelvj de renge, ku peyva Darms Tister ligel rasty de bte biderkevtin. Li gora remana Karinasan de div Zerdet bi Xelk Mdya ve bte biderkevtin Nivista Avesta bi ziman xwe ango bi ziman Mad dabe binivsandin. Ev bi xwe j ve zor ligel hi de tte bidekevtin. Xwedy Mjwa ran Kevnar dibje: "ji belgeyn nivsand di pla Axmen de ji Xwendekarya ziman Parsy Kevnar weha tte biderkevtin, ku ziman Parsy kevnar ji bona nivsandin nivsandina Fermanan hatye bikarann di peyvn de ziman Pehlev yanj zimanek nzk Pehlev hatye bikarann. Ziman Pars Kevnar ziman Sensikrt (ziman nivstn Perest Hind) ziman Avesta (nivsta Perest Zerdet) ji ziman hevbe Ar ve hatine peydabn. Ev ziman hevbe bi diyar ve nayte biderkevtin, b ka ew i reng zimane."

Strabo Karinasek-Karnasek iyografy Yunan b, y ku ew di pya sedsal Yekem zayn de mir ye. Renge, ku ziman Faris bi xwe ew Zaraveyek Md be ew ne zimanek bi serxwe dihate bidtin. V yek tan pla Sasan date bidirjkirin. W hd hd cih Pehlev yanj Md ji xwe re date biwergirtin.
376 375

374

Xwedy mjwa Mjvan Chan. (M. E.).

300 Ev Mjvan han bi xwe j ve derbar ziman xza Pehlev gelek agehdaryn ba dide bidan ew dibje, li encamkirin de weha tte biderkevtin, ku ziman Pehlev di dawya pla Axmen de peyvn p hatye bikirin herwehaj di pla Pars Sasan j de bi ziman peyvn axivtin ve dihate biderkevtin. Li duway nemana Malbata Sasan de demeketir j ziman Pehlev li ran de bi taybet ve li Teberistan j date bikarhatin. opeke her kevnar nivsand bi v ziman han li Feyum de li Misr de hatye bidozandin. Karinas v ziman West-Wst) dibj: "div ev opa han bi sedsal duwem Ko ve bte bigirdan". Hem nivsandinn pla Sasan bi v ziman han ve hatine binivsandin bitomarkirin. Ev Karinas han j bi xwe ve dibje, ji bil Avesta pve ew nivstn hany, yn ku ew bi ziman Pehlev ve hatine binivsandin, hem li duway pla Sasan de hatine binivsandin ev nivstn hanj s rengin: Wergerandin Liberxistina Avesta (82 Nivst yanj Name ne), be duwem nivstn Aynne beem syem nivstn ne Aynne377. Nivsandina ziman Pehlev zor dujwar b, unke nzka hezar tp nann w hebn ew ji tpn Aram hatibn biwergirtin. (ji bona dr dirjya v lkoln xwendina Mjwa rana Kevnar bae). Xwedy nivsta ziman Faris, Tpn wan Bawermendyn wan derbar ziman Pehlev Zend de bi kurt ve dibje: "Ziman dozand di Rojavay ran de pit Iskender Gewre ziman Pehlev b. Peyva Pehlev nana ser Berd Poln Sasan b.

Navnana van nivstanan bi rast Merov bi ser v reman de dide bixistin, ku zor dibe, Pehlev koka ziman Kurdy Iro be. Jiber peyvn w zor li peyvn Kurd de dirin. Ji bona nimne: nivsta Dn Kert di sedsal Syem Ko de hatye binivsandin. Ew li ser Mj, Wje, Yasa Ra Zerdet di axive. Renge, ku ew ligel Oldarya Kurd zor pwenddar hebe, belk j ew Oldarya Kurd bi xwe be. nivsta Dastan Dnk, ya ku ew di sedsal Syem Koi de hatye bitomarkirin, ima Dastan Dnk niye, ku ew bi carek ve ziman Kurmancy sta ye. Ev nivsta gend Gomank w car ji bona liberxwedana Ra Zerdet hatye binivsandin. Ew zor li ziman Kurdy niha de dire.

377

301 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li ser peyva pehlev de pir xwendekar hatine bikirin. Hinekan digotin, ku ew ji peyva Pehlo ve hatye biderkevtin, ya ku ew nana zimanek b, y ku ew li ser tixb snoran de zal b, jiber li w der de pir tuxum ziman ttin bikelhevkirin. Hinn din dibnin, ku ew ji peyva Pehlewan hatye biderkevtin. Hinn din j dibnin, ku ew nana li ser ziman deverek yanj bajarek tte biderkevtin. Ferdews dibje, ku Pehlew-Pehlev ziman gundyan-Dehqanan bi xwe ye. Bi rast j Xelkn welatn Isfehan, R, Hemedan, Ezirbcan, Nehawend ango ahya Mdya Kevnar bi v ziman han didatin biaxivtin. Lbel j kesek ne ji Mjvann Faris Ereb dane bigotin, ku ev welatn han bi peyva pehlev ve hatine binavkirin"378. Ji gotinn Katermer tte biderkevtin, ku Mjvann Yunan welat Pars (Ekan) bi nav pehlev dane binavkirin. Herwehaj Mjvann Ermen j didatin bigotin, ku ev nav han nav nana ahn Ekan b. Bi rast ve ew Parsn han di nava Miletn Rojhilat kevnar de pir bi mrxas gernas ve bi nav deng bn. Ziman Pehlev tevaya welt ber bi xwe ve dab bivegirtin, tan ku w j welat Hind j didate bivegirtin. Bi kurt ve hin ji belgeyan didin biderxistin, ku Pehlev ziman Miletek xurt ji Miletn Ar b. Div heger li ser koka tgihitina v gotin de di herdu peyvn Parsya Parswa Yunan Roman de bte bidtin. Renge, ku The Parthoi di wan de bi Tpa (H) ve hate biveguhertin Tpa (R) j hate biderkirin ew bi Pahuwab, weku ku ew bi ser Mithra-Msra ve hate bikirin, ya ku ew di Avesta de hatye binavkirin, gava ku ew ji bona ziman Faris hate biveguhestin, ew bi Meher b.

Ji xwe re Ibin Xerdazebe de di El-Mesalik El-Memalik, R. 57 li Elmeqdesi di Ehsen El-Teqasim, berg 2, R. 384 bide temaekirin. (M. E.).

378

302 Cewhera gotin bi pir ve dibe bte biderkevtin, ku ev ziman Pehlev dibe, ku ew ziman Milet Akan be, y ku w btir ji pnc sedslan er legel Romanan de daye bikirin pir caran j w zora wan daye bibirin. Ibin Hewqel di pesindana xwe de ji bona rana Kevnar de dibje: "Li ran de s ziman hebn: 1. Ziman Faris, y ku p tevaya Xelkn ran dihatin biaxivtin. 2. Ziman Pehlev, y ku ew di mj de ziman rany git b; niha Axundeyn ayny Megos rdann mjy p didin bitomarkirin. kesek ji Xelk p nayte biliberketin, heger ku ew ji bona ziman git neyte biwergerandin. 3. Ziman Ereb, y ku ew ji bona nivsandina belge dan sitendinn Mr tte bikarann." opn kevnar di pla Ferdews de (di sedsal dehem zayn de) bi taybet ve tevaya opn Sasany dozand hem bi ziman Pehlev hatibn binivsandin. H gman tde niye, ku ew di pln herar Malbatn ahn ran de dihate bikaranin ew bi taybet ve di pla Sasanyan de bi ziman wje tomarkirin ve dihate biderkevtin. Weha di nava ziman Pehlevy nivsand de pir ji gotinn Sam ttin bidtin, yn ku ew pir ji gotinn Ereby nihay di nava ziman Farisy taze de ttin bicudakirin. Syr eve ye, ku gotinn Ereby hey di nava Pehlev de ew mna di ziman Ereb de nayn bipeyivandin; l wergerandina wan di ziman wan Faris de tte bipeyivandin. Weha li ser cenga di navbera Kostentnos apor duwem de di nivsta Amanos Marslinos de peyva Melekan Melek bi nivsandina Pehlev hatye bitomarkirin, ya ku ew ji bal ranyan Sa ensa an yanj ahinahan tte bixwendin. Li ser reng v ziman han nav Keldo-Pehlev ldigirin. Wehajhj bi servdej ve ranyan hin ji gotinn Ereb bi pvekirin

303 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan ve yanj bi jvekirin ve dane biveguhertin ew ji bona ziman xwe dane bimaldarkirin. Ji bona nimne, wan Eb-Ebder, Pder-Peder, wehaj Um-Emder-Mader dane biveguhertin. Ibin El-Muqefe di sala 133 k.- 750 z. de dibje, ku rengek peyvna Faris heye, ku jre Zawar tte bigotin, ew bigir xwedan hezar Gotin ye. Ev reng peyvn, hj rastir, ev zaravay han di peyvn axivtina xwe de ji reng nivsandina xwe tte bicudakirin. Ji bona nimne Lehma-Lehem tte binivsandin ew Got tte bixwendin. Weha tte biderkevtin, ku ranyn sedsaln hetemn zayn de mna Axundeyn Parsn Hindy niha ne ew bi zimanek ve didin binivsandin ew bi zimanek din didin bixwendin. Weha heger ku goteneke Sam di xwedina Pehlev de ber bi wan ve hate bikevtin, ew bi baramber w ji ziman ran didin bipeyivandin. V zneta han weha ji xwe re date bidirjkirin, tan ku tpn Erber di nava welat ran de hatin biwergirtin bibelavkirin. Weha ji bona wergerandina Avesta ji bona ziman Pehlev peya Zend tte bigotin. Wehaj Pazend ji bona Zawar yanj Hozwar tte bigotin. op bern cuday nivsand di pla Erder yekem apor yekem de 226-270 p zayn de ew bi s zimanan hatine binivsandin ew j evin: Pehlevy Sasan-Kildoy Pehlev-Yunan. Di v war de Cyografya Meltebron di gotara xwey (55) de di derbar nasna Asya de dibje: "Ziman her kevnar Ar Zend Pehlev ye. Ziman Zend ji bona nivstn Oldary rany Kevnar de mna Avesta hatye bikarann. Li Rojavay Buxara tan Ezirbcan de hem welatn Jor ran bi v ziman han dane bixeberdan. staj ew weku zimanek oldar li nik Megosan de tte bikarann. Ji vj tte biderkevtin, ku di nava van herdu zimanan de gelek rzann hevbe ttin bidtin". Belam ziman Pehlev yanj Pehlewan weha diyare, ku ew li raqa Ecem de, li Mdya Gewre de li welat Faris de p hatye biaxivtin.

304 Hinekan gotye, ku ev ziman han li Eywan Serayn ahinahn Nevyn Qros-Koro-Keyxosruw Gewre de379 bi ziman mr ve dihate biderkevtin. Bi v ziman ve hin ji bern nivsand di pla Sasan de hatine bidozandin. Ji destpka 211 tan 632 zayn de wirde wirde ziman Pehlev ji hjabn bikaranna xwe ve hatye bikevtin. Bi Fermana ah ve ziman Fars ango zaravay devera Fars bi ziman mr ve hatye biwergirtin. Li duway vegirtina Ereb de nemanbna dewleta Sasan de ev ziman han j hd hd jiber av hatye bikevtin. Di sala 367 k.- 927 z. de di zeman dewleta Dlem de zaravay Farisy Kevnar hate bizindkirin. Belam zor gotinn Ereb yn din j ji bona nava w hatin bikevtin. Di daw de Zanistvan Wjevanan hin ji gotinn tirj ji ziman Zend Pehlev dane biwergirtin ew ji bona nava w dane bixistin. Bi v reng ve ziman Farisy ro hate bipeydakirin380. Sr Malkolm di nivsta xwye bi nerx ve (History of Persia, b. 2, r. 61) de dibje: "Ew Ern, ku ew li herema Kerman, Faris, beek ji raq hem Kurdistan de ttin bijyandin, nna her bi hiner ve ji bona yekbna Ttuxm wan ziman wan bi xwe ve tte biderkevtin, y ku ew bi zaravayek tund Pehlev ve tte biderkevtin. Di nava ziman van Ern han de cudabneke zor tte bipeydakirin; belam ev cudabna han bi pileyek weha ve niye, ku ew li ziman yektir de tde neytin biliberkevtin". Di v ber de Sr Sidni Simis Xwedy nivsta Mjwa Ar dibje: "Di v dem de dtina li ser koka ziman Kurd de zor hatye
Daninvan Malbata Exmen 559- 529 P zayn de. bron di opn Kevnar de dibje, ku Kor ew Kxosro ye. (M. E.).
380 379

Pirsiyarya Kurd, Dr. Belec rkoh.

305 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan biveguhertin. Li gora br baweryn wan Karnasan, yn ku Merov dikare bi wan ve bide bibawerkirin, ziman Kurd Zaravek derket yanj tevlihev Faris niye. Belk ew zimaneke, ku pkevtinn wy rast kevnar hene. Ew li ziman Farisy kevnar de381, y ku ew li ser Ber Daryos-Daryo Yekem de382 hatye binivsandin, kevnartire. Heger ku ev remana han rast be, bi sert ve Zanistvann mjw dikarin bjin, ku ziman Kurd di sedsal eem p zayn de heb ew zimanek biserxwe b". Karinas di mjwa Kurd de Mcer dmonds di gotara xwe de, ya ku ew di Kovara Komela Asya Navn de, jimara 11 de hatye bibelavkirin, dibje: "tir bi carek ve diyar bye, ku ziman Kurd zaravayek Faris niye, belk ew zimanek bi nav denge ve xur ew Ar ye taybetyn wy pir bilind hene". Di war pirsiyarya ziman Kurd de div tozek j em guhdary li Mcer Son de bidin bigirtin383. Ev Merov Qenc han bi qed Kurdek Kurd didate bizann ew li Zanistvanek Kurd de gelek btir arezay ziman me b. Bi Kurt ve ew dibje: "Ev ziman, y ku Kurd peyv p dide bikirin, weku zor Changervann di nava Kurdistan de dane bigotin, rengek tkel, seyr, b rzan narn zaravay ran ye. Bi bvaj van gotinn han j ziman Kurd bi zimanek bilind xury Ar ve tte biderkevtin. Ew hatye bilinavn.

Ew zaravay Farisy psy ji zaravayn ziman Md tevay ye. P opn ahn Exmen bi Tpn Mx hatin binivsandin. Ew di sala 521-486 P zayn li ser Text ma. Ji xwe re li Muir El-Dewle, li Bron opn Kevnar, apa London, R. 99-133 bin El-Feqih di Muxteser ElBuldan, R. 259 de bide temaekirin. (M. E.).
383 382

381

Raport derbar Liwa Sulmany de. Kelkuta 1918, R. 85).

306 Li w gava ku mjwa ran ji hev hate biirandin li cgeh w de irok, vanok evsanan ji xwe re cih dane bigirtin, tan roj li iyayn sengn Kurd de ziman Kurd zor bi ba ve hatye biparastin. Di nava zemann Rojhilata Navn de bi tenha xwe ev ziman hae tte biderkevtin, y ku w ji bil wergirtina hin ji tgihitinn oldar pve xwe ji tevlehevbna ziman Ereb daye biparastin. Gotinn Ar ji me re didin binandan, ku ev gotinn han di bingehn xwe de li ziman ran de hatine bikarann, belam ew demeke ji nava sern wan hatibn biderkevtin, lbel Kurd staj peyv bi wan ve dide bikirin. Ligel v j de li gora rk, pk peveketina zimanan de wehaj zaravayn v ziman j ttn bilindkirin bipveketin. Da ku ew bi zimanek gity ro ve bte biderkevtin, div ji bona zaravayn wy pkevt du yanj s ji let peyvna tpa py gotin bte biveguhertin. Li dawya v j de reng tpan rzamana wna bte biveguhertin bibatirkirin, bi pileyek weha ve ku her kes, y ku ew koka zimn yanj yekek ji zaravayn w bide bizann, bikaribe di w de bte biliberkevtin. arey bakirina be bingehy ziman Ar, y ku Faris Kurd j hatine bipeydakirin, eve ye. Agehdaryn git ji me re weha didin bidiyarkirin, ku di demek de ziman Kurd Faris herdu biyekbn. Hd hd heryek ji van zimanan li ser xzeke taybet de tan ro hatine bipvekevtin. Li gora vna de em nikarin bjin, ku Kurd zaravayek Faris ye, her weku em netuwanin bjin, ku ziman Iskendinav zaravayek Ingilz ye. Li gora vna de Kurd li ziman ran de cih bye li heryek de ji van end zaravak hatine bipeydabn. Em dibnin, ku li gora zaravayn welatn ran de Faris end zaravayekin di navbera wan de cudabneke zor tte biderkevtin. Belam hem j di bingeh de bi Faris ve tin biderkevtin. Ew ne Lor, ne Kurd nej Bilucin.

307 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ziman Kurd j zor zaravayn w hene. unke ji bona bicihkirina w zor km hatye bikarkirin ji bona nivsandineke hevbe encmeneke taybet ligel w de xerk nebye, bere bere belav bye hatye biveguhertin. Ev zneta han ji bona hoyn dujwaryn zor ji bona Karinasn ziman Kurd b, unke wan nedidatin bizann, ku kjan ji van zaravan zor km cudabna wna ligel kok rastya ziman Kurd de tte biderkevtin ew zaravayn din bi zaravayek ve ji axn w ttin biderkevtin. Li gora etnogiraf, ciyograf, zimanzanist, rewet rewend evsanan de di Era Mukr)y-Sablax de ev hem merc nan tde ttin bidtin l tte bilihevhatin, ku ew ro ji bona nasna reha ziman Kurd bi nimne ve bte biderkevtin. Bigir ku tev bi w bawery ve hatine bigihatin, ku ZoroasterZerdet bi ziman dawy Mad ve hatye biaxivtin ew li ser snor Jory welat xwe de hatye bizayn, y ku ew ran bi Xak Mukr ve dide binasn. Ziman w j, weku ku em w li Zende Avesta de didin bidtin, bi her nzk zaravay Mukr ve tte biderkevtin yanj -weku ku em d w di daw de bidin binasn- ew ziman Mukr bi xwe ve tte biderkevtin." Ev dtina hany ji bal Hwart-Hewart, Dormesterter hinn din ji Karnasan de zor hatye bipvexistin encam w j eveye: Ku ziman Avestay Zerdet ziman Kurdy niha ye ziman Mady ber b. Ziman Parsy w pl j ew ziman b, y ku p li ser opn Prs Pols-Istexer de hatye binivsandin. Ew cihbn cudabna di navbera herdu zimanan de hatye bikirin. ku Kurd bi bvaj ziman Faris ve jimareke zor ji gotinn Ereb ji xwe re nedaye biwergirtin wey kirdarn w btir hatine bipvexistin wan xwe dane biparastin.

308 Li ser br bawerya Lmehrevan ems El-Dn Sam Beg384 de tte bidtin, "ku ziman Kurdy niha ew bi xwe ve mna ziman Pehlev tte biderkevtin, y ku hin ji zaravayn w hj tan roja nihaj xwe li Eyalatn Jor Mdya de nala zaravay Tat li Eyalata Bako de, zaravay Kurdn Tal Qerebax de zaravay Glek li Eyalata Glan de xwe dane biparastin". Cih mexabin ye, ku derbar ziman Mad de zor km agehdaryn me ttin biditin. Belam Zend Avestay Zerdet, dibe, ku ew li pla ahinahya Xanedann Axmen de hatye binivsandin, ziman wna zor km li ziman Mdya de tte bicudakirin. Ji bona bickirina vna, ku zinam Kurd parastina reng xwey kok daye bikirin, numne zorin. Ev end gotinn han v bickirina han didin biderxistin: Bickirineke tirj bi servekirina Tpa (H) bi ser hinek ji gotinn Kurd de ye, ku ew ji ziman Faris hatine biavtin. Weha derdikeve, ku Faris (H)yeke firda ye ziman Kur ew dayite bihitin; hjbtir bi serdej ve w bi ser hinek gotinn din j ve daye bivekirin. Di ziman Avesta Pehlev de hin ji gotinn weha tde ttin bipeydakirin. weku henecmen, han, hn ku ew ro di ziman Kurd hene, Belam ew di ziman Faris de hatine bifirdan. Hin ji van gotinan ji bona nimne em ji bona we didin bipkekirin.

384

Xwedy Qamusa El-Alam Qamusa Turk bi ziman Osman. (M. E.).

309 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Lsta beramberkirina Kurd ligel Avesta Fars sta de Kurd zaravay Sulmany Gewre Berz Mas Tt Hotir Purd Roj M Berx Qise Wstin Zann Men Zaravay Kurmanc Zazay Mazin Berz Mas, Mase Tj, Tj Utira Purt, Pir Ro, Xur M Berx Kise, Qise Wso, Watin Zann Ez, Mi Maz Bereza Masya Tj Utira Pereta Hor Mexi Weraxa Xesa Wasi Zan Ezim Sengn-Bizurg Bilind Mah Tz utir Pil Avitab Megs Bere Herf, Suxen Xwastin Danistin Men Avesta Farisy sta

Li v venerna kurt givat de em tde ttin biliberketin, ku ziman Kurd li Diraws xwey bi nav deng Faris de btir pwendyeke wy bi hz ve ligel koka ziman Ar de daye biparastin. Ev diyarkirinn han ji bona wan kesan bi carek ve didin bitrkirin, yn ku ew bi avn zimanek Ary her xury temaey

310 ziman Faris dikin. Ew kesn, ku ew di v br bawerya han de ttin bidtin, ew di veguhertinn ziman Faris de di pla Vegirtina ran de bxrin. Diyarkirinn Case of Kurdistan against Turkey de di v babet de zor srin ew bi xwe ve dij remann nuh ttin biderkevtin. Kurtya van diyarkirinn han weha ye: "Ziman Farisy kevnar ligel ziman Zend ran Sansikrty Hind de zor pwendyn w hene. ziman Farisy kevnar bigir li sedsal ar p zayn de devj hatye biberdan. Belam zimann Farisy taze, Pehlev yaxud Pars, Md Kurdy iro j hatin bipeydabn". Li gora v dtina han de div ziman Md ar sedsalan li duway linavna dewleta Mdya de hatibe bipeydakirin. Ev j bi xwe j ve pir ji hi dre ew bi xwe j ve ligel br bawerya Zanistvann zimanan de tte bicudakirin. Li layektirj de heger ziman Farisy sta ar sedsal li p zayn de hatibe bipeydakirin, magelo ev gotinn Ereb, yn ku em wan tde dibnin, li ku keng de ew tde hatine bikevtin? Rasat eve ye, ku ziman Farisy ro, mna ku me li lay ser de dayite biaxivtin, li dawya biserketina musulmanty de bi ser ran de pit derbasbna s sedsal de hatye bipeydabn evj di pla Xanedann Al Boy de b, mna ku ev di Pgotina erefname de hatye binivsandin, ya ku ew ji ciyografya Meltebron hatye biwergirtin. Ev Kanya han di rpel 23 de di per w de dibje: "Milet Pars li sedsal syem p zayn de welatn Kurdistan date bizetfkirin. Wan Kurd dane binearkirin, ku ew ziman wan ji xwe re bidin biwergirtin, y ku ew Pehlev b ew ji Faris hatib bipeydakirin. Belam wan Kurdn, yn ku ligel Milet Vegirtvann Pars de zor pwendyn wan hebn, ji xwe re zaravayek nzk bi Sansikrty

311 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Hindostan ve dane biparastin ew be din, y ku ew drtir li Rojava bn, w ji xwe re zaravayek nzk Ermen date biwergirtin. Ji v mjw de s zaravay Kurd, ango Kurmanc, Baban Zazay hatin bipeydabn". Kanya bi navkir ve v dtina dawy han ji bona ser br bawerya Rojhilatnas (M. Grant-Madison Girant) dide bivegerandin. Ev dtina dawy han j dsan ligel dtinn Insiklopdya musulmanty de h hevdnagirin, yn ku ew kurtya remann Zanistvann her bi nav dengin. Insiklopdya musulmanty h nav v Rojhilatnas han nedaye biann. Weha derdikeve, ku reman dtinn w ba nayn bidtin ew ji rasty pir drin385. Bi kurt ve her ende ziman Kurd j mna ziman Faris ew j zimanek Rojavay ran tte biderkevtin. Belam i koka w i j bingehn wy ziman li ziman Faris de bi carek ve bi cih ve tte biderkev: ziman Rojavay ran -li gora lkolandinn hinekan ji Rojhilatnasan- du bee: Ser Jr. Ziman Kurd tevlivj de, ku ew li Faris de tdigh tkelyeke wy zor j ligel w de tte bidtin, cudabna w ligel ziman Faris j de bi ekere ve bi diyar ve tte biderkevtin. Bi rast ve, heger ku ew belgeyn ziman Kurd j bihatana bidestkevtin ew ji w pla, ya ku tde ziman Faris hebn gebna xwe dayite binuwandin, kevnartir baya, d cudabna bingeh di navbera van herdu zimanan de bi batir ve bihata biderkevtin. Cudabnn ekere di navbera Kurd Faris de bigir pncin: Pevn, Bingeh, Reng, veguhertina Kirdaran R ziman (Giramr).

Y ku ew me derbar baweryn Grand bi gman dide xistin, ew Pirsiyarya derbar Milet Mad bi xwe ye. Jiber Grand dibje, ku Mad ber 6000 sal P zayn de li Mdya bn. Di dema ku hem Zanistvann Mjw Lgervann bajart andinya Kevnar de dibjin, ku ev Milet Mad 1000 salek P zayn de ji bona Mdya hatye.

385

312 Cudabna Peyvn: di pirbn de li Tpn (R), (L) (D) yn Qelew Sivik de tte bidtin. Cudabna Bingeh: di guhertina Peyv Gotinan de ye; weku: AteAgir, Mah-Mas, Nemaz-Nivj tte bidtin. Cudabna li Reng de, Veguhertina Kirdaran R ziman de: ew di Reng, Veguhertin suwarkirina Peyvan, Kirdaran Pevikan de tte bidtin: Fersitad-Nardi, Amed-Hat, Awerd-Hani (Insiklopdya Musulmanty). Be nezd o reftem-me lay w (Ji bona arezabna van cudabnan ji xwe re temaey: destra ziman Kurd bikin. Ew zor bi kelk ve tte biderkevtin)386. Kurd ji ziman Faris Ereb Faris j ji Ereb hin ji gotinan ji xwe re dane biwergirtin bikarann. Bige li vj de li ziman Kurd j de hin ji gotinn Turk, Aram Ermen j ttin bipeydakirin. Ev tkelbna ziman bi sert ve bi encam tkelbna siyas, civak serperetya end hezar sala ve tte biderkevtin; kr zyaneke wetov ji bona koka ziman nebye najbe. Bi xwe j ve gerj em ji xwe re temaey zimann Miletn tirj bidin bikirin, em d bidin bidtin, ku hem zimanan bi xwe j ve dane bikrkirin kr j li wan de hatye bikirin. Km zor j gotinn zimann din ji bona nava wan de hatin bitkelbn. Wehaj ziman Ereb j ji v zneta han j nehatye birizgarkirin. Ji bona nemne ziman Firens j zor ji tgihitinn Yunan hin ji gotinn Ereb j tde ttin bidtin. Ziman Ingilz j, y ku em hem ji bona kar wergirtin ji zanisty zanebn ji bona frbna wna didin bikarkirin, li gotinn Latn, Cermen Yunan de bi pir ve tte bidtin. Ziman Farisy ro bi rengeg weha ve haty bigihatin, ku Merov nikare bide bigotin, ku ev ziman han li Farisy kevnar de hatye bizayn; unke, weku ziman Turky p tenya veguhertina
Nivstokeke pir hja ye. Ew ji bal Tewfq Wehb li ser Rzimana Kurd de bi zaravay Sulman hatye binivsandin.
386

313 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Kirdar-Fiil yanj Xebereke ligel tek tek gotinn Faris de tte bidtin, mayna wy din Ereb ye hin ji gotinn Turk, Biloc, Hind Rus j tkel nava w bne. Ev zneta han j, weku me li ser de daye biraxistin, encam tkelbn ye evj karek sert ye; jibervj ev ji bona ziman bi ermezar ve nayte bidann. Ligelvj de ez di w br bawery de me, ku di rya zorbna xwendin xwendekary de bi yarmetya hin ji nivstn ba ve (weku Rzimanek lihevhat, Ferhengek git yn din) ziman Kurd d bikaribe ji xwe re rengek siviktir asantir bide bipeydakirin, nivsandin xwedina xwe d bide biyekkirin ew d be zor ji gotinn Ereb Faris j bi alkarya dozandin wergirtina beramber wan bi Kurd ve roj bi roj ve wan bide bikmkirin. Ew tgihtin gotinn bgane, yn ku gorna wan bi dujwar ve tte biderkevtin yanj gorna wan bi hoy tawbn ve, yanj serltkn dibe, weku ku Miletn dinj dane bikirin, div kurd j bide bikirin, ku wan ji bona ziman xwe bi mal ve bidebikirin. Herwehaj li gora pwisty de bide bixebatkirin, zor bae, ku hin ji tgihitinn taze j ji w nav btin biwergirtin. Bi v reng ve ziman Kurd btir d bte bidewlemdkirin. Hinek kes jiber pirbna zaravayn Kurd didin bigotin, ku li ser bingehek bickir git ve n ji bona pvexistina ziman Kurd bi dujwar ve tte biderkevtin; belk ku ew nayte bikirin. Li lay min de ev bi wisa ve tte biderkevtin, ku ev remana han li ser du titan de hatye biencamkirin: 1. Bi nezanna pvekevtina zimann zind ve tte biderkevtin, 2. Bi nearezabna ziman Kurd ve tte biderkevtin. A. Bi rast ve, heger ku em temaey zanistya ziman bidin bikirin, d em bidin bidtin, ku Miletn her gewre di v sedsal han de, y ku rengek wan hevgirt tte bidtin, ew didin binandan, ku di navbera zaravayn be geln w ziman de pir cudabn dihatin bidtin. Ji bona nimne p nav em pir dr herin, ro di navbera Erebyek Misr, Hcaz, Sur raq de

314 ewende cudabna Zarav bi zor ve tte biderkevtin, ku raqyek zor bi dujwar ve ligel Erebek Misr yanj Sur de dikare bide biqisekirin ew di pirbna tgihtinn wan de nayte biliberketin. Cudabna regnn zaravayn Kurd di h demek de ew ji cudabna zaravayn Ereb btir nayte biderkevtin. end zanebn btir btin bibelavkirin, ev cudabn newekhev ttin bikmkirin. Batirn nimne li ser v br baweriya min de tte biderkevtin, yekbna ziman Ingilz, Firens Elamany ro tte bidtin. B. Heger xwedyn wan rengn remanan derbar bi rengn zaravayn Kurd ve agehdaryn wan bi carek ve bihatana bidtin, h gmana min li ser de nedida bikirin, ku d wan ev remana xwe bidana birastkirin. unke, weku ew hatin bitgihitin, cudabna di navbera zaravan de bi pileyek wetov ve niye, ku Xelkn Sulmany netuwanibin ligel Kurdek Lor yanj Goran yanj Badnan de bidin biqisekirin. Bi taybet ve hin ji zaravan zor ew nzk biyektirin. Ji bona nimne, sta zaravay Kurd Jor Rojavay Jr Rojavay ran bi carek ve li yek de naytin bicudakirin. Diyare, ku Zaravyn Kurd j end rengin be her zor w bi kurmanc ve tte biderkevtin. Li gora erefname de Milet Kurd ji ar Qol Gewre Kurmanc, Lor, Kelhor Goran tte bipkhatin. Ji vanan j be Lor zor dibe, ku ew li komela Jr Rojavay ran bin. (O. Man), yan j ew ji komeleke cih bin. Goran Zehaw nala Hewramy Sine, Zaza...hd. ew bi zaravay Jor Rojavay ve didin bipeyivandin ev zaravay han j ligel zaravay kurdy pir belavkir cudabneke wy gewre tte biderkevtin. (Ji bona nimne Goran Her deln, Zaza Herey dibjin, Belam Kurd S dibjin).

315 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li gora lkolandinn Rojhilatnas Endris de ziman zaza li ziman Dlimi de tte biderkevtin ev danna han j li gora dtina goyn Hewremanyan div rast bte biderkevtin. (Mcer Soane-Son). Dsan erfname dibje, ku Ern Kelhor di navbera Sine, Kermanah Zehaw de ttin bidtin. Tgihitina Kelhor li gora erefname de div li ser Komela Kurdn Ne Kurmanc welatn Sine kermanah de bte bigotin. Zaravay Kelhor ji bal Rojhilatnasvan O. Man de li ser hatye bilkolandin, belam htaj ew nehatine bibelvkirin. Li gora wan agehdaryn Rojhilatnas, y ku ew di nivsta xwe de dibje, div berg yekem ji nivsta wna derbar zaravayn herema Jry Kermanan de bte biderkevtin, ku ew j zaravayn Kermanan; Kelhor, Lek, Pahrewand, Nanekal gol di nava w berg de ne. berg duwem li ser zaravayn Sine, kerend Geros ango Bcar Rojhilat Sine de ye. Ew Xelkn bi van zaravan didin bipeyivandin, ew ji xwe re Kurd dibjin yanj ew bi nav Ern xwe ve ttin binavkirin. Li nzka Loristan de (li Lekistan de) zaravay Jry Kurd bi Lek ve tte binavdengkirin. Li Selmas Faris j de Ern Lek httin bipeydakirin; belam ziman Kurdy Era kelon-Ebdoy li Faris de- li gora lkolandinn O. Man de bi Lek ve nayte biderkevtin. Zaravay Jry Kurd Rojavay ran bigir li reng ziman Kurd de hatye biderkevtin. Hebna v zaravay ne Kurmanc, renge, ji bona bicihkirina Pirsiyarya Kardo-Kartwy kevnar de kem giringbna w bte bidtin. Em koka gotina Kurmanc nizanin. Gelo ew li suwarkirina Gotina Kurd nav Ereke Mdya de hatye biderkevtin? Li welatn Kurmanc de, renge, li yek cih de du komel zimana hebn: 1. Kurmancya Rojhilat yaxud Kurmancya Jr Rojhilat 2. Kurmancya Rojavay.

316 Sersnor van herdu bean hitaj bi tewaw ve naytin bdiyarkirin. Kurmancya Rojhilat Li welat Mukri de di nava Ern Dicle de ango li herema Zy Kuye, rubar Edhem de li dora em Srwan de p tte biqisekirin. Ev zaravay han bi zaravayek xur kr ve tte biderkevtin ew derbar reng jimara gotinn xwe j de zor bi dewlemend ve tte biderkevtin. Kurmancya Rojavay Ev zaravay han ligel hin ji veguhertinn cih de bi xwe ve ew bikoka ziman Kurmanc ve tte biderkevtin. Kurdn welatn Diyarbekr, Mrdn, Botan, Badnan, Hekar, Urmiy, Erzerom, Merwan, Enedol Kurdn welat Xuresan bi v ziman han ve didin bipeyivandin. Wer diyare, ku Kurdn Jor Sur j bi pir rengn zaravan ve didin biaxivtin di nava ziman wan de hin ji gotinn Turk j ttin biderkevtin. Olya eleb dibje: Ziman Kurd Panzde Reng w ttin biderkevtin: Zaza, Lolo, Hekar, Onk, Mehmd, rwan, Cezr, Pesan, Sincar, Herr, Erdelan, Soran, Xalt, ugwan, Amd Rojek. (B. 4, r. 75). Nivsta Giramatka-Rezimana Kurd Pirofsor Garzon zaravay Amdy li zaravay Bedls de zaravay olemerg li zaravay Botan Sulmany de dide bicihkirin. Mcer Soane-Son j li Giramra-Rzimana Kurd de derbar bi van zaravan ve lkolandinn ba dane bikirin.

317 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ev bi parvekirinn xuwar ve kurtya lkolandinn ziman Kurd ttin biderkevtin:

1. Be ran A. Zaravy Sune-Kermanah. Rojhilatnas LerchLr di nivsta xwe de387 li ser danek ji nivsta Gulistan de dide biaxivtin, ya ku ew bi zaravay Sune ve hatye binivsandin. Bige li vj de gelek ji Rojhilatnasan388 di derbar v zaravay han de lkolandin dane bikirin. B. Zaravay iyay Belave: zaravay Gerosan ji Era xwacewend li herema Mazenderan de, zaravay Kalon Ebdo li devera Faris de herwehaj zaravay Kurdn Xuresan Tehran. zaravay v Be duway bi nzk zaravay Erzerom ve tte bidtin. 2. Kurmancya Rojhilat Ew bi zaravay Sulmany Mukr ve tte biderkevtin. 3. Kurmancya Jor Rojavay Bi zaravay Kurdn Arvan-Arwan, Kurdn Barkuly dewr bern iyay Ararat welat Erzerom Bayezd; Urmiy, Hekar, emdnan; Badnan, Botan, Tor Abidn, Mrdn, Diyarbekr Jor Sry ve tte biderkevtin389.
Forschungen ber die Kurden-Lgerandin li ser Kurdan de, San Peterburg 1857-1858.
388 Ev Rojhilanasn han mna ndler, Witer Betrag, Son, Morgan, Man Zanistvann tir. 387

Ji xwe re li nivstn Ekyazarov, Xacatorof, apa, Muler, Mekaz, Hartman, Nktn, Nul, Ega Butros, Garzon, erefname, Asosn, Gardin, Fon Lokok Son

389

318 Karinas ziman Kurd Mcer Soane-Son li derbar zorbna zaravayn Kurd cudabna wan de ligel yek de dibje390: "Bige li zaravay Mukr Qoln wna de gelek zaravayn tirj li Kurdistan de ttin bipeydakirin. Ew kesn han, yn ku ew bi wan ve didin biaxivtin, ji xwe re Kurd dibjin. Ji van her girintir wan bi Zazay ve tte biderkevtin, ya ku p Kurdek zor li Jor Diyarbekr de, li dor bern Erzencan de li hin cgehn tir Endol de didin biaxivtin. Ev bi Miletek dir kv ve ttin biderkevtin. Kurdek ser destarin sqan siturin. Ew bi zaravayek wetov ve didin biaxivtin, ku ew bi xur Ar ve ttin biderkevtin. Ew weku zaravayn Mukr yn mna w bi xwe ve naytin biderkevtin. Ew zaravayeke, y ku ew li zimanek zor de tte biderkevtin, y ku ew ji ziman Farisy Kevnar de hatye bucihbn. Tev li vj de div bi av zimanek Ary xur ve l bte bitemaekirin ew li Faris de btir nzk bi Kurd ve tte biderkevtin. Ew ji bona ziman Kurdzanek zor sr tte bidtin. Zazan bi xwe j ve di koka xwe de ew bi xwedan zimanek dual ve ttin biderkevtin. Li diway van de Xelk melbenda Srt zaravayek wan sr tte bipeydakirin di nava w de zor gotinn Aram ttin biderkevtin. Bi v zaravay Gavarnay- Gavarnai yanj ziman Gever ve p didin bigotin. Ev Gevera han li welat Hekar de bi melbendeke nzk ser snor ve tte biderkevtin. Ev zaravay han bi xwe ve bi tevlihevbneke Kurd Kildan ve tte bierkevtin. Renge, ku ev ziman Gawirn wan nava bin. yn ku ew di daw de hatine bimusulmankirin. Li nzka Sason de Ereke bik tte bidtin, ku j re Balk didin bigotin. Ew ne Musulmanin nej Gawirin. Ew bi zaravayek Seyr
de bidin temaekirin.
390

Raport li ser Liwa Sulmany li Kurdistan de, R. 88, 91.

319 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan dide biaxivtin, ku ewbi tevlihevbneke Kurd, Ereb Ermen ve tte bierkevtin. Li gelek cgehn tir Kurdistan de hin Er Xelkn Sr ttin bidtin, yn ku ew ji Netewn hin Bazdvanan ttin biderkevtin, yn ku ew ji bona sern iyan hatine bibazdan ew li ser xwe de bi Kurd ve hatine bikirin. Wan li ziman xwey kok de hin gotin ji bona nava zaravay xwey taze dane bikurdkirin. Bi kurt ve ziman kok bi xwe ve ew zimane tte bidetkevtin, y ku p Kurd dide biaxivtin ew ji ber Kurd Kurmanc tte bipkhatin. Ji van herdu zaravan deha batirn zarav bi xwe ve ew bi zarav Sablax-Sawceblaq ve tte biderkevtin. Li p de li Bayezd de hin ji Xwexwevann Hekar hebn staj li w der de hin ji Nivsvan Wjevann Kurd ttin bidtin, ji yn ku ew li dan sitendin de, li xwexwevany wje de bi ziman koky xwe ve didin binivsandin. Ev be lay Jory Kurdistan ew bi xwe ve li ber Jor Wan Urmiy de tte bipkhatin, ew li gora ziman xwe de Isqoiyay Kurdin. Ziman wan bi xwe yekin, belam tund tjyek tde heye. Peyvn wan req tundin ew ji zaravay Jr drin, unke, li lay van de (B) yeke Ar heye, ya ku ew li bal Kurdn Jr de bi (W) aweke nerm ve hatye biveguhertin. Li zaravay Jor de (P) bi xurt ve tte bipeyvnkirin ew li hin cgehn tirj de xurtbna peyvna w tte bidtin. Ligel v cudabna peyvn de hin cihbna rziman j tte bidtin bi taybet ve ew di kirdaran de tte biderkevtin. Ev cudabna han bi pileyek weha ve hatye bigihatin, ku her beek w pwst bi lkolandinn cih ve tte bidtin. Bi kurt ve van cudabnan wilo dane bilkirin, ku Xelk Sulmany bi dujwar ve li ziman Xelk Erzerom de tde ttin bigihatin. Tev ku herdu j di bingeh de bi ziman Kurmanc ve didin biaxivtin.

320 Ev cihbn cudabnn han di rya bikaranna hin ji gotinn avt di zaravayn din de btir hatine bikirin. Zaravay lay Jor hin ji gotinan ji xwe re dane biparastin, ku ev gotinn han ji wan gotinn, ji yn ku zaravay Mukr ji xwe re ji wan zaravayn navna ran de dane biwergirtin, bi kevnartir ve ttin biderkevtin. Di w dem de bi xwe j ve em dibnin, Ku Kurmancya Jor hin ji gotinn xwe dane biwindakirin ew li cgehn wan de hin gotinn din li Turk Kildan de ji xwe re dane biwergirtin. Ji bona nimne: Kurmanc Jor bi Gom ve Dengiz dibjin. (Ew bi Turk ye). Mukr yn din gol Awe dibjin. Kuramanc Jor ji bona Papor Gem dibjin. (Gem Turk ye). Mukri yn tir Ket p dibjin. (Ew bi xwe j Faris ye). Kurmanc Jor ji bona Zew Erd dibjin. (Ew bi Ereb Turk ye). Mukr yn tir p Zewi-Zev dibjin. Kurmanc Jor bi Qoqorage ve Kertik dibjin. (Ew Tatar-Teter ye), Mukr yn tir Gelo Gero dibjin. Bi kurt ve li bat bil ensim, dibje Yarmi ekem. Hoy v j eveye: ku Xelk gundan kirdara nivsn ji brakirine. Lbel Xelkn, yn ku ew li nava bajaran dijn, kirdara nivsin dizanin ew w j bikartnin. Beramberkirin di navbera zaravay Jor Jr de Van znetn han bikaranna gotinn biyan cudabna peyvn di nava zaravayn Kurd de cihbneke zor dane bikirin. Ev gotin hany xuwar nimneyeke li ser wan cihbn cudabnan de didin biderxistin: Gotin Aw Wefir Hor-Xor Kurd Jor Ab(46) Berf Hir Kurd Sulmany Aw Befir Xor

321 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Kakez Dan Xwk Ke Taw Iwey Piyaw Mil Niwsto Kakt Didan-Diran Xuwalk Xez-(Qza Turk) Tav Ew Mr-Piya sto Rakuwa-Razay Qaqz Dan Xok Ke Roj ew Piyaw Esto Nosto

li v reng de gotin zor hene. Li v p de li Erdelan de bi renegek ziman dihate biaxivtin, ku ew ziman han li zaravay Hewram di. Belam li duway v de, ku Eran li Geroky de waz hnanin, jimareke zor ji Kurdn Jor ji bona ewlebn xwey bi ser Erdelan ve hatin bikiandin ew ji bona w der de hatin bibarkirin ew li wir de hatin bidanitin zaravay wan j hate biveguhertin ziman Erdelany ro l hate bipeydakirin, ku ew tan radeyek bi zaravayek Mukr ve tte biderkevtin zor cudabn di nava wan de nayte biderkevtin. Li be lay Jory Erdelan j de Xelkek zor hebn, ku h wan bi zaravay iyay Erdelan ve ne didan biaxivtin wan ziman xwey kevnar dabn biparastin. Zaravay Sune dorhln w bi nav zaravay Kurdistan ve nav deng ji xwe re daye bisitendin. Ew bi zaravayek rn ve tte biderkevtin ew bi alkarya wergirtina hinek ji gotinn Faris ve gelek bi p ve hatye bikevtin bibelavbn. Be Xwendewarn Xelk Sune Sulmany di zaravay kevn Erdelan de tde dighin. Li ber cuwanya we rk pkbna wna de ew li Kurdistana Jr de ji bona ziman Xwexuwany Wje

322 hatye bikirin. Di rast de ew bi zaravayek Kurd ve nayte biderkevtin, belk ew bi hemberek Goran Hewram ve tte biderkevtin ew ji pveketin sitewandina Farisya kevnar de hatye bipeydabn. Zaravay Hewreman, renge, zaravayek Tack be, y ku ew di demek de di nava rana Navn de hatibn bizalkirin. Wehaj dibe, ku ew zaravay han li Kurdistana Jr de ji bal Miletk barkiry ran de yanj ji bal Miletek cihy ne Kurd de p dihate biaxivtin. Hewreman mna Goranyn gundan ziman xwe dane biparastin. ro ew bi zimanek ve bi kr, rin ahengdar hatiye bikirin. Li Hewreman, Pawe, Pilingan dorhla w de p tte biaxivtin Kurd bi hsan ve tde nayte bitgihitin. Zaravay Kermanah ligel zaravay Kelhor de zaravayek bi tevay ve bi Kurd ve nayte biderkevtin ew zor zor li zaravay Lek de dirin yn ku divn ew axn ziman ran-Farisbin. Li layek tirj de zor cudabna wan ligel Faris de tte biderkevtin ew ji bona Kurd binzktirin. Merov dikare p ziman Kurd-Lek bide bigotin. Reng kirdarn w ne li veguhertinn Kirdarn Lek de nej li veguhertinn Kirdarn Kurd de dirin. Her her ew di Navan de Reng pirbn tnin bikarann nvn wan j bi xweve ew Lekin. Li rk pkxistina Pevikan de pir caran Rzimana zaravay Lek ew didin bikarann car caran j ew Rzimana zaravay Kurd didin bikarann". Lor Zor pwiste, ku ez li lkolandina ser ziman de tozek j axivtin li ser zaravay Lor391 de bidim bikirin. unke, Piranya Rojhilatnasan jiber lihevhatina zaravay w ligel Faris de Milet Lor ji Miletn ran didin bidann. Jibervj Insiklopdya Musulmanty -weke me li ser de date bidtin- li ser zaravay Lor de nedaye biaxivtin. Bi rast j ve me li dery yekem v nivst de li ser Kurd ran de bi end dran ve lawazya v dtina han daye binandan.
391

Ev lgerandina han ji bal min hatye nivsandin.

323 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Milet Lor bi xwe ve ew di koka xwe de bi ar be ve ttin biderkevtin: 1. Lor kok Lor Bik-Feyl, 2. Mamesan, 3. Kuwe Geloy, 4. Bextiyr Zaravay be yekem ango Feyl yanj Lor Bik bgman ew ji Faris btir bi nzk Kurmancya Rojhilat ve tte biderkevtin. Feyl bi xwej ve v dizanin ew li Kurdbna xwe de gman nadin bikirin. Di sala 1916 de bi karmendyeke mr ve ez ji bona Loristan m ez demek li nik Waly Pikoh hatim bimayn. Min li wder de hin lkolandinn mil civak dane bikirin. Bi piran min ligel Wal dor bern w de bi Kurd ve didate biqisekirin. Bi hsan ve ew li ber min de dihatin bikevtin ez j li ber wan de dihatim bikevtin. Li nik min de diyarb, ku cudabna zaravay Kurmancy Rojhilat ligel zaravay Lor kok de li cudabna zaravay Kurmancy Rojava de zortir niye. (Ji xwe re termaey Lista xuwar bikin). Em dixwazin ji bona ser s zaravayn din btin bivegerandin. Insiklopdya Musulmanty dibje: ku di zaravayn van hers ben din de ji Milet Lor de hin ji gotinan hene, ku ew bi mna Farisy ro ve ttin biderkevtin li layek tirj de di peyvn de hin suwarkirin tpn w ttin bidtin, ku ew ji Faris drin. Ji bona nimne: Beramberikirina Fars ligel Lor de Beramberikirina Fars ligel Lor deBeramberikirina Fars ligel Lor deBeramberikirina Fars ligel Lor de4Beramberikirina Fars ligel Lor deBeramberikirina Fars ligel Lor de Gotina Faris Gotina Lor

324 Mkunem Mxurem Adem Pil Midehem Xane Came an Anha nra Gereft Eykunem eyxurem Adom Pl Eydehem Xona bi Bextiyar Cewa sa gal Yona Got

Heger em hin ji gotann Lor de ligel zaravay Sulmany de ji xwe re bidin biberamberhevkirin, d em ji xwe re bidin bidn, ku cudabn di nava wan de bi kmtir ve tte biderkevtin: Beramberkirina Lor ligel Kurmancya Jr de

Gotina Lor Eykunem Eydehem Yona Got Eyaxurem

Gotina Sulman Eykem - Ekem Eydem Emey Girt Eykirim

325 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Peyvna Xane bi Xona -li lay min de weha ye- ku evaya encam tkelbna wan her her ligel ranyan de ye. Bi rast j ve hin caran Faris di peyv de hin Tpa (A) bi (O) dikin. Ji bona nimne: Nan-Non, Anha-Onha, Can-Con... hd. Ev cudabn ev wekhevbnn hany km -li gora br bawera min de- biryardan li ser wan de ji bona nankirin bidanna Milbna Miletek naytin bitrkirin. unke: 1. Zor dibe, ku ev Rojhilanasn han di gava pirs bersev de ligel Xelk Loristan de t hin hele abnan bne. Ew bi ba ve nehatibin biliberketin rengek nerast gotinan wan dane bigirtin bitomarkirin. 2. Bi carek ve ew arezay ben zaravayn ziman Kurd nebn wan li ser zanistyeke km de biryaryn xwe dane bidan Bi rast ve, heger ku em li hin ji gotinn Faris Lor de bidin bitemaekirin wan ligel ax ben ziman Kurd de bidin biberamberkirin, d em bidin bidtin, ku mnabna van ax ben ziman Kurd ligel gotinn Lor de ji mnabna wan ligel gotinn Faris de btirin. Ji we re v Lista han ji bona beramberkirin em didin bipkekirin:

Beramberkirina hem zaravayn Kurd ligel hevd Faris de Beramberkirina hem zaravayn Kurd ligel hevd Faris deBeramberkirina hem zaravayn Kurd ligel hevd Faris deBeramberkirina hem zaravayn Kurd ligel hevd Faris deBeramberkirina hem zaravayn Kurd ligel hevd Faris deBeramberkirina hem zaravayn Kurd ligel hevd Faris de
Faris Lor Feyl Lor Lek Hewram Kurmancy Rojhilat Sulman Kurmancy Rojavay Behdnan

326
Biro Binn Bala Engebn Xerbuze ncc Armud Sb Esp Co Mayim Berxz Engor Kosfend Mwz Bio Bin Ewban Esel am ncr Ermud Sw Esp Cewe Etm Eles Engor M Mewj Bio Bin Ban Esel Xeroze ncr Emrud Sf Esp Cew Eytim Fr Enor M Mwj Efroim mruwa Lowe Binre Ser Hinguwn ot Hencr Herm Sf Esp Yew Men mew Horze Hengor Mer Mwij Wereta Aro Biro Dane Sero Hinguwn t Hencr Herm Sw Esp Co Yem Helese Tir Mer Mwij Efroim mro Nazanim Here, Bie Rune, Run Jor, Ser Rehengew, Hingiv Zebe, emt,Zeye Hejr Herm, Esgurk Sv Hesp Ceh, Co Dem, Tm Rabe, hulu, Werze Tira, Tir Pez Mwj Firoim, Difroim ro, Evro Nizanim, Nozanim

Mfiroim Efroim Imroz Nemi danim mroj

Nazanim Nazanim Mezan

Weku me li v lsta han de date binandan, di navbera du be Kurmanc zaravay Sulman Badnan de cudabneke ewende niye; bi tenha ve li hin gotin veguhertina kirinan de heye. Ji bona nimne Kurmanc Rojhilat kirina Helsan weha didin biveguhertin: Helsa di yde, Heles di Niha de, Helse di Ferman de. Weha Badinan li cih Helsan de Rabin dibjin ew weha didin biveguhertin: Rab di y de, Derabit, Radib di Niha de, Rabe-hulo di Ferman de. Kurmanc Rojhilat dibje: Danitin, dant, daeni, dane. Badnan dibje: Rnitin, dirnit-rdin, rne

327 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Heger ku li v Lsta han de -ku ew nimneyek bikole ye- ba lbte binrn, Merov dide bidtinb, ku mnabna zaravayn Feyl Lek ligel ben zaravayn Kurd de ji mnabna wan ligel ziman Faris de bi btir ve tte biderkevtin. Jibervj bi tenya ve ji ber mnabneke km zaravayn wan ligel ziman Faris de tte biderkevtin, nabe ku Lor bi Faris ve btin bidann. Bi xwe j weku me li dery yekem de daye bigotin, beek ji Rohjhilatnasan Lor ji Milet Kurd nadin bicihkirin. Rawilson derbar zaravayn Lor Gewre Lor Bik de dibje, ku be yekem bi zaravayek ve didin baxivtin, ku ew bi xwe j ve bi zaravayek Kurd ve tte bierkevtin. Lbel ew ligel zaravayn Kurdy din de di lihevhatina xwe de pir tte bicudakirin. Be duwem ew bi zaravayek ve didin biaxivtin, ku ew nzk zaravay Kermanah tte biderkevtin. Lbel herdu be, yn ku ew bi herdu zaravan ve didin biaxivtin, bi hsan ve ew di hevd de ttin bigihandin. Bigir tevaya Lgervanan Zanistvanan biyekdibin, ku zarava zimann Ern iyayn Zagros bi xwe ve ew ji maynn ziman Pehlevy kevnar ttin biderkevtin. (Ji Zehaw tan Xuzistan). Derbar zaravay Sune Hewreman de Insiklopdya Musulmanty dibje: "Zaravay Mukry Kurmanc tan bi Bane Seqiz ve tte bidtin ji w pde pve ew nayte binardin. Li Jr ava Cefato, Xorxora Tleko de zaravay Kurdistan dide bidestpkirin ew tan Jr welat Sune tte biyn. Bi rast ve div li v zaravay han de bi rengek zanisty zor ba l bte bivenerandin. Zaravay Merwan weku zaravay Cafan bi carek ve ew bi Kurmanc ve tte biderkevtin. Zaravayek ne Kurd392 li herdu Hewreman de tte bidtin p tte biaxivtin Hewram p tte bigotin ew li lay Xelk de bi (Mao-Ez dipeyivim) bi nav deng ve tte biderkevtin.
392

Nt li vder de ku ew ne Kurmanc ye. (M. E.).

328 Li hin dhatn-gundn Pawe j de her bi v zaravay han ve tte bipeyivandin. Li gundn Ern Gewrey Goran de li Jor Zehaw de li gund Kandola de di navbera Dnawer Kermanah de, li hin gundn tirj de li Drsim de zaravay Zaza tte bidtin, y ku ew j ji zaravay Hewram hatye biwergirtin. Li gora lkolandinn O. Man de ev hem zaravayn han bi zaravayn rany Nav ve ttin biderkevtin ew di rza Saman, Kohrod Mahlan... hd. de divn btin bidann. Derbar zaravay Sune de belgeyek bi destn me ve niye, belam zaravay Hewram-Goran li gora evn destann xwey pir de gelek bi dil ewat kr ve tte biderkevtin h gman tde niye, ku ew bi xwedan wjeyek pir fireh rn ve tte biderkevtin. Waly Erdelan di Sera xwe de bi rengek taybet ve nav di pitgirtin dilbijandina nivsandina xwexuwany wje de bi v zaravay han ve dida bikirin. H gman tde niye, ku ev zaravay xwexuwany li zaravay Xelk cih de tte biderkevtin." Di v babet han de Mcer Soane-Son dibje: "Li dora w xz de, ya ku ew Loristan Kurdistan ji hevd dide bicihkirin, hin ji rn Kurd ttin bidtin, ku ew bi zaravayek ve didin biaxivtin, y ku ew li zaravay Tack kevnar ran de tte biyn. Waha diyare, ku ev welat Goran Xelkn w damezrand bn ew, weku me li ser de dayite bigotin, bi zaravayn cih cih dihatin biaxivtin. Ern Hewram, Kandola Rzo j bi cudabnek km zor j bi van zaravayn han bi xwe j ve dihatin biaxivtin. Zaravay Erdelany bi nav deng ve zor zor di xwexuwany wje de hatye bikarhatin li Sune de Xelk bi v Zarav didin bixwendin binivsandin ew pj zaravay Hewram yanj ehrezor dibjin. Li gora lkolandinn hin ji dtinn li ser v zaravay han de tte biderkevtin, ku be zor Rnitvann Era Goran bi v zaravay han

329 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan didin biqisekirin bee Gerok-Kocer-Rwend j bi carek ve bi Kurd ve didin biaxivtin". (Gerandineke Veart li Kurdistan Cezr de, r. 381). Ern Kurd Biraxoy, yn ku beek zor wan li Bilucistan beek j li welat Sindy Hindistan de ttin bipeydakirin, bi zimanek Kurd ve didin biaxivtin, ku ew bi ziman Biraxoy ve bi nav denge ve tte biderkevtin. Ev zaravay han ji girh Dirawdy Navn Jry Hindistan tte biderkevtin hin ji gotinn Biluc Faris j tkel w hatine bikirin. Ew tan v pla dawj de her bes ji bona peyivandin dihate bikarhatin. Belam sta p tte bixwendin binivsandin. Hin ji rok xwexuwann nivsand bi v ziman ve han ttin bidtin. (Insiklopdya Musulmanty, B. 1, r. 630)

4. Civat, Wje apemenyn Kurd

1. Civat Yekemn Civata Siyasy Kurd Kurd Teal Tereq Cumyet-Civata Bilindbn u Pveketina Kurd tte bidtin. Ew li Istenbol de li sala 1326 k.- 1908 z. de hate bidamezirandin393. Bidannvann wna Amn Al Beg Bedirxan, Ferq Mohemed erf Paa, x Ebdulqadir Efend Nevy Dilovav x Ubeydulah Nehr Padah Mur Ehmed Zul-Kufil Paa bn. Bigir di w dem j de li Istenbol de Kurd Neir Mearif CumyetCivata Bibelavkirinn Zanyaryn Kurd hate bidann w li taxa Cenberl Tade Dibustan ji bona hnkirina Zarokn Kurd date bivekirin.

Weha evaya bi nav denge. Belam ji nameyeke Turk di bin nav nana Mr Bedirxan de ji bal Lutf bi nav Civata Kurd di sala 1320 k. de di apxana Ictihad de li Misr de, ku Xwedy w Dilovan Dr. Eb-Dula Cedet b, tte biderkevtin, ku Civateke Kurd kevintir hatye bidtin; jiber ew di w nameya xwe de dibje, ku hatina w ji bona Civata Dest Xurt Kurdistan diyare. (M. E.).

393

330 Belam pir bi ser van herdu Civatn han ve p ne, tan ku ew ji bal Dewleta Itihad Tereq de hatin bihilann dibustan j hatin bigirtin. Belam Civata p bi diz ve dsan dihate bikombn w ji bona xebat terxem nedida bikirin. Li sala 1328 k.- 1910 z. de li Istebol de Civata Hv ji bal Xwedevann Kurd hate bidann w tan er Gewre ddate biirjkirin. Li dawya er Gewre de dsan v Civata han dest bi kombnn xwe ve date bikirin tan berdestbna Istenbol ji bona dewleta Kemal ve w date bidirjkirin. Wehaj di pit rawestandina er Gewre de li Istenbol de Civateke Siyasy din bi nav Kurd Istiqlal Cumyet-Civata Serxwebna Kurd hate bidamezirandin Serok w Nevy x Ubeydulah Nehr Seyid Ebdulqadir Efend b hem Mr Serokn Kurd di nava w de dihatin bidtin. Li duway demek de Bedirxan ji v Civat hatin bicihbn wan Kurdistan Teklat Ictimaye Cumyet - Civata Pkhatinn Civak li Kurdistan de dane bidamezirandin. Ji bil van j her di v dem de li Istenbol de Civateke tir bi nav Cumyet Qewmi Kurd-Civata Milet Kurd) hate bidamezirandin. Ev Civatn han tan hatina dewleta Kemal li Istenbol de hatin bidirjkirin. Li duway de ew ji hev hatin bibelavkirin. Li pa demek de bi nav Xweybn ve Civatek li dervey Turk de hate peydabn ew tan staj di kar de tte bidtin. 2. Wje Mexabin, ku em tu tit li ser Wjeya Kurdy kevnar de nizanin. H gman j tde niye, ku evaya j ji guhpnedna Zanistvan Mjvann Kurd tte biderkevtin; jiber ku wan ev aly han ji jna Melet xwe, ya ku ew bi byn kirinan ve pir tte bidagirtin, bi carek ve bi xwe ve dane bijibrakirin.

331 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Tev li van karn hany pir ermezar j de ji bona Lgervan Lkolanvanan tte bidiyarkirin, ku pir ji Wjevan Xwexwevann Kurd zor ji opn Mjyy mayn bi zimann Biganan ve dane biafiridan. Jiber van karn wan wjey peyvdarn bi wan zimanan ve ew ji Milet xwe dane binasn. Ez gman dikim, ji wan Merovan em nikarin tu gazin bidin bikirin; jiber ku guhpnedana Zanistvan Wjevann Kurd bi ziman xwey ml ve herwehaj di serguh xwe re biavtina guhpdana bi wjeya w ve bi pileyek weha ve hate bigihatin, ku Mjvan Zanistvanan, y ku ew li rastyan de dihatin bigerandin ew didan bitomarkirin, nema wan dikarbn, di rastya milbna wan Kurdan de bihatina bitgihatin. Jibervj pir bi pwist ve tte biderkevtin, ku em li wan Merovan de nedin bigirtin, yn ku ew li Kurdbna wan Zanistvanan de didin bigmankirin. Ji bona nme, em hinekan ji navn van Zanistvan Wjevanan li v der de didin bitomarkirin: Melek Tac El-Miluk Ebu Sed Bor ji Melekn Eyb ve, y ku ew di sala 579 k.- 1183 z. de hatye bimirin. Ibin El-Mistewf El-Erbil, y ku ew di sala 637 k.- 1239 z.de hatye bimirin. Ibin Xelkan bi nav deng, y ku ew di sala 681 k.- 1282 z. de hatye bimirin. Ebu Bekr Eyb, y ku ew di sala 727 k.- 1327 z. de hatye bimirin. Eb Elfiday Eyb, y ku ew di sala (732 k. - 1332 z. de hatye bimirin. Mewlana drs Bedls, y ku ew di sala 926 k.- 1519 z. de hatye mirin. Mufty El- Siqleyin Ebu El-Sud El- mad, y ku ew di sala 982 k.- 1574 z. de hatye bimirin. Mah eref Xanima Erdelan394, ya ku ew di sala 1263 k.- 1847 z. de hatye bimirin. Aya Teymur, ya ku ew di sala 1320 k.- 1902 z. de hatye bimirin. Herwehaj pirn din j ji Zanistvann Kurdn bi nav deng, tev ku ew Kurd bn, wan pir ji nivsnn xwey mayn bi ziman xwey Kurd ve nedane binivsandin.
dwana Xwexuwann w Faris li Tehran di sala 1344 k. hatye apkirin. Nav Nana w Mestureya Kurdistan b. Ew li dor sala 1220 k. de li Kurdistana ran bi dunyay ve hatye. W bi Xusro Xan Waly Kurdistany Giti mrkir. (M. E.).
394

332 Weha wan bi v reng ve pir karn mezin ji bona Miletn din bi zimann wan ve ji wan re dane bipkekirin, di gava ku wan ziman xwey mil wjeya xwey gelr bi carek ve di ser guhn xwe re dabn biavtin. Jimara Zanistvann Kurd ji Gewreyn Mjw, yn ku wan ziman xwey mil ji nivsandinn opn xwey hozany pir bilind dane bibpikparkirin, li gora zanebna min de bi sedan ve ttin bidtin. Li v der de ez ji hin navn Zanistvann Kurd didim bibrxistin, ji yn ku wan bi pirbn ve bi ziman xwey mil ve dane binivsandin wan ji me re xizneyeke wyjey mily ba li d xwe de dane bihitin.

Hin ji Zanistvann kurd, yn ku bi pirbn ve bi Kurd ve dane binivsandin Hin ji Zanistvann kurd, yn ku bi pirbn ve bi Kurd ve dane binivsandin Hin ji Zanistvann kurd, yn ku bi pirbn ve bi Kurd ve dane binivsandin Hin ji Zanistvann kurd, yn ku bi pirbn ve bi Kurd ve dane binivsandin 4Hin ji Zanistvann kurd, yn ku bi pirbn ve bi Kurd ve dane binivsandin Hin ji Zanistvann kurd, yn ku bi pirbn ve bi Kurd ve dane binivsandin

1. Baba Tahir Hemedan arek Sofy Xwedan ye. Weha tte bigmankirin, ku ew li dora sala 401 k.- 1011 z. de hatye bimirin. Xwexuwann wy evndar xwedan bi rengek Sofit ve hatine binivsandin. Ew pir hevgirt dujwarin. Ew bi zaravay Goran ve di w pl de hatine bitomarkirin. Hinek w ji dest Lor didin binasn, lbel ew bi Hemedan ve hatye binavdengkirin. Rojhilatnasan pir guhpdan dane bikirin herwehaj wan pir kar ji bona civandin belavkirina nivsandinn wy wjey dane bikirin.

333 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Weha Xwedy Kovara Ermexany Faris li Tehran de dwana v ar han di sala 1927 z. 1306 F. de date bibelavkirin. Ew ji 296 ardran, 4 Evndaran ji pvekirineke ji 62 ardran tte bipkhatin. S ar arnn ji arnn v dwana han pir bi berzna xwe ve di wneyn sern xwe de sipehbna dahatinn bi serxwe ve ttin bidtin ew di bext dildary de nimneyn agirne. Du arn j libergardin bangkirinin. Ji wann may hem pesin nandanin. Felsefa Baba Tahir di Can Jn de bi carek ve bi servaj Felsefa Umer Xeyame ve tte biderkevtin. Ronahya Softy, ya ku p xwexuwann Baba Tahir didin bironahkirin, em w di nivsandinn Xeyam de nabnin. Baba Tahir ji berambern xwe bi nermbna phestbna xwe ve, bi bilindbna evndarya xwe ve, bi hsanbna wy xwe ve di pesn derd janan de tte bicudakirin. 2. El Termok Ew yekeke ji du Mamostn Wjevann kevnary Kurdin, yn ku mjwa wjeya Kurd navn wan daye bimaynkirin. Ew ji gund bik Termok ye, y ku ew li navbera Mako Hekar de tte bikevtin. Ew Yekek p ye, y ku w rzimana ziman Kurdy niha daye bidann. Nivsandineke wy din j heye, ya ku w tde bihstin bnn xwe di gern xwe de di nava welt de dane bitomarkirin. Nivsta Insiklopdya Musulmanty, ya ku me j ev agehdaryn han dane biwergirtin, nade bidiyarkirin, ku ev herdu nivstn wy hja li kder de ttin bidtin. Lbel nivsta di Pendn Kurd de ji bal Kamiran Beg Luwis Pol Mergirt de bi ziman Firens ve, ya ku ew di sala 1937 de li Paris de hatye biderkevtin, ew end ji xwexwann v Wjevan han bi xwexuwan ve bi ziman Firens ve dane biwergerandin.

334 Weha ev wergerandinn xwexuwany han bi bilindbneke pir berz ve ji me re didin biderxistin, ku wjeya mey kevnar xwedan dilek wjey pir mezin, xwedan phestkirineke pir nerm tenik wneyek sery pir fireh b. Xwexuwann w bi navn Gotinek bi tenha ve, Xelkn welat Min, Xir ji Yaqut Jyan Xweneke di wjeya xwe de pir bilindin, di tgihtina xwe de pir bala berzin di phestbna xwey mil de pir krin. Ev Wjevan mey han ji Zanistvan Hjayn sedsal aremn Ko tte biderkevtin.

335 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan 3. El Herr Ew ji Xelk gund Dr Herr di herema Hewlr de tte biderkevtin. Ew di navbera saln 400 470 k.- 1010 1077 z. j hatye bizayn. Ew di pla ar rany bi nav deng ve Ferdos Tos j hatye bijyandin. Dwana wy bi nav deng ve bi zaravayek Kurd ve hatye binivsandin, ku ew ro pir nzk zaravay gund Dr Herry niha tte biderkevtin. Ew ji bal piranya Kurd de tte biliberketin. Xwexuwann w pir tenik nermin hj bi serdej ve di nava wan de hogir, tn jan ttin bidtin. wey nivsandina wna pir bi eng hoeneg ve tte biderkevtin. Piranya xwexuwann w, yn ku min ew dane bixwendin, hem li ser evndary de ttin biderkevtin. Mebetsta wan bes bi tenha ve evndarya bi serxwe xur ve tte biderkevtin. 4. Meley Cezr Nav w x Ehmede ew li bajar Cezr de hatye bizayn. Ew di nv daw de ji sedsal eemn ko de hatye bijyandin. Pir tte bigmankirin, ku ew di pla mad El-Dn Zeng Etabik Musily bi nav deng ve dihate bidtin. W ji bona li Dxwevanan de dwaneke pir bi nerx dayite bihitin. Zaravay w pir li zaravay herema Botan niha de dire. Ev dwana han li Berlin de di sala 1322 k.- 1904 z. de hate biapkirin j Daneyek li Nivstxana El-Eb Enstas de li Bexdad de tte bidtin. Xwexuwann w ji aly bipkhatina wan de weyek wan taybet tte bidtin ji aly mebesta wan de ew di dawya bilindbna evndary de ttin bidtin.

336 Weha diyare, ku dil v Xwegovan Mezin ji bona Mreke Kurd ve dida bildan. W tevaya jna xwey poand bi bhvbn derd ve bi carek ve date birskirin bi hunandina xwexuwann evndarya nimney xur ve date bitevinkirin birabuhurandin. 5. Fiq Teyran Ew ji Xelk Mako tte biderkevtin. Ew di nava saln 707 777 k.1307 1375 z. de hatye bijyandin. W di bin H. M. de dida binivsandin. Nav wy rast Mihemed b. Hin xwexuwann w hene bi serdej ve du nivstn wy bi nav deng ve ttin bipeydakirin. Yek bi nav roka x Senan, ya din bi nav Qol Hesp Re ttin bidtin. wey nivsandina w b wey sertya ch wy taybet ve tte bigirdan. 6. Meley Bat Ew ji Xelk gund Bat li Ostana Hekar de tte biderkevtin nav w Ehmede. Ew di navbera saln 820 900 k.- 1417 1495 z. de hatye bijyandin. Dwanek xwexuwan wy ba tte bidtin. W roka Zayna Pxember bi zaravay kurmanc daye binivsandin. Von Logok ji mj de wneyn w dabn bigirtin w ew date bibelavkirin395. 7. Ehmed Xan

Ew ji bal Xwendevan Rewaqa Kurd li Ezher de Kurd Ehmed Zade, Xwed ldilovan be, di sala 1324 k. de hate Capkirin bibelavkirin. (M. E.).

395

337 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ew Era Xan tte biderkevtin, ya ku ew li herema Bayezd de tte bidanitin. Ew di navbera saln 1000 1063396 k.- 1592 1653 z. de hatye bijyandin. Ji nivsandinn w Destana Mem Zn tte bidtin, ya ku ew bi gewretirn xelata mayn ve tte biderkevtin, ya ku ew tan niha ji bona wjeya kurd hatye bipkekirin. Ew li Istenbol de di sala 1340 k.- 1922 z. de hatye biapkirin. Ji bil vj de Ferhengek wy Kurd Ereb tte bidtin, ku ew bi nav Nbuhar-Nbuhara Bikan hate binavkirin. Ew di sala 1094 k.- 1623 z. de ji bal Diya Beg hatye bibelavkirin? Ji bil van j pir xwexuwann bi Kurd, Ereb, Faris Turk ve ttin bipeydakirin. 8. erf Xan Ew ji Xelk olmerg tte biderkevtin ew di navbera saln 1104 1161 k.- 1693 1748 z. de hatye bijyandin. Ew ji Binemala Mrn Bedls tte biderkevtin. Xwexuwann w bi Kurd Faris ve ttin bipeydakirin piranya wan li ser evndary de ttin bidtin. 9. Muradxan Bayezd Ew di navbera saln 1150 1190 k.- 1740 1780 z. de hatye bijyandin. Hin ji xwexuwann w li ser evndary n de ttin bidtin. 10. ahpurtoy Hekar

Di Pgotina Mem Zna apkir de li Istenbol de di sala 1337 de hatye, ku ew di sala 1063 k. de bi duny ve hatye, w nivsta xwe di sala 1105 k. de daye binivsandin Temen w w ax 44 sal b, mna ku w ew di dawya roka xwe de daye binivsandin. Herwehaj tde hatye, ku di sala 1094 k. de Nubuhar hatye binivsandin ne ku ew hatye apkirin. (M. E.).

396

338 Di nava destn me de tu agehdar barmaber v air han ji bil goyek pve niye, ku ew dibje, w dwana xwe di sala 1221 k.- 1806 z. de bi ziman kurd ve daye bidawkirin. (Insiklopdya Musulmanty). 11. x Marof Nur Ew yekek ji Gewreyn xn Berzenc tte biderkevtin herwehaj ew ji gewretrin Zanistvanan tte bidann. Ew di navbera saln 1116 1254 H.- 1753 1838 z. de li bajar Sulmany de hatye bijyandin. Ji bil nivsandinn wy pir Oldar btir ji Bst nivstan di wje xwexuwany de piranya wan j li ser evndary de bi ziman Ereb hinek ji wan j ve bi ziman Faris ve ttin bidtin. Nayemeyeke wy bi Ereb Kurd ve di bin nav Ehmed de tte bidtin. Min hj xwexuwann wy kurd nedane bixwendin. _____________________________ Nayte biveartin, ku agehdaryn me li ser Wjevan arn Kurd di sedsals szdehemn koc de pir kmn. Jimara wan bigir ew j mna jimara wan sedsaln dinin. Ev j ji bona v hoy han tte bivegerandin: 1. Jiber ku navn wan navn nivsandinn wan nehatine bitomarkirin. 2. Jiber ku wan ji xwe re nivsandin bi zimann Bganan ve di ser ziman xwey kurd re didane biwergirtin. Li v der de bes bi tenha ve em bi nav wjeya kurd dikarin mexabna xwe bidin biderxistin. Li ser v zneta han de em dikarin bi peyvn ar mraxs kurdy Ldilovan Hac Qadir Koy bjin: Kitb Defter Tarx Kaxez Be Kurd Ger Binusraye ziman ? Mela Mr x Padan Heta Meher dema Nam Nan? cih mexabn ye, ku Wjevann Kurd ev deqa han bi carek ve di ser guhn xwe re dane biavtin ew li ber w de nehatin bikevtin.

339 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Bi serdej ve wan zimann Miletn din di ser ziman Milet xwe re dane birgirtin, da ku ew p nivsandinn xwe bidin biderxistin. Jivj peranya wjeya kurd bedbextya wna hatye biderkevtin. Wjeya kurd di pir sedsalan de ew ji bern hozan arezabna bilind Zarwn xwe ve hatye bibpikparirin, lbel ji wan zimann Bganan pir sd qazanc ji xwe re dane biwergirtin. Em nizanin, ew i kirdar hobn, yn ku wan weha li wan Wjevan Zanistvanan de dane bikirin, ku ew wisa bidin bikirin? Gelo em wan di w br bawerya wan de bibnin, ku ziman Kurd di qada wje de d nikarib bi w kar bar giran ve bte birabn, yanj ima? Li gora zanebn bext me de ziman kurd ji mna v kmany bi b guneh ve tte biderkevtin; jiber ziman me pir bi maldar dewlemend ve tte biderkevtin. Weha Ldilovan Hac Qadir Koy ji v zneta han di end malikn xwey kurd de dide bigazinkirin: Kurd Axir iye eyb her kelam heqe niye eyb?, Lefz Kurd belaw neb Girdib wa li ma beyni me de tk ?, Li fesahet bel mehray e qiyamet bi Ermen nab ?, Bi kurt ve ew rya guhpnedan pskirin, ya ku Wjevann Kurdan beramber bi zimann xwe ve tan destpka sedsal szdehemn hatin biserden, hd hd ji w mjwa han li hin pern Kurdistan de hate biveguhertin. Weha Zanistvan, Wjevan airn Kurd bi derxistina nivsandinn xwe bi ziman kurd ve dane bidestpkirin. Wan didan bikarkirin, da ku ew w valabna wan hitiyn Bav kaln xwe di wjeya mil de bidin bidagirtin. Per ku her p bi v valabna mezin ve ji pern Kurdistana gewre p hate biiyarkirin, ew bi xwe ve Kurdistana raq b bi taybet ve heremn Sulmany, Hewlr Kerkk bn. Herwehaj ligel j de

340 Wjevan airn Kurdistana ran j bn; nemaze devera Mukr roleke ne km di v iyarbna wje de di vejandina reman de date bilstin. 12. Mihemed Axa Ew li gund Derbend Feqere de li herema Sulmany de mezin bye. Ew airek li nava gundan de di pla Mrnenya Evdul-Rehaman Paa de di nava saln 1204-1227 k.- 1790-1812 z. hatye bijyandin. Gman tde niye, ku ywexuwana wy bi nav Girna li ser dildar evne de, ya ku ew bi nava destn me ve hatye bikevtin, pir di wneyn sern xwe de, di babna kra xwe de di hozanya pesn xwe de bi berz bala ve tte biderkevtin. W xwexuwann xwe bi zaravay Era Caf ve daye binivsandin. Ew pir hsanin di wey xwe de ew ttin biherkandin. Tevlivj de di nava wan de dilsoziya evndarya pir kr ttin biderkevtin. Ji xwexuwana wy Girna li ser dildar evn de tte biderkevtin, ku Berdila ar ji bal Mr Baban de hatib biann, by ku ew bizanibe, ku ew Berdila air b. Lbel gav mr ev xwexuwana han date bixwendin, w Berdila air date biberdan w ew l date bivegerandin. 13. Nal Nav v air han Mele Xidire ew ji Xelk ehrezor ye. Ew di navbera saln 1215 1273 k.- 1800 1856 z. de hatye bijyandin. Di p de w dest bi hnbn xwendin ve li Qeredax de dayite bikirin. Li pa de w xwendina xwe li Sulmany bi daw ve dayite biann. Du car w ji bona Istenbol serdan dayite bikirin yek car j ew ji bona Mala Xwed hatye biyn.

341 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Di cara p de w serdahatina xwey xwexuwany hatina xwey wjey ji evndarya Keeke kurd ji Qeredax di dema xwendina xwe de dayite biwergirtin. Weha hatye bilihevrasthatin, ku ew ji Dildarn bextiyar bte biderkevtin; jiber ku ew ligel Dilbera xwe kanya serdahatina xwexuwann xwe de hatye bimehrkirin. Di na xwey duwem de ji bona Istenbol avn w bi Ehmed Paa ve hate bikevtin, y ku ew Mr Baban daw b. Ew ligel w de li wder de tan mirina xwe hate bimayn. Piranya xwexuwann w ji rengn evnadry nerm bi kr ve ttin biderkevtin. Xwexuwana wy bi nav deng ve, ya ku w ji Istebol li ser hogir dildarya xwe ji bona welat xwe de dayite binivsandin, ew batirn belge li ser tenikbna dil w evndarya wy pir kr de ji bona welat w dide biderxistin. Dwana wy civand karna wy ywexuwany bi hers zimanan ve dide biderxistin. Ew bi xwe ve dibje: Faris Kurd Ereb hersm be defter girtuwe Nal, Imro Hakim S Mulke, Diwan heye? Ev dwana w ji bal Wjevan Kurd Meriwan ve li Bexdad de di sala 1931 z. de hate apkirin.

342 14. Hac Qadir397 Bi Mr Xwexwuvann kurd b hember ve tte biderkevtin. Ew bi Xwexwuvank welatperwer pir xwngerm ve dihate biderkevtin. Ew li gund Gorqer de (Mjuwa Bi Nav Bangn Kurd, b. 2, r. 47, Baba Mardux Runah, bi ziman ve Faris, Tehran 1987 de li ser Hac qadir herwehaj li ser Tevaya Navn din di v mjwa han de hatine binivsandin, ji xwe re li ser wan de bidin bitemaekirin; jiber pir agehdaryn bi nerx nuh di nava w de tte bidtin. Bigir di v war han de ew pir valabnan dide bidagirtin - Cuma) li nzika Koy de hatye bizayn. Ew di navbera saln 1232 1344 k. hatye bijyandin. Ew pir bi welat Milet xwe ve hatib bigirdan w pir j ji ziman xwey mil didate bihezkirin p pir didate biguhdan. W tevaya evnadar phestbna xwe di hem xwexwewann xwe evndary de dida biderxistin. Xwexwewann wy gil bi derd ve hem bi carek ve bi pavemayna Netew w ve di warn siyas, civak abr de dihatin bigirdan. Wan tevay berber dubery di nava Kurdan de dida biderxistin, yn ku ew h bi wan ve ne dihatin bipwistkirin: Tembel, kar hz bxre dest mando li ser zik tre Ehl Cunet ne ivan Gavane Sahib fen Ilm Irfane Faide ger bidaya zikir dua Dibuwe Qarun Geday ser Rga Ew b behreye li kesb kemal Ebine Derw Sewalker Hemal ar mey Mezin ji aly bilindibna remana w, berzbna xwexuwann w wey wiy xwngerm de bi kr ve li Wjevan air bi nav bang Turk Namiq Kemal Beg de dire, y ku armanca wy bilind di jn di v malika wy han de tte biderkevtin: Olorsem kormeden miletde umdyetdikem feydi yazilson senk qebirmede Weten Muhzin webin mehzun

Di Komek ji Xweuwann wy Kurd de, yn ku ew li Bexd de di sala 1344 k. - 1925 z. de hatye apkirin, tde hatye, ku ew Kur Mele Ehmed ji Eira Zenge ye. (M. E.).

397

343 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan (Ger ez mirim, ber ez xwebm pkevtina Milet xwe bibnim debara li ser gora min bte binivsandin ez welat biderdin). 15. Mustefa Beg Di p de ew bi Hicr ve di pa de ew bi Kurd ve dihate binavkirin. Ew ji Malbata Sahibqeran Sulmany tte biderkevtin. Vedibjin. ku ew di navbera saln 1227 1267 k.- 1809 1849 z. de hatye bijyandin. Ew arek pir bi bal ve dihate biderkevtin. Li ahengan de ji ber xwe li ser pyan de w xwexuwan didatin bixwendin. Piranya xwexuwann w li ser evndary de ttin bidtin. Lbel j hin ji wan j li ser warn civak mj de ttin bidtin. W xwexuwan bi pirbn ve bi kurd ve didan binivsandin herwehaj w car caran j ew bi Faris, Turk Ereb ve didan binivsandin. W demeke pir dirj li welat ran de date bibuhurandin. Ew ji bona nava Civata Encmen Edban-Encmena Wjevann ran hate bikevtin. Vedibjin, ku w zora air rany Qa An di xwexuwany wje de daye bibirin, ya ku ew di nava wan de demeke dirj hatye bikirin. Hac Qadir di van herdu malikn xwe de pesn w weha dide bikirin: ehsuwar Belaxeti Kurdan Ye ke taz fesahet Baban Mustefa ye Texelis (Kurd) Xezil kirde be rutb Kurdi Hinek ji dwana xwexuwann w li Bexdad de di sala 1931 z. hate biapkirin 16. Ebdul-Rehman Beg Di p de ew bi Rencor Bmar ve di daw de ew bi salim ve hate binavkirin. Ew ji Xelk Sulmany tte biderkevtin ew ji Binemala Sahibqeran bi nav deng ve tte biderkevtin. Ew Kur air kurdy bi nav denge herwehaj ew bi hemdem w ve tte biderkevtin. Weku ku

344 tte bigotin, ku ew di sala 1220 k.- 1805 z. de ji bonadunyay hatye bipeydakirin. Ew ji bona welat ran , pit ku mrnenya Baban hate binebdkirin. Ew demk li wder dehate bimayn. Ev malika wy han ji me re hogirya wy pir ji bona welat w herwehaj bzarbna wna li ran de dide biderxistin: Ligel dil erte salim ger, necatim b, le Tehran da Beheti Ere bte Det R, be ran da guzer nakim Vedibjin, ku salim ji Tehran hate birizgarkirin ew ji bona Sulmany hate bivegrandin ew li wder de di sala 1286 k. de hate bimirin. Ew airek pir dilnerm evnadar b. Diwana w li Bexdad de di 106 pelan de li apxana Eytam de di sala 1933 z. de hate biapkirin. 17. Mewlew398 Nav w Ebdul-Rehmane. Ew li Hewreman bi dunyay ve hatye bipeydakirin. Ew Xelf x Osman Tewly ji xn Neqebindy bi nav deng b. Ew di dawya sedsal nozdehan de ji bona nik dilovanya Xwed . Ew airek pir diltenik b, ew di evndarya xwe de pir berz bala b. Ew Sofyek pir dilsoz b ew di phestbna xwe de pir rast b.

398 Di Dwa Xwexuwanya w de, ya ku ew li Sulmany de di sala 1354 k.1930 z. de hatya apkirin, hatye, ku ew di sala 1222 k.- 1804 z. de li gund Tawx Goz de ji gundn Ciwanro de bi duny ve hatye ew di sala 1300 k. 1882 z. de li gund Ser ate li pit keleha emran de mir ye. (M. E.).

345 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan weyek wy taybet pir vejand di xwexuwany de heb. Bi ser hza w di nvejandin hunerkin de di xweyuwany dawya wan j de w ji xwe re weyek Ewropy nuh di hunera xwexuwany peyvdary de di ziman kurd de date bivejandin; tev ku dorhla w pir ji wan welatan dr b, ji yn ku ew bi Wjeya Nuh ve hatibn bikrkirin; tev drbna w j ji civak xelk j tev zanbna wna bes bi zimann kurd, Faris Erb j ve w ew nuhvejandinn han dane bikirin. Giringtirn nuhvejandina wna di rxistin nivsandina xwexuwany de di yekkirina dawya xza p ligel dawya xza syem de dawya xza duwem ligel xza arem de daye bikirin. Ev kar han tan w dem j ew ne ji bal kesek de ji Xwexwuvann Faris Kurd hatib bikarann. Di nivsandina xwexuwann xwe de her her w zaravay Hewreman dida bikarann. Bigir tevaya navroka xwexuwann w bi carek ve hem li ser jhvkirin bangkirina Xwed de tte biderkevtin ew li ser evndarya Xwedy de bi kr ve tte biderkevtin. Ji xwexuwann wy pir diltenik em v malika han didin bipkekirin: Gul, on ruw Azzi nezaket poan Wefer Awan on seyl ddey min coan 18. x Rida Ew Kur x Ebdul-Rehman Talebany bi nav denge, y ku ew di arezanebna xwe de di iir Wje de hunervan b. Ew li naveya Baziyan de li melbenda emal de, li Parzgeha kerkk de bi dunyay ve hatye bigihadin. Ew li bajar Kerkk de mezin b w li wder j de xwendina xwe bi daw ve dayite biannan. li pa de ew ji bona welat Hicaz ji bona Mala Xwed . Li pa vegera xwe ew ji bona Istenbol demek ew li wder de hate bimayn. Li Istenbol de avn w bi Wjevan Xwexuwan bi nav deng ve Namiq Kemal Beg ve hate bikevtin. Namiq Beg pir bi jrbna wy gr ve bi karna wy pir bilind ve dil w biserve.

346 Bi her ar zimanan ve bi Kurd, Faris, Ereb Turk ve x Rida pir xwexuwann zengil dane binivsandin. Xwexuwann w zorin ew pir cudane. Di nava wan de xwexuwann Gep, Devbiavtin, Felsef Pesindary ttin bidtin. Piranya Xwexuwan Sirdn w li ser lingan de jre dihatin biderkevtin. Ew pir di peyvna xwe de hsanin ew di tgihtin mebesta xwe de pir krin. Ew di Xeret El-Muherem sala 1328 k. 13. rbenda sala 1910 z. de li Bexdad hate bimirin ew li kleka Goristana x Evdul-Qadir Glan de (Perestbna Xwed li ser Veartiyn w bin) hate biveartin. Li ser Kla w de ev arna wy Faris hatye binivsandin: Ya Resole lah e baed on Seg Eshab Kehev Daxil Cunet om der zemrey Ehbab to O rod der cunet men der cenehem k rewast O Seg Eshabi Kehev men Seg eshab to (Ho Peyamber Xwed i bye awa Seg Hogirn ikevt ew ji bo nava bihut bo nik Hogirn te tte bicihkirin ? Ew ji bo Buht tte birkirin, k min ji bo dujeh date binardinin? ew Seg Hogirn ikevt ye, ez j bi xwe Seg Hogir te me?) Her wehaj vaye em ji we re malikeke daw ji xwexuwana w di pesn malbata xwe de bi taybet ve Biray xwe x El de didin bipkekirin: Rida j le ew nesle ye bi bexe yareb ke qet nab Gul b xar behir b buxar Ate b dod Maxabin hj dwana xwxuwann w tev ne hatye bicivandin biapkirin399.

Mebest ji v Diwana w ye, ya ku ew ne bi git li Bexd de di sala 1935 z. de hatye apkirin. (M. E.).

399

347 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan 19. Mele Mohemed Navnana w Mihy ye. Ew li gund Balx de li naveya Mawet de li Parzgeha Sulmany de di sala 1252 H. de bi dun ve hatye bigihandin. Ew Merovek Zanistvan Hja ji Xelefayn Rya Neqebendy b. W xwedina xwey destpk li ser dest Bav xwe Mele Osman de date bidawkirin. Li pa de ew ji bona Bexd li wder de w ji zansit hnbnn Muft Zehawy bi nav bang ve ji xwe re sd date biwergirtin. Ew ji bona serdana Mala Xwed c li pa de w serdana Istenbol date bikirin. Ew bi ddara Sultan Ebdul-Hemd duwem ve hate bixemilandin. Sulatan ferman p date bidan, ku ew Tekyek bi nav x ve li bajar Sulmany de bide biavakirin jre mehyeke ba date bidann. Ew di sala 1327 k.- 1909 z. de hate bimirin temen w heft pnc sal b. Dilovanya Xwed li ser be. Ew di nava Tekya xwe de hate biveartin. Ji bil bilindbna w di zanisty huner de karineke wy b sinor di xwexuwany hunera peyvn de dihate bidtin. Xwexuwan Surdn wy zengil bi ziman Ereb, Faris Kurd ve ttin bipeydakirin. Navroka wan bi evndarya Xwedan ve tte biderkevtin. Ev arna han nimneyeke sipeh ji xwexuwann wy Softy dide biderxistin: x, Hemawendki eda weez nesihet Ew qor be serey dabwe ber feh fedhet Xwe hate cewab, weti to heqye feqet min Quta Terqim, ne ko quta Terqet Diwana xwexuwann w li sala 1341 k.- 1922 z. de li bajar Sulmany de hate biapkirin.

348 20. Mewlana Xalid Ew ji Tra Mkal ji Era Caf bi nav denge. Navnana w Diya El Dn b. Di sala 1197 k.- 1783 z. de ew hatye bizayn ew di 4 Zil-Qude sala 1242 k.- 1826 z. de li bajar am de hatye bimirin ew tde li taxa Salihy de hatye biveartin. W li Sulmany de dest bi xwendina xwe ve daye bikirin. Li pa de ew ji bona serdana Mala Xwed ew li pa v serdana han de careke din ew ji bona Sulmany hate bivegerandin hinek tde ew hate bimayn. Li pa v j de ew ji bona Hind ew li nik Merov Piroz Mezin ah Ebdul-lah hate bimayn w j Rya Neqebendy ji xwe re date biwergirtin. Li pa v de ew ji bona Sulmany hate bivegerandin. Pit demek ew ji bona Bexdad j ew ji bona am . Li wder de demek w dest bi xwendindan rberkirin ve date bikirin. Wehaj destek wy dirj di zanistyn wjey j de tte biderkevtin. Piranya xwexuwann w bi Faris, Ereb ve km j ji wan bi Kurd ve ttin bidtin. Dwana w li bajar Istenbol de li ser Ferman Sultan Ebdul-Hemd de hate biapkirin. 21. Muft Zehaw Nav w Mihemede navnana w j Feyd ye. Ew ji Xelk Sulmany ye ew Xuwarzy Malbata Baban ye. Bav w Mr Ehmed di Zarotya w de ligel Mal tev de ji bona Zehab -Zehaw n. Li wder de ew ji xwe re demek hatin bimayn li pa de wan ji bona Bexdad ji xwe re dane bibarkirin. Li bajar Bexdad de di sala 1257 k.- 1841 z. de ji bona s sal ew bi Mufty Bexdad ve hate bikirin ew di sala (1308 k.- 1890 z. de ji bona dunya din .

349 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ew di zanist hunern dema xwe de Bhempa b. Ew kanya xwexuwany wjey b. Pir xwexuwann w bi Ereb Faris ve ttin bidtin, belam km ji wan bi Kurd ve ttin bidtin. Ji hezar kes btir bi nav dengtirn Zanistvann raq welatn dorhla w li ser destn w de hatine bifr biperwedekirin. Ev arna Farisy t ji me re xwexuwanya wy bilind dide biderxistin: xa to ke der Alem zahiri ferd in rutbe zedistar bedest Awerd Heyf est ke ew dor ser to gerd de Bayest ke to dor ser ew gerd (Ho x bhempa di v chana diyar de te eve nav nan bi aik di dest de heyfe ew li dor ser te tte bigerandin gerek tu li dor w de bihata bisrandin) 22. Ceml Sidq Zehaw Ew Kur Muft Zehaw ye. Ew yekeke ji gewretirn Wjevan Xwexuwann v pla han tte biderkevtin. Dwana Xwexuwann wy Ereb pir dewlemend bi male. pir nvsandinn wy wjey bi ziman Ereb ttin biderkevtin. Xwexuwann w bi zimann Rojhilat (Faris, Kurd Turk) j ne kmin. Xwexuwana wy zengil bi ziman Faris ve li Tehran de di sala 1934 z. de bi hatina derbasbna Cejna hezar sal ve li ser air rany bi nav bang ve Ferdos pirbna liberketina w, berzbna drbna w krbna tgihtinn w dide biderxistin. Berambnn wy wjey Xwexuwann wy devbiavtin ligel air Kurdy bi nav deng ve x Rida Taleban ttin bidtin. Ew di sala 1935 z. de li bajar Bexd de hate bimirin ew li kleka mam Gewre Ebi Henfe de, Xwed ldolovan be, hate biveartin. 23. Emn Feyd Beg

350 Ew ji Xelk Sulmaany tte biderkevtin ji Evsern Topdary tte biderkevtin. Ew di rza sipahy de berz b, tan ku ew bi nana Mr Alay Top ve hate bigihatin. Destek wy dirj di zanistya Metemarik de heb. herdu nivstn wna Icmal Netayc Hewa Nesimi batirn belgn li ser w zanebna wna de didin biderxistin. Herwehaj herdu nivstn wna uaat Encmen Edban li karna wy wjey de bi belgeyn pir xurt ve ttin biderkevtin. Di navbera w Ldilovan x Rida Taleban de dostanyeke pir xurt heb di nava wan de her her pwend bi iir Xwexuwany ve dihate boderkevtin. x Rizay Taleban di komek de ji xwexuwan xwey xwe di arnn xwey pir bilinde pesn w daye bikirin. 24. Tahir Beg400 Ew Kur Osman Paay Kur Mihemed Paay Gewrey Era Caftte biderkevtin. Ew li bajar Helebe ve bi dunyay ve hatye bigihandin ew di sala 1337 k. de hatye bimirin. W iir bi s zimanan ve dida binivi^sandin. Bi ziman Faris Kurd hin ve ji xwexuwann wy evndary pir nerm xwe ttin bidtin. 25. Ehmed Beg Ev bi xwe j Kur Osman Paay Gewrey Era Cafe ji Xelk bajar Helebe ye. Ew di sala 1933 z. de ji v dunya me . Hin ji xwexuwann wy pir nerm xwe bi zimann Kurd faris ve ttin bidtin. 26. Ehmed Beg
Di dwana w de, ya ku ew li Sulmany de di sala 1355 k.- 1936 z. de hatye apkirin, hatye, ku li ehrezor de di sala 1295 k. de bi duny ve hatye. (M. E. ).
400

351 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ew Kur Fetah Bege ew ji Malbata Sahibqeran bi nav bange. irn wy Kurd Faris di berzbna vejandina xwey wjey pojn de pir bilindin. Bigir xwexuwann w ew pir nzk yn herdu Merovn w Kurd salimin. Ew di sala 1935 z. de hate bimirin. Hj tan nihaj dwana w nehatye biapkirin. 27. Salar Sed Ew ji gewretirn Wjevan devera Mukr tte bidtin. Xwexuwann wy Kurd yn Faris bi batirn Bnvann zindnbn ve li ser karna wy pir bilind de di ber wy wjey de ttin biderkevtin. Tte bigotin, ku dwaneke wy pir bi nerx ve tte bipeydakirin. Ew li ser destn Peyn Dewleta Osmany Vegirtvan de di destpka cenga Yekem Chan de li bajar Sablax-Mehebad de hate bikutin. Weha ev xwexuwanya wy Kurd li ser na Serdar Mukr de ji me re hin ji baweryn w dide biderxsitin. Em v malika dawya v xwexuwany ji we re didin bipkekirin: Ey Xweda Ekrad yexsr hem Milet bn dey El, ta ak ne fewtawin, bel fikr bikin. 28. Ehmed Kor Ew ji Xelk Sablax-Mehebad tte biderkevtin ew ji Xwexuvann Mukr tte biderkevtin. Ew di sedsal nozdehan de hatye bijyandin. Xwexuwann w pir nerm bikrin bi taybet ve xwexuwana wy bi nav Paky ve pir vejand tte bidtin. ____________________________________ Ji bil van Xwexuvanan j pir din j nala Ah, Hesen Kino, Eb Dulah Hesen, El Berdean, Mihemed Fikr, y ku Hac Qadir di xwexuwanya xwey bi nav deng ve daye bibrxistin, Rencor Kerkuk,

352 Emn Beg Dizey, Miuw, Xeste, Wefay, Eb -Dul-Rehman Xalis, Melay Beyt, Mele Mustefay Beyar, Mele Xidir, Mrza Yaqub, Hesen Homer, Mele Mihemed Komas, Mele Ehmed Derberd, Mele Qadir x Wesan, Mele Mihemed Koy, Mustefa Beg Caf, mele Rehm Mukr, Kake Emn Mukr, Kak Mustefay ran .... hd. ttin bidtin. Ev hem di sedsal nozdehan de hatine bijyandin wan pir nivst namn wjeyy ba li d xwe de ji me re dane bihitin. Ev Xwexuvan Wjevann Vejandina Wjey han li Kurdistanan Jr de ew beekin, ji yn ku em li ser op nivsandinn wan de hatibn biagehdarkirin. H gman tde niye, ku mna v vejandina wjey han j km yaj btir li pereyn Kurdistany din j de hatye bikirin. Mexabin, rew znatn zal li ser wan peran de nahlin, ku em bi rast durust ve agehdaryan li ser opn w vejandina han de ji xwe re bidin biwergirtin. Herwehaj cih dilxwey ye, ku nihaj li Kurdistan raq de tevgereke remany bi nerx ve tte bikirin. Nimne li ser v tevgera han de pirin bnn zind j li ser v iyarkirina wjey hany xur j de peydabna Xortn Zanevan ji Xwexuvan Wjevann xwngerm ttin bidtin. x Hac Tewfq Beg li bajar Sulmany de bi vna Xortek enleg ve ser govenda v vejandina wjey han niha dide bigerandin. Li Nivstxana Asya de li Pters Borg de -Lenin Girad de- nivsandin opn jimareke pir ji Xwexuvann Kurd hatye bicivandin. Weha Miso Lerch-Lr nivsteke bi taybet ve li ser opn wan Xwexuvanan de dayite bidann. (Insiklopdya Musulmanty). 3. Kovar Rojnamn Kurd

353 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Weku em dizanin, ku yekemn Rojnama Kurd li jr nav nana Kurdistan de li Istenbol de di sala 1315 k.- 1897 (1898 Cuma) z. de ji bal Medhet Beg Nevy Bedirxan Beg de hatye biderkevtin. Li duway Nexweketina Xwedy w de ev Rojnama han ji bal Biray w Eb-Dul-Rehman Beg de li Qahire, li Cinv, li Volkiston, li London de hate biderkevtin. Belam li pit Dazanna Destra Dewleta Osman de ev Rojnama han careke din li Istenbol de ji bal Sureya Beg Bedirxan de hate biderkevtin ew di dema Cenga Chany Yekem j de dihate biderkertin401. Daneyek ji v Rojnameya han ji jimara 1 tan 31 de li Nivstxana Piroys de li Berlin de tte bidtin. Ev Rojnama han ji Kovara Kurdistany, ya ku ew ji bal Misyonervann-Amojgarvann Urmiy ve dihate biderkevtin, bi cuda ve tte bidtin. Li duway Dazanina Destra Dewleta Osman de ji bala Cumiyet Hw Kurd-Komela Hvya Kurd de Rojnameyeke n di bin nav nana Roja Kurd de li Istenbol de di sala 1331 k.-1329 E. de hate bibelavkirin. Di Dana p duwem de Wney Selah El-Dn Kerim Xan Zend hab. Ev herdu Dane ji 6. axlev di 6. trmeh de di sala 1331 k.- 1329 E de ji bal Eb-dul-Kerim Efendy Xelk Sulmany de hatin biderkevtin. Li pa demek de nav v Rojnama han hate biveguhertin ew bi nav Hetaw Kurd-Hetava Kurd) hate binavkirin.

Nivsvan li ser cih derbikevtina w de di w dema teng de tu tit nade binivsandin. Weke ku ez dizanim, ku Xwedy w Sureya Berdirxan Beg ber cenga Chani Yekem ji bona Qahire hat w ew bi ziman Kurd Turk bi Nvmeh li Qahire de di navbera saln 1915 1916 de date biderxistin. J komek ji jimaran hatin biderkevtin. W xwe di bin nav nana Ehmed Azz dida binavkirin; ev j ber Malbata wy Ezizan b. (M. E.).

401

354 iyarvan Lawn Kurd li duway Cenga Chany Yekem de jhatbnn xwe dane bibtirkirin. Li Misr, li Istenbol li Kurdistan de wan gelek Rojnamn tir dane biderxistin ji wan hemyan bi nav bangtir ve Rojnama ny Jn b. Ew li Istenbol de di sala 1919 z. de ji bal Hemze Beg, Memduh Selm Beg Kemal Fewz Beg de dihate bibelavkirin. Mebest armanca v Rojnama han pgihandin tgihitina v destr b: ku Kurdistan bi mal Kurda ve tte biderkevtin. Jimara s duwem j li cemada yekem sala 1338 k.- 22. rbenda 1920 z. de hatye biderkevtin. Herwehaj Rojnameyeke Nvmehy tir j li jr nav nna Kurdistan de li Qahire de ji bal Bedirxan Ehmed Ezz Beg de dihate bibelavkirin402. Jimara duwem j di 5. zul-huce sala 1335 k. de hatye biderkevtin. Yekemn Rojnama Kurd li bajar Sulmany de PkewtinPbikevtin b. Ew mehek li p olkirina Ingilz de ji bona bajaray Sulmany ve hate bilinavn. Li pa de di 2. gelawja sala 1922 z. de Rojnama Bangi KurdistanBanga Kurdistan ji bal Hac Mustefa Paa de hate biderkirin tan befirbara w sal j 13 jimar j dern tir ew nema hate biderkevtin. Li duway v j de Rojnama ny Roji Kurdistan -Roja Kurdistan ji bal Mohemed Nur Efend dihate biderkevtin. V Rojnama han li gora arez fermana dewleta x Mehmud dida binivsandin w tan 3. avadara sala 1923 z. de date bidirjkirin j Panzdeh Dane hatin bidern. Li duway v de, ku x Mehmud duwem car Sulman date bichitin, Rojnameyeke tir Kurd bi nav Bang Heq-Denga Heq ve di sala 1923 de li bajar Sulmany de s Dane j hatin biderkevtin.

Ew bi xwe Kovara Kurdistane, ya ku ew ji bal Mr Ehemed Sureya Kur Emn Ali Kur Bedirxan Paa di nava saln 1915 1916 de li Qahire de dihate bibelavkirin. Ew di sala 1938 de li Paris de mir. Xwed ldilovan be. (M. E.).

402

355 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Li dawya v de Umdi Istiqlal- Hvya Serxwebn der. V j ewende dirjnekir. Rojnama Heftroj (n) Jiyanewe-Jiyaneve) di sala 1924 z. de ji bal dewleta Sulmany de hate biderkirin. Ev Rojnama han di sala 1925 z. de403 nav w bi Jyan ve hate biveguhertin ew tan sta bi v nav han tte biderkevtin. Li sala 1925 de salih Zeki Beg Sahibqeran Zade Rojnameyeke Heftey bi nav Diyariy Kurdistan-Diyarya Kurdistan bi s zimanan Kurd, Ereb Turk ve dida biderxistin ew tan gulana sala 1926 de date bidirjkirin j azdeh Dane hatin bidern. Di piranya wan de wneyn bi nav bangn Kurdan ve dihatin bibelavkirin. Bi rast j ve Xwedy wy hja pir xwe didate biandin, da ku ew pir bi ba qeeng ve bte biderkevtin. Di sala 1925 de bi xwe j ve Hac Mustefa Paa Bangi KurdistanBanga Kurdistan li Bexdad de dsan date biderxistin. Ew li dawwya du s Danan de hate birawestandin. Di sala 1344 k.- 1926 z. de Mrza Husn Mukriyan li bajar Rewanduz de bi zaravay Kurmancy Rojava -Badnan- Botan ve Rojnemeyek bi nav Zar Kurmanc ve date biderxistin. Ev Rojnama han Heftroj ye. Xwedy wy hja bi Rmet ve tev hem azar dijwariyan j hj ew li ser derkirina w de dire. Ev Merov bi hiner rmet ve ji bil belavkirina wnay Rojnama Zar Kurmanc j w gelek lkolandinn bi nerx hja ve li ser mjwa kurdy poand de dayite bibelavkirin w ji bona iyarkirin navtdana Lawn Kurdn raq hiner rmeteke pir gewre dayite dide bikarann.

403

Ev sala 1931 z. ye, ya ku Daner tde ev nivsta xwe daye apkirin. (M. E.).

356

Dery Hetem Ern Kurd

1. Di Destpka Musulmany De
Li gora ciyografya Sin Martin nivstn Zanistvann Gurc Era Oranton-Orti yaxud Rewandi bi v nav tan Nv sedsal Nozdehan li herema Rewanduz de heb. Suryanan di sedsaln Navn de iyayn tuxbn herema Adyabin bi nav salak didan binavkirin. Era bi v nav ew niha li Loristan de tte rnitin".Rawilson hc titek ne li ser cih Rewa nihay Era Alon dibje. Lbel navek mna v nav yanj ew bi xwe ye, ew nav Heremeke bi nav bange di navbera Sulmany Bane de tte bikevtin j re Alan tte gotin. Herwehaj Dola dirj ji gund Kalfan tan Derbend Rewanduz j re Alona tte gotin. Zor dibe, ku Xelkn gundn v Dol ji maynn Alon bin. Li gora ciyografya Sin Martin nivstn Zanistvann Gurc Era Oranton-Orti yaxud Rewandi bi v nav tan Nv sedsal Nozdehan li herema Rewanduz de heb. Suryanan di sedsaln Navn de iyayn tuxbn herema Adyabin bi nav salak didan binavkirin. Era bi v nav ew niha li Loristan de tte rnitin".Rawilson hc titek ne li ser cih Rewa nihay Era Alon dibje. Lbel navek mna v nav yanj ew bi xwe ye, ew nav Heremeke bi nav bange di navbera Sulmany Bane de tte bikevtin j re Alan tte gotin. Herwehaj Dola dirj ji gund Kalfan tan Derbend Rewanduz j re Alona tte gotin. Zor dibe, ku Xelkn gundn v Dol ji maynn Alon bin. Li

357 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan gora ciyografya Sin Martin nivstn Zanistvann Gurc Era Oranton-Orti yaxud Rewandi bi v nav tan Nv sedsal Nozdehan li herema Rewanduz de heb. Suryanan di sedsaln Navn de iyayn tuxbn herema Adyabin bi nav salak didan binavkirin. Era bi v nav ew niha li Loristan de tte rnitin".Rawilson hc titek ne li ser cih Rewa nihay Era Alon dibje. Lbel navek mna v nav yanj ew bi xwe ye, ew nav Heremeke bi nav bange di navbera Sulmany Bane de tte bikevtin j re Alan tte gotin. Herwehaj Dola dirj ji gund Kalfan tan Derbend Rewanduz j re Alona tte gotin. Zor dibe, ku Xelkn gundn v Dol ji maynn Alon bin j re Alona tte gotin. Li end sedsaln pla musulmanty de welat Milet Kurd li jr nav naneke bi taybet ve nidihat binandan. Ew pare pare di nava parvekirinn serperety Xilafet de mna Zozan, Xlat, Ermnya, Ezerbcan, Cibal, Faris, Cezr, raq, Bilad Rom... hd. dihatin biderkevtin. (Ji xwe re li dery yekem de bidin bitemaekirin). Jiber v hoy han j di wan pln y de em lkolandineke bi taybet ve li ser Kurd Kurdistan de li nivstn Changervan Mjvann Ereb de nadin bidtin. Di daw de di pla Selcoqiyan de beek ji welat Kurd Kermanan arezor li jr nav nana Kurdistan de hatin binasn car caran j bi taybet ve li ser dihate biaxivtin. Mjvann Ereb li hin hatinn mjy ciyograf de km zor derbar Kurd de didatin bipeyivandin; ji bona nimne Musd di sala 332 k.- 943 z. de Istexr di sala 340 k.- 951 z. de derbar Kurd de li hem yan btir de hin agehdaryn bi rk pk ve wan dane biderxistin. (Insiklopdya Musulmanty). Mesd di Miroc El-Zeb de li ser navn van Ern han de dide baxivtin: Li herema Kengawer de Era Macoran; Li herema Ezerbcan de Ern Hazbeni Sarat; Li herema iyan de Ern adancan, Lazba, Madencan, Mezdankan, Parsyan, Xali -Celai-, Cebarki, Cuwani Mostekan.

358 Li herema Sur de Dababla ... hd. Li herama Musil ax Cd de Ern Fileyn Kurd weku Yaqub Cozkan. Ev Mjvan han di nivsta El-tenbh Wel-irafa xwe de li ser Era Bazncan j de didin biaxivtin. Herwehaj Mjvan Istexr j di nivsta xwe de di (rpel 115) de li ser Ern Naawra, Bozkan Kkan de, ya ke ew sta li nzk Mere de tte bijyandin, dide biaxivtin. Herwehaj ew listeyek bi nav c warn Ern Kurd ve dide binandan, ku ew j evin: Faris, Kerman, Sucistan, Xuresan, Isfehan, Cibal, Mah El- Kofe, Mah El-Besre, Masabazan, Hemedan, arezor, Dar Abad, Semxan, Ezerbcan, Ermnya Aran, Baylakan, Bab El-Ebwab, Cezr, Sury, El Sixor (Xza liberxwedana sinor Kilikya ye). Bi kurt ve em dikarin bjin, ku li hem welatn Musulmanan de li gora van agehdaryan de Er Xelkn Kurd hebn. Ji bona nimne yekek li dergehn keleha Berzue de, ya ku ew li ser em Ker de li Rojhilat Tefls de tte bikevtin, bi nav Bab El-Ekrad ve bi deng b. Ibin Meskoye j pita v dide bigirtin ew dibje, li dema girtina v keleha han de ji bal Rusan de li nik Serdar w de Serbazn Kurd hebn. Yaqb li dora sala 275 k. de Istexr herdu dibjin, ku li welat Isfehan de Treke ji Era Kurd Bazncan heb bajarek wan ba j tde heb. Muqedes404 di (r. 227) de dibje, ku Kurd Dewn, (bajar ku ew li ser ava Aras tte bikevtin), di xanyn ji am ttikan durstkir de dihatin bijyandin.

nivsta Ehsen El-Teqasim di sala 375 k. de hatye nivsandin, mna ku Meqdes bi xwe dibje. (M. E.).

404

359 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Istexr di cgehek tir de (rpel 98) de bi taybet ve li ser pnc Rimom Faris de dide biaxivtin ew dibje, ku ev navn Rimom ji bona heremn Kurd hatibn bidann. Her Ram (Pirbna wan Remom) bajarek Kurdy navn b, Gewrey Kurd w nav ew bi Karmend komkirina ban ve dihate biderkevtin w temaey ewlebn asay j didate bikirin. Ev pnc Ramn welat Faris evene: 1. Ciloya yaxud Remcan ew li ser tixb Isfehan Xuzistan de b; 2. Lawalcan ew di navbera raz Kendava Faris de b; 3. Diyowan ew di Korey apr de b; 4. Kariyan ew li aly Kerman de b; 5. eheryar ew li lay Isfehan de b ew ji bal Era wy Bazncan ve Bazincan p dihate bigotin, ya ku Bavikek w j li welat Isfehan de hatb bibelavbn. Istexr li duway van Rimom de li ser s s Ern Kurd Faris de dide biaxivtin, yn ku ew j ji bal Ibin Hewkal de li gora dwana El-sedaqe de di (Laper 185 - 187) de evana bn ew j ji bal Meqedes de ttin pitgirtin: Kerman, Raman, Mudser, Mohemed Kur Beer, Bakl -Meqdes salay p dibje-, Bendad Mehd-Benda Mehr, Mohemed Kur Ishaq, Sebah -sipah-, Ishaq, Adezkan -Azerkan-, ehrak, Tahmadahen, Zayad, ehraw, Bende Dak, Xesraw, Zayx, Sefar, ahyar, Mehrak, Mubarek, Itemhar -Itehar-, ahon, Ferat, salmon, Sr, Azad Doxt, Baraz Doxt, Metleb, Mahal, ahkan, Kacit Cell. Jimara maln van Ern han bi pnsed hezar mal ve dihatin bitexmnkirin. Farisname405, ya ku ew di 500 k. - 1106 z. de hatye binivisandin, dibje, Kurdn Ciloya, dwan, Lawalcan, Karyan, Bazincan, yn ku beek her bi nav deng sipah Farisy kevnar ji wan b, bi carek ve di er cengn vekirina musulmanty de ji bona ran hatin binabdkirin.
Nivstokeke Farisi ye. Ew ji bal Kur Belex di pla Sultan Ebi El-uca Mohemed bin Melekah Silcoq de hatye binivsandin. Ew li Kembirc de di sala 1339 k.- 1921 z. de hatye apkirin. (M. E. ).
405

360 Ji vanan tevan bes bi tenha ve Era Alak qotar b dn musulmanty w ji xwe re date biwergirtin406. Kurdn Isfehan li duway de ji bal Eded Eldewle El- Boh de ji bona welat Faris hatin biveguhestin. Bi rast ev gotinn Farisname bi pwist lkolandin ve ttin biderkevtin, unke, nabdkirina pnsed hazar mal bi dijwar ve hi v ji xwe re dikare bide bigirtin. Renge, ku ew Ern han tkel nava Ern Faris bibn li duway de ji wan re nibye, ku ew milbna xwe ji xwe re bidin biparastin. Li Rama kevnar Ciloya-Kowe Gulo de sta Lor tde tti bijyandin, Istexr li duway lista Ern Faris de li ser Erek de bi nav El-Lorya j ve dide biaxivtin. Farisname Era ibankarey-iwankarey Farisy gewre ji Kurd dide bicihkirin407. Bi rast ve El-Umr j di Mesalik El- Absare de bi cih ve li ser Era ibankare-iwankare de nade biaxivtin her wehaj erefname j li nava Dewletn Kurd de li ser de nade biaxivtin. Ligel vj de dibe, ku ew yekek ji Trn Reman bte biderkevtin, ya ku ew ji bal Istexr de di nava Ern Kurd de hatye binandan. Ev j dr niye, ku ev j ji wekhebna nav bte biderkevtin.

Di Farisname de Merovek bi nav Elek ji wan Kurdan ma ew Musulman b. Hj Malbata w li Faris de dij. Kurdn din niha li Faris de ew ji bal Eded ElDewle ji ser snor Esfehan ji bona Faris hatin biveguhestin. Dijbna v ligel Wergirtina Danervan hja de ji Insiklopdya musulmanty diyare. Ji re ks pneket, ne ku ew Nivstxana ciyografya Ereb nej Farisname ji xwe re di v war de bide xwendin. (M. E.).
407

406

Ev Er di Mesalik El-Ebsar de hatye. (M. E.).

361 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Bi kurt ve weha diyare, ku di navbera Kurd Faris Kurd Kurdistan de hin cudabn tte biderkevtin. Li herema zozan de, ya ku ew li gora Mecem El Buldan de di navbera Musil, Xlat Selmas de Ern Banaw Boxt-Botan hebn gelek Kelehn wan j hebn. Bi kurt ve li opn hey de weha tte biderkevtin, ku Kurdistana navny ro di w dem j de bi welat Kurd ve dihate biderkevtin.

2. Di Pla dewleta Kolemen-Memalk Misr de di sedsal hetehemn ko de

Nivsvan Subih El-ea408 ji Mesalik El-Ebsar409 Tesqf dide biwergirtin dibje410: Ern Kurd Cibal El-Ekrad bst ar herem wan dabn bidagrkirin. Ev iyayn Kurd ew iyane, yn ku ew welat Ecem Ereban li yek de dane bicihkirin. Ew ji yayn Hemedan ehrezor didin bidestpkirin ew tan Tixbn welat Tekfur, y ku ew memleketa ss pvekirinn wy bi destn Xanedann Lawan ve dide bipkann, didin bidirjkirin. 1. Diyawet411. Ew ji iyayn Hemedan arezor ve tte bipkhatin. Ew bi cih Era
nivsta x Ebu Ebas Ehmed Qelqeend di ardeh bergan de ye. Ew di sala 814 k. de hatye dawkirin. berg arem, Laper 373-379 bi dirj li ser Ern Kurd de dide biaxivtin. Di apxana nivsta Qerality de li Qehire de hatye biapkirin. Ew ji bal Fedil El-La El-Umri hatye binivsandin. Ew Destnivsa jimara 8 M di Nivstxana Misr de ye. Nivstokeke wy din bi nav El-Tarif Bil-Musteleh Elerf li Qahire hatye apkirin. (M. E.). (Wergervan li vir de koka Binivsandina Ereb dayite bidaxistn. Min bi bai nedit, ku ez ji n ve careke din tev li vir de bidim biwergerandin.- Cuma).
411 410 409 408

Di Mesalik de Yadest hatye. Diyare, ku ew ji Mahdet-Maydet hatye

362 Kurd Goran ve tte biderkevtin, y ku ew xwedan Mrin. 2. Diran Teng412. Ev herema han bi cihek Ereke tiry Goran ve tte biderkevtin. Ev Era han j xwedan Mrin. Ev herdu Ern Goran j bi hev re btir ji pn hezar Peyan naytin biderkevtin. 3. Li Danterk413, Nehawend tan nzk arezor ew bi cih Ern Kelal-Gelal ve tte biderkevtin414. Ew zor ervanin. hezar ervann wan ttin bidtin ew li ser Xlatn Kurd wan navan de ttin biserdarkirin. 4. Welateke ji iyayn Hemedan tte biderkevtin ew li nzk herema Gelal de tte bikevtin. Ew bi c rya Era Zengel-Zengene ve tte biderkevtin?415 Ew bi du hezar Peyan ve tte biderkevtin ew zor bi aza bi pt ve ttin biderkevtin. Ew xwedan Mrin ew li ser welat Kkor dorhla w de ttin biserdarkirin416.

biwergirtin. El-Mucem de dibje, ku ew Kelehek bajareke li nzka Xaneqn tte bikevtin. (M. E.). Ew ji Derteng hatye biwergirtin, mna ku di Mesalik, Nivstok Neqn nuh de tte bidtin.
413 412

Di Mesalik de Datserk hatye. Me kokeke wy rast nedt. (M. E.). Dibe, ku ev Era Celaly niha ye.

414

Di Mesalik de Renkele hatye. Herdu j ji Eira Zenkeney-Zengeney Kurdy niha hatine biwergirtin. Ew ji Kenkor hatye biwergirtin, mna ku ew di Mesalik de ye j re j Koka Diza dibjin. (M. E.).
416

415

363 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan 5. Dor Bern arezor. Mesalik El-Ebsar dibje, ku li v welat de du Ern Kurd hebn: Lose Baserye417. Ew zor aza birmetbn. li dawya rdana Bexdad de ew ji bona Misir am n. Miletek din ji bona nava cih wan hate bibarkirin, ku j re Huwse418 pdigotin. Ew kurdn xur nebn. 6. Welat di navbera arezor Ene-inoy Ezerbcan de Era Soleya Kurd419 tde b. Ew xwedan du hezar Peye bn. Ew bi erker ve bi nav bang bn. Ew du Bavik bn du Gewreyn wan hebn. 7. welat Bisqad420. Ew bi cih Ern Quryaw ve dihate biderkevtin421 hin ji alyn welat Ezbek422-Ozbek (Ezerbcan) cihn din bi destn wan ve b. ar hezar Peyn wan hebn. Ew xwedan Mr bn.

Di Insilopdya Musulmantiy de Kosadmabr p dibjin. (Di Mesalik de p Babriye dibjin. M. E.).

418

417

Di Mesalik de Xole yaxud Xulose p dibjin.

Di Mesalik de Siyole yaxud Siboleye p tte gotin. Dr niye, ku ew ji ol hatibe biwergirtin. Di Insiklopdya musulmanty de Saboli Kartaw hatye. (Di Mesalik de Lstar hatye. Bgman ew ji Alstar hatye biwergirtin. M. E.).
421 420

419

Ji Qertaw- Kertaw hatye biwergirtin.

Weha di Subuh El-Aa de hatye. Rastya w Erbile, Mna ku ew ji Dana Mesalik Destnivsa Jimar 8 di Nivstxana Misr de tte derbikevtin. Dibe, ku ev abna han ji Tomarvan be. (M. E.).

422

364 8. Welat Kerkar. Ew cih Ern HesnaniyeHesnanlo?423 b. Ew s Ber bn. Ber sa Kur ehab El-dn, Ber Telye Ber Cakye. hezar Peyn wan hebn her Berek ji wan Gewreyek wan heb. 9. Derbend Qerayer424. Li v herema han de Era Qereyawye tde dihate bijyandind ew Pasevann Derbend bn. Serok wan ligel Sultan Misr de dida binivsandin nav w Seyf El-Dn Kur Sr425 Hesnan b. 10. Welat Kerhn Deqoq El-Naqe. Ereke Kurd426 tde heb heftsed Peyn w bn ew xwedan Mr b. 11. Beyn El-Cebeleyn bi Hewlr ve girday b. Ew cih Ereke Kurd b jimara wan bi qed Gelaley ve dib. Di pla dewleta Mensory Qelawin de Mreky wan bi nav Xidir Kur Sulman heb. Ew air mrxas b427. W serdana Melek Misr kir zor l hate birzgirtin.

Di Insiklopdya Musulmaty de Ev Era han Xonava niha ye. Ew S Bavin: Yekek ji wan di welat Kartawi li Derbend Qerebol de b. Ev Derbend han li gora Hofman de div li axek nzk Zey Bik de bte bidtin.
424 Di Mesalik de herwehaj di Insiklopdya musulmanty de Qerabli tte bidtin. (M. E.). 425

423

rkoh: bi tgihitina r iya. (M. E.).

Insiklopdya musulmanty dibje, ku nav v Era han Trkarn b ew di navbera Kerkuk Tawiq dijya. Di Mesalik de ew Tac El-Dn Ibin Sulman ne. W Zasina Lisan dane binivsandin. (M. E.).
427

426

365 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan 12. Welat Mazinca, brwe, Semhe428 welat Berany. Ew cih Berek ji Mazincany b, ya ku ew pncsed mal dihatin biderkevtin. Ev Ber han Ber Era Mohemed b ew bi nav Ber Mubariz Kak ve bi nav bang b. Era Hemdy Kurd j tkel wan bn, ya ku jimara erkern wan ji hezar kes btir bn. Mr Mubariz Kak ji Mrn dewleta Ebas b. Nav nana Mubariz El-Dn ew ji bal Xelf Ebas de p hatib bidan. Nav w bi xwe ve Kek-Kak b. Li dawya Xilafeta Ebas j de li dewleta Holako j de cihek wy bilind heb ew bi Serdar Hewlr Pvgirnann w ve hatb bidann. Li pa de Iqir o, Herate429 Tel Hefton j p hate bidan. Ew Mr pncsed Suwar b. Bst salek w cih xwe date biparastin430. Li temenek btir ji not sal de ew hate bimirin. Li duway w de Ize Dn Kur w li na w de Mrit date biwergirtin. Ev Qenc han j li ser na Bav xwe nav deng ji xwe re date bipeydakirin. Li duway Ize Dn de Necme Dn Xidir Biray w Mirt date biwergirtin ew bi dewleta Misr ve girday b. 13. Welat eelabad431 tan Xeftiyan432. Li v herema han de Ereke dir bi nav ehrye433
428

Di Insiklopdya Musulmaty de bi Bexme tte bidtin. Di Mesalik Kamil de bi Herar hatye ew j rastya w ye. (M. E.).

429

Weha di Subuh de hatye. Belam di Mesalik de "... ew Kur nzka Bstan b". (M. E.).
431 Evaya ji wergirtina gotina eqlabad-eqlawe hatye biwergirtin. Ew niha di Liwa Hewlr de tte bikevtin. Wehaj ew di Mesalik de hatye. welat Sehry bi Dizbn bi nav bange ew welat eqlawe Haftiyana Ebi El ye. Ev Haftiya Ebi El bi Heftiyana Bik tte binavkirin. Ew di navbera Deta Derbend Mezin de tte bikevtin. (M. E.). 432

430

Renge, Ev Heftiyana han ew herema Heftiyan nzk Rewanduz be.

366 heb. Ew bi xeraby cerdeyity ve bi nav deng b. Ew nzka hezar mal bn ew li nava axan Derbendn dora Zey Gewre de bn. 14. Welat Mazkurd434, Rostaq435, Meret Cebel Cuncirn, y ku ew bi ser Ono-ino ve ji aly rast ve tte bikevtin. Li v herema han de Era Zerzar436 heb. Ew pnc hezar mel derdin. Welat wan zor sext sar b. Mr wan bi nav Necme Dn Baak dihate binavkirin.437 Herwehaj hin Mrn wan tirj mna Husam r Bik Kur w Baak438 hebn. Ereke tirj li nava Zerzar de heb, ku ew bi nav gund xwey Balekan ve bi nav bn. Ev Era han ssed malbn. Uqbe El-Han j li jr avdrya Era Balekan b439. Mr Mazkurd Hene Kur Ismal b ew bi Misr ve dihahet bigirdan. 15. Colemerk. Ev welat han cih Erek ye, ku ew bi w nav b. Ew ji s hezar mal btir bn. Di destpka dewra Tatar de Serdar wan Esed Kur Mekelan b. Li duway w de Kur w mad Edn na w girt li pa mad Edn de Kur wy dinj Esed Edn na w girt. Welat w
Di Insiklopdya musulmanty de nt ji ehriy-Sory ango Soran yaxud Suhran yanj Suhraniy Kurdn bi nav bangin.
434 433

. Di Insiklopdya musulmanty de Rrbar Berazgerd p hatye gotin. Di Insiklopdya Musulmaty de p Restaq hatye gotin.

435

Di Mesalik de Zirzari hatye binivsandin. Ew gotineke Fari ye ji lka Gur re tte gotin.(M. E.).
437

436

Di Mesalik de Masak p tte gotin. P Basak Kur Husam r Gewre tte gitin. (M. E.). Renge, ev Uqbet El-Xan Derbend Rewanduzy bi nav bang be.

438

439

367 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan dewlemend b pir rengn Meadinan tde heb. Welat w sext b ew bi kesek ve nedihate bizetfkirin. Rya Tevrz, Xoy Nexcuwan di bin jrdrya avn wan de b ew bi dewleta Misr ve dihate bigirdan. 16. Welat Merkewan440. Ew li nzk Colemerk de ye ew cih Ereke ye, ku s hezar maln wy Kurd hebn. Ew Diraws Urm b ew ligel Ern Colemerk de Hevalbend b. 17. Welat Kewardat441 Ev herema han j li Rojavay Colemerk dikeve ew zor bi xr berekete s hezar maln Kurd tde hene Mrek wan xwe bi xwe heye. 18. Welat Dnar442. Ew li lay Colemerk de tte bikevtin. Era w j bi w nav Dnar ve tte binavkirin. Ew pncsed malekin ew du Berin. Ber Mr Ibrahim Kur Mr Mohemed Ber Mr ehab Kur Bedir El-Dn. Di navbera v Er Mazincan de dujminayet heb. 19. Welat mady Kelha Haron443. Ev welat han j Nzk welat Colemerk ye ew cih Era Hekar ye ew ar hezar al dibin. Mrnenyeke wan bi xwe ye. Li gora Mesalik El-Ebasar de ew avdry ji pir chan ji Buxar tan bajar Cezr ji xwe re didin
Di Mesalik de Merkewar p tte gotin. Ew Mergewere-Mergevere Xewka Tergewere-Tergevere.(M. E.).
441 440

Di Insiklopdya musulmanty p welat Gewer hatye gotin. Di Insiklopdya musulmanty de Zbar p tte gotin. Di Mesalik Ibin El-Esr de Heror p hatye gotin. (M. E.).

442

443

368 biwerdigrin. Serdar keleha Haron bi dewleta Misr ve tte bigirdan. 20. Qemraniy ikevta Daud. Ew cih Era Tenbek444 b. Ew Ereke bik dir b. Mesalik El-Ebsar li duway axivtin de li ser van bist welatn cihn Ern Kurd de ew li ser hin Er Komeln Kurd tir de dide biaxivtin, yn ku ew bi hem layek ve hatine bibelavbn hinek ji wan j evana ne: Tehtye-Bexte-Bextye-Boxt-Buxtan445: Ev Era han Dirwas ra Hemdy b bi derbasbna zeman ve ew linav ew tkel nava Ern tir Kurd b. Ew end Berbn. Ber yekem ji wan Sind b, ku w s hezar ervan derdixist. Ber duwem Mohemed b, ku w esed ervan heb. Ber syem Rasen446 b. Ew bi hz b. Mr wan bi nav Ela Edn Kork Ibrahim b ew li Akr de rdinit. hezar maln wan li Musil de cigrbn pncsed j ji maln wan li Akr cigrbn mayn j ew di nava Eran de hatibn bibelavbn. Ber arem Denk-Dnek447. b. Ew hezar malek dib. El-Tesqf448 bge li vanan de ew li ser bst pnc cgehn din dide biaxivtin, ku ew c warn Kurd bn. Her chek ji wan j Serekek xwe heb. Ev bst pnc cihn han j ev bn:
Di Insiklopdya musulmanty de Bestek p tte gotin. Ew li dora iyay Ermen ikevta Dawid tte bikevtin.
445 444

Ji Bextya Buxtan hatye biwergirtin. (M. E.).

446 Di Insiklopdya musulmanty de Dasen p tte gitin nav Serok w bi Bedir El-Dn dide bidann.

Di Mesalik de dunbul hatye, ku ew Miletek di iyay Meqlub Muxtar de dijin. Ji bal Bganan Zaza ji wan re tte gitin ew ji xwe re Dumil-Dunbil dibjin. (M. E.). Ev nivsta han ji bal Teqi El-Dn di sala 748 k.- 1347 z. de hatye binivsandin.
448

447

369 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan 1. Berco, 2. Belhse, 3. Kerem Ls, 4. Andet, 5. Herdeql, 6. Sikrak, 7. Qebls, 8. Cermok, 9. inkos, 10. Behreman, 11. Husin Aran-Husin ElMelik, 12...., 13. Sonc, 14. Akrsa, 15. Yezar Kurd, 16. Elzab, 17. Ztye, 18. Derbendat -Erabiliye, 19. Qelet El-Cebeleyn, 20. Sdekan, 21, Sahim Remadan, 22. abanye, 23. Nemrye, 24. Mohemedye, 25. Kezlk. Xwedy Tesqf dibje, ku w nav van cigeh Ern Kurd li ser belgeyn mry dewleta Misr de dayite bidozandin. Ev agehdaryn han bi carek ve bi Kurdistana navn ve ttin bigirdan, lbel j hem agehdaryn li ser Kurdistana navn j de p nehatine biwergirtin. end d batir biba, heger v Ciwanmr yanj yekek tirj derbar Kurd welatn tirj de agehdaryn wetov bidana bidan. Insiklopdya Musulmanty di benda kurd de berg 2 de li ser Ern Kurd Rojhilat ran de dibje: Li herema Qerebax Qefqasya de bst ar Ern Kurd hebn serjimara wan s hezar kes bn. Bge li vanan de li Xuresan j de Ern Gul Zenge hebn. Era kany Kurd j ji bona Gurcistan barkirib. Ibin Xeldun di nivsta xwe Mjwa Berber449 de li ser Ern Lawn Badn Kurd de li Cezar de dide biaxivtin, Renge, ku van Ern han di dema vegirtina arezor de ji bal Mengolan de ew ji bona Cezar hatibin bibarkirin.

Pvekirin
Mcer Rawilson li ser Ern Kurd li melbenda ino Rewanduz de, di gava w di na xwe de di sala 1252 k.- 1836 z. de ji bona xwendekary li ser paytext Mdya kevnar de date bikirin, dibje, ku Era Belbas li herema ino, Rewanduz Rany de ji bona s per
mjwa wy bi nav bang di bin nav nana: Diwan El-Mubtede Wel-Xeber fi Exbar El-Ereb Wel-Ecem Wel-Berber. (M. E.). (Ibin Xeldon Danivan Bingeh zanistya Civak. Cuma).
449

370 gewre (Pran, Mengur Mame) tte biperekirin. Trn van peran j evin: Pran: Moxane, Perem, Sorik, Yisiv Xelke, Sebrema, Seta, Westa Pre, Weremziyar, Nane kal, Hesen Axay, Mend ne, Pawe. Mengur: Qadir Weys, Zor, Baseke P, Baba Reo, Mer nekene. Mame: Hemze Axay, Mer Bok, Co xor, Belawend, Mer Babekire, Feq Wismane, Sn, Bank. Ev Rojhilatnas li Jor de bi navkir ve ew bi xwe ve derbar Ern Rewanduz de dibje: "Ew cgehn di navbera ino Zab Bik de di pla Mohemed Paa de Mr Rewanduzy daw de tevde li jr dest v Mr de bn, y ku ew bi xwe j ve ji Era Soran b. Ev Era bi nav bang ve xwedan cihek mjy w di bin rehberya Rbern xwey Hozan de ji end sedsalan de ev herema Rawanduz ji xwe re dayite bigirtin. Jimara maln w j di kok de bi nzka 800 mal ve dihate bitexmn. Ev Era han ji bal Ern din de cih rzlgirtin hjakirin b; jiber ku ew kanya Xanedann Serdar b ji mj de w ev hln han ji hrn ranyan Turkan dida biparastin. Bigir tevaya Xekl herema Rewanduz ji Era Rewand450 yaxud Rewanduz ttin biderkevtin. Jimara v Era Rewanduzy mezin 12.000 mal tte biderkevtin ew hem j li jr desthilkatya Mrn Suhran-Soran de b. keleha Rewan yanj Rewanduz451 di tevaya dema mrnenya Soran de her her ew cihek pir xurt parast b.
Renge, ku ev Era han Bavikek Era Rewad be, ya ku ew bi nav denge ew di koka xwe de li Ezirbcan de rnitb. Li wder de w dewleta Rewad date bidamizirandin w Rberek nala Selah-El-Dn ji bona dunyay date dan w ew ji bona musulmanty date bidiyarkirin. Peyva duz bi Farsya kevanar bi Keleh tte gotin. Ev keleha Rewanduz tan sala 1207 z. de Mjvann Suryan w bi yek ji Sengn Kelehn wan hlan didin bidann. (Rawilson).
451 450

371 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Navna v mrnenya han bi pirbn ve li a Ka Bad452 Herr j b. Kelha Rewanduz ew ji bona mrneny nala navn paytext di pla Mr daw de ji Mrn Soran de hate bidann453. Ev bajar bik han di nava xwe de du hezar mal dide bihilgirtin. Ew di nava wan detan de tte bidtin, yn ku ew di navbera Mdya Ar de dihatin bikevtin ew ji herema Sdek - Sdekan iyay tte bipkhatin. Ew herema han ji il gundn bik tte bipkhatin jimara maln wan nzka hezar mal tti biderkevtin ew hem j ji Ern Rewandek, Pre Soy, Rsor irwan ttin biderkevin Era Bira Dosty xwenadan cih mjyy bi nav bang ve di naveya Kan Re de di nava iyayn ino de tte bidantin. Mrnenya Somay Tergever di nav destn v Era han de dihatin bidtin. Ev Era han niha ew pir lawaz bi b kr bye. Jimara gundn w nzka sed gund tte biderkevtin di nava wan de bes bi tenha end sed sal ttin bijyandin. Bi hztirn ji Ern van hlan ve ew Era Balek tte biderkevtin, ya ku jimara maln wna bi deh hezar mal ve tte biderkevtin. Cih warn v Era han heremeke iyay ye ew pir sextin; jiber ew li pit iyay

Ev akabad ku ew ji bal Rawilson tte binavkirin, dibe, ku ew gund be, y ku ew ji bal ah Qel Beg Kur ah El Beg Mr Suhran-Soran di pla Sultan Selim Qann de hatye avakirin. W ew bi nav ah Qel Awa- ah Qel Abad daya binavkirin. Bi derbasbna Rojan ve ew ji bal Xelk bi aqlawa-eqlabad hate biveguhertin. Bi rast j erefname, gava ku ew li ser mjwa ah El Beg Bav Qel Beg diaxive, dibje, ku ew Serdar eq Abad-efa Abad b. Nedre, ku Kur w ah Qel Beg ev gund han dayite nuhkirin ew bi ah Qel Abad dayite binavkirin. Ev bihstyn Rawilson ne rastin. Navnya Mrneny El Beg Mr SuhranSoran di sala 1192 k.- 1778 z. de ji Herr ji bona Kalfan date biveguhestin. Herwehaj Kur w Ogoz Beg Navn di sala 1201 k.- 1787 z. de ji bona Rewanduz date biveguhestin. (Kurtya mjwa Kurd Kurdistan, berg 2, R. 399-400).
453

452

372 Qendl li ser tixbn ino Lacan de tte bikevtin. Navna wna bi bajar Rayat ve tte biderkevtin. Mrn Soran ev hln han j datin biserdarkirin wan ji her malek Peyak ji bona sipah xwe didan biwergirtin, Ji roja nabdbna mrnenya Soran de ev Era han bi serxwe ve hate bimayn. Gewrey wy niha ew bi nav Ezz Beg tte binavkirin. Era Rewand li herema Rewanduz de ew ji bona duwanzdeh Beran tte biparvekirin: Mam Gerd, Mam sal, Mam Sl; Mam Xal, Mam Bal, Mam Ls, Mamoy, Memke Kal, Mamesk, Pr Bal, Kelo, Mame Sam. Ligel van Beran de hin ji bern Ern ne Rewand hatin bitkelkirin ew j evin: xab, Malbas, Norek, Henarey, Xlan, Kasan, x Mehmud, Ba Mam, Dirk, S Koy, Hr By, kol, Mendk, Prac, Bmar".

3. Ern Kurd li P er Gewre 1914-1918 Zayn de. 1914-1918

Derbar zneta Ern Kurd de di v pla han de ji bal Sr Mark Sayks Mcer Soane-Son de hin agehdaryn zor ak hatine bidan. Bi rast j ve Sr Mark Sayks her bes li ser Ern Memleketa Osmany kevnar de dayite biaxivtin ew ewende li snor ran de tper nebye. Belam Mcer Son derbar Kurdistana navn de, ya ku ew li herdu lay snorn kevnar Osman ran de hatye bikevtin, lkolandinn ba daye bikirin tan radeyek ew wan kmanyn, yn ku ew hebn, dide bidagirtin. Belam dsan encam kar van herdu Merovn Qenc agehdaryn tewaw bi me ve nadin bidan ew derbar Kurdn dr li navn de ba me p nadin biiyarkirin; jiber v ez nearbm, ku ez ser li hin nivstn din

373 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan de bidim bixistin, ta ku tan radeyek ez wan kmanyn han bidim bidagirtin. Sr Mar Sayks li jr nav nana Ern Kurd de di dewleta Osman de ew li ser Ern Kurdy Turk de hatya biaxivtin. Ji bona dozandina cih wan hin rnkirinn din ew wan ji bona e hereman dide biparvekirin: A, B, C, D, E, F. Ew di pgotina xwe de li ser Ern File de dide biaxivtin ew dibje: li gora goyn hinkan de ew di koka xwe de kurdin hinek tirj bi bvaj vj vedebjin. Belam ez weha dizanim, ku ev Filane ji Musil raq de ji bona nava Kurdn Hekar ji xwe re dane bazandin. Kurd bi xwe j ve dibe, ku ew bi s be bte bikirin: 1. Kurdn Nvgerokn Det iyayn Jr Kurdistan. Ern v be han derbar rabn rnitn xwe de ew liyek zor nzkin. Xak wan pir bi bre ew li gora pwistyn xwe de candiny didin bikirin. Bi pirbn ve ew ji bona Cotyary, kar andiny bi veguhestin bi hinin din ve ji xwe re didin bikirin. Ew li Asinger, Ber, Fer Remal durstkirin de arezanin. Beramber bi piranya Kurdn din ve ew zor bi p ve hatine bikevtin. Ew xwendewarin. Li kar de ew wirya jrin zor bi kfin. Ew li jr sermiyandarya Sermiyandarn Bav Kaln xwe de ttin bijyandin. Ew r mrxasin. Ew Kurdn li jr nav nana Baban de hatine binav bibangkirin. Ew Suwarn akin sincya wan pir berze ew pir mrxasin xwedan tivingn. Li lay min de weha ye, ku sipah Gewrey Suwarn Pars-Akan li vanan de hatib bikomkirin.

374 Gewrey Perest van Kurdn Baban Xalid Ibin Welde ew w zor perestdikin li gora goya wan bi xwe j ve w ew dane bimusulmankirin454. Ern v per hem li ser ra Sun de ne. Ew ji pya rya p de tan remeha her sal di nava gundn xwe de ttin birnitin ji avdar de ew ji bona nava Konan ttin biderkevtin. Hinek ji wan j tan deta Wezn455 diin. Gelek ji Serokn v be ligel Ereb de pwendyn dostany zavaty dane bidann. Jinn wan qeeng serbestin zor ji wan dixwnin ew j mna Peyan ji bona rav dirin. 2. Ern Rnit di nava iyan de. Ev Ern han li hem barek de ew ji be yek cih ne. Ew di Cotkary de bain ew zor ligel andiny de xerkin. Ew li avhelgirtin avparvekirin de zor arezanin. Ew pir rengn dan, genim ceh didin biandin ew ttin pdighnin. Sermiyandarya wan bi dest Serok Er ve tte biderkevtine. Di piranya caran de ew ligel hevd de di er de ttin biderkevtin. Tevingn wan hene ew Tivingdar Ravkern bain. Her gundek wan xweday bi kelehek ve tte biderkevtin di dema liberxwedan de ji xwe re j kar didin biwergirtin. Jyana wan nava mal ew j bi carek ve mna jyana be yekem tte bidtin. Hinek Cih j di nava wan de ttin bipeydakirin ew ligel wan de akin. Belam mafey helgirtina ek ji bona wan niye ew xwe ji bona

Ev navna wan Xalid dibe, ku ew ji Milet Xaldi-Kaldiy kevnari herema Wan hatibe bipeydakirin. Ev bajarek Bike. Ew li Rojhilat Rewanduz de li Hundur ran tte bikevtin. (M. E.).
455

454

375 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan nava ern Eran nadin bibedarkirin. Ev cihwn han her her ew ji bona bi destketin bazirgany ve di nava Eran de xerkin. Ew Ern Filey-Kawiry Nestur, yn ku ew di nava Kurdan de ttin biderkevtin, bi carek ve bi Kurdan ve ttin bigirdan. 3. Ern Nvgerok iyanen Hinek ji wan xwe ligel andiny de hinek din j ji wan xwe ligel xwedkirina ter pez de xerkin hinek ji wan j berze welax pdighnin. Cil bergn wan weku be duwem weha ttin biderkevtin. er mern wan zorin. Afretn wan zor kerin. Wilaxn wan guhdirj Hstirin. Derab reng qelafet wan ew li herdu ben din de ttin bicudakirin. Ev be han bi xwe ve bi ter gewdetir ttin biderkevtin. ekn wan ba niye teqemenya wan kme ew dest tengin. Derbar Ol R de agehdaryn me li ser wan de kmin. Belam bi git ve ew bi Musulman ve ttin biderkevtin. Bi kurt ve div bte bizann, ku li raq, Wezn li dorhla Musil j de Ern Kurdy Gerok-Rwend ttin bipeydakirin, Belam Xelk iyan, yn ku ew bi Koer-Rwend ve ttin bidann, ew nezan rebenin.

Herema A
Ev Herema han ew di navbera Sulmany, Gola Urmiy, Gola Wan, Srt Dicl de tte kevtin. Em ji bona we v Lsta Be Ern Kurdy Iraqy sta didin pkekirin456
Ev Agehdaryn li ser Ern Liwa Sulmany, Kerkuk Liwaya Diyal de ji Nivstoka Mcer Son (Agehdaryn derbar Ern Kurdistana Jr de, Bexda, Sala
456

376

Melbenda Mendel Nav Er Qere Elos Bern w Jimara Malan Zneta Civak

Ge, Kayton, ar Ma- 1917 wend, Kake Wend, Neftei Ga Suwar,

li Herema A de Neft ser Sinor Tenge Somar de ye. Rnitne Werzvan, ivan andiny dikin Gavanin. Zarav wan Kurmancya Jr ye. ine. Renge, ew di Koka xwe de Lorbin. Melbenda Xaneqn Sore Mr Kelhur, Totk ne, Entar Mamcan 225 ar Bern w li Gundn dorhla Xaneqnin Rnitine Ber Pncem li ehreban Ebu Cisre de ye. Zneta Civak Nvgerokin andiny dikin

Liwa Kerkuk-Melbenda Xaneqn Nav Er Seref Beyan Bern w Korek, Emr Xan Beg, Ezz Beg, Gaxar, Nadir. Jimara Malan 700

Ew di navbera iyayuwalder, Srwan de li Naveyn Xorato,Horn

1918 de) hatine wergirtin. Agehdaryn derbar Ern Liwa Hewlr ew ji Nivstoka Kaptin Hay-H Du Sali Kurdistan de hatine wergirtin. Agehdaryn derbar Liwa Musil de ew ji Nivstoka Taha Haim (Bi dirjbn Ciyografya Iraq) ji Nivstoka Mark Sayks hatine wergirtin.

377 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan xan de ne Havnan ew ji bona iyay Bamo dirin. Renge, ku ew di koka xwe de Caf bin. Bacelan Comer, Qazanlo 1300 Rnitne andiny dikin

Ew li Naveyn Xorato, Horn xan de ne. Xelkn Derkezn, Qesra rn Qazany Mendel ew Ber Qazanlo ne. Zaravay wan nzk Pehlev ye. Bacelan Panzdeh Qolin. Delo Camerz, Pencanket, Ga, 600 Rnitne andiny dikin

Koka Cihn wan iyay Xek em Koe iya ye. Li Gund Sergule Naveya Xaneqne de j Qolek1200 Kes heye. Ew Sun ne. Ka Xuwar 200 Rnitne andiny dikin Rnitne andiny dikin Rnitne andiny kin

Li Neveya Qere Tepe de dijn. Ew afine. Keze Sedalah Beg Baram Serkal Koxda, 300

Li Gundn Sdelan, Eski Kefr enaldan de dijn Palan 350 di-

Li nava Zenk Abad Cihoka Qere Tepe de li Rojhialt Srwan de dijn. Li Dekeke j Qolek w heye. Berzenc 1500 Rnitne andiny dikin

378 Li Naveya Xaneqn de ne. Ew Sun ne. Umer Ml 150 Rnitne andiny dikin Rnitne andiny dikin Rnitne andiny dikin

Ew di navbera Ko iyan, Nalikna Serkele de ne. Tlan 50

Ew li Esk Kefr Zerd Aw de dijn. Zengene Faris Axa Restem Axa 450

Li alyn Kefr, Ibrahm Xanc Somak de ew dijn. Qolek w li dewr Kermanah de heye. Zende Muhemed, Sali Axa, 600 Elyan, Tahir Xan Xen. Rnitne andiny dikin

Di navbera Rya Kefr wan de ne. Li Dawya li navna Dewleta Kerim Xan de ev Er ji vder hatye. Qol Elyan ji Nevyn Xenedann Kerim Xane. Dawide 1000 Rnitne andiny dikin

Li alyn Taq, Kefr, Gul Zengene de dijn. Ew aza bi kare. Ew Sun ne. Leylan 500 Rnitne andiny dikin Rnitne andiny

Taleban

1050

379 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan dikin Ji Kerkuk ta Xaneqn belavin. Lad cih Xanedan Taleban ye. Sunine. Cebar 500 Rnitne andiny dikin

Ew di navbera em emal, Kerkuk, ewan Xase Leylan de ne. Ew Sunne. Liwa Kerkuk iwan iwan Xase iwan Bazyan 2000 Rnitne andiny dikin

Di navbera em Xase wan Zey Koye de ne. Hevsnor Ern x Bizin Bban ne. Ew Sunne. Mcer Son dibje, ew 15000 Kesin. Salihi 200 Rnitne andiny dikin

Ew li alyn Kerkuk, Qere Hesen Gul de ne. Era Salhy am j ji vanin. Sunne. x Bizin 600 Rnitne andiny dikin Rnitne andiny dikin

Li Qeraxa Jr Zey Koye-Zab Bik de ne. Ew Sunne. Kakey Kaxanlo 1500

Li Liwa Kerkuk de di navbera Huweyce Zey Koye de ne. Li alyn Qorato Xaneqn de j Beek heye.

380 Bban 400 Rnitne andiny dikin

Ew li Jor Kerkuk de ne li Gund xwe rdinin. li Melbend Xaneqn j Qolek wan heye. Bge, li vanan de li Melbenda Xaneqn de di Naveya Qizil Rebat de Ern Zer Go Xlan di Navey Xaneqn de Feyl, Melekah, Kuwaz li Naveya Qorato de Kuwaz, Nrenc, Qadir Mr Ws. Taey hene. Liwa Sulmany Nav Er Hewram Bern w Hewrama n text, Heraman Lohon Jimara Malan 400 Zneta Civak Rnitne dikin andiny

Li Heraman de Beek li Xak Iraq de Beek li Iran de ne. Ew Sun ne. Xwngermin. Bi Texmna Son ew 20000 Kesin. Merwan 1250 Rnitne dikin andiny

Ew li Herema Merwan Beek j li Iranin ligel Naveya Pencewn de hevsnorin.. Ew Sunne. Bi texmna Son 1500 Kesin. engin 300 Gerokin Zivistan li Melbenda Sulmanyde li Havn Li Merx dema xwe ew didin buhurandin. Ew Sun afine.

381 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Era Caf Bern w Haron Ezz Ismal Mkal Reo Bor Terxan ater Sadan Badax Bak Amala Yusivcan Newrol Kemal Yezdan Bex Taw Goz Gelal Pitmale Jimara Malan 800 1500 2000 1000 500 1800 300 250 300 400 500 1500 500 900 200 2000 50 Zneta Civak Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Beek Grokin Gerokin Gerikin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerkin Rnitne Gerokin Gerikin

382 Bser Yarws x Ismal Isan Sifiya Wend 200 200 1000 300 60 Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Rnitne

Bern Gewre ji v Era mezin Zivistan ji Ban Xlan tan beramber Qizibat ji Beek Rojavay ji em Sirwan ji xwe re didin girtin. Li Buhar de ew ji bona arezor tn ew di ser Pencewn re rw xwe bi Iran vedidin ew ji bona nzk Sine diin. Sadan Badax hin caran ew ji bo deta Horn xan diin. Ev Era han bi xwe ve pir bi paveket, xerabker erfiroe. Xwe bi xwe ve hevgirtne di er derve de j ew hem yarmetya hev dikin hevdigrin.Jiber er mern wan pir hin jibern w lcihbn. Mna: Qubad, Babacan, Weldebek,Enax, Emam Darwa, Deletaze, Mre Beg, Detr, Namzar Beg, Taye, Qadir Ws, Nayirz eref Biyan. Ev Bern han sta hem hene ew biserbixwe ne. Ev Ern han hem Sun ne. Belam Xerafatn wan j zorin. Nav Er Pider Bern w Babekir Axa Ebas Mehmud Axa Jimara Mala 2000 Zneta Civak Rnitne

Bi xwe j Beg Zadn Pider bi Mraw Del bi nav bangin. Ew ji Ern Mukrne. Jimara wan kme. Belem ew li S Navey Mwet, Merge Qela Dize ne. arbajar bi Gundn xwe ve di bin destn wan de ne. Ew Snne. Ismal 600 Gerokin Ew Havnan di navbera Ezz. Dokan, iyayn Toqma, Sorda

383 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ekewt de dimnin. li pa de ew ji bo Iran dirin. Ev Er ne Ismal Ezz Era Cafe tte biderkevtin. Hemawend Begzade (eleb)Rewend, Seferewend, Ste Beser, Remawend 1000 Gerokin

Ev Be han ew koka Hemewendin. Cih wanaziyane ye. Ev Era han zor aza, dir nebeze. Tan van saln dawj her her ew Serhildaybn. Wan zor Deleta Osman Iran bi ser kiribn. Medhet Paa nikarb ser wan bide tewandin. Ew Suniy xwngermin. Bigir li 1700 Z. de ji ran ew hatine (Mjwa Sulmanya bi dirj li ser wan axivt ye). Hemawend Pryay, engn Sofyewend, 480 Rnitne

Ev Be han Xelkn Pran Gundyn Kok ne ev j bi Hemawend ve ttin vegirdan. Ew j Sunne. engin nav w hatye. Jimara w ne di nav de ye.

Liwa Hewlr Nav Er Dizey Bern w Pra,Gontola, Maman Jimara Mala 600 Zneta Civak Rnitne

Ew li Liwa Hewlr Melbenda Mexmur de li dora iy Qere oq Kendnav de ne. Erdn wan bi xr brin. Zneta wan zor ake. Bere bere ta Dicl hatine Ern Ereb derperanine. Ew zor bikar jhatn.

384 Gerd457 600 Nvgerokin

Li Jor Berek w li Herema Koyesinceq de ye. Havnan ji bona Wezn ew diin. Ew Ereke gewrey li Jor Hewlr de ye. 15 Dyn w hene. Kora Xonaw 2000 Rnitne Rnitne andiny dikin Ew li Rojavavy eqlawe de li end Dyan-Gundan de hene.

Ew li Sed Gund li Naveya eqlawe de dijn. Serjimara wan Baxevanin. Deh Hezar kesin. li Koy Ranya j hinek Ben wan hene. Pran 600 Ew ji Era Ranya ye. Ew li Jor Ranya de rdinin. Ew di nava la Belbas de ye. Ew Ereke bike, lbel dire Bi nav Dize P Berek w heye. Ako 1000 Rnitne Ew li Jor Ranya de rdinin. end Bern w li iyayn lay Jory Ranya hene. Li lay Qeladiz de il Pnc Dyn wan hene. Zarar Sor 300 3000 Rnitne Rnitne Ew li Jor Basture aye ne Duwanzde Gundn wan hene. Ji qerax Zey Koye tan Rewanduz belavbne. Pnc Gundn wan hene. Berek ji Mamekan ligel w de tte bidtin.

Mark Sayks Jimara v Er bi pir dide dann, di dema ku Kapitin H dibje, ku Yanzdeh Gundn wan li Melbenda Hewlr de ne Berek w j li Melbenda Koye de ne. Ku weha b, renge, ew 600 Malek bte derketin.

457

385 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Balek rwan 1200 1500 Rnitne Rnitne

Ew li Jor em Rewanduz ketine. est Gundn wan hene. Di dawtirna Biradost Melbenda Rawenduz de ne. rwan ji Bira Dost bi hztirin. Serjimara wan ji 8000 Kesk btir nabin458. Herk 5000 Ereke zor bi hze. Beek w li iyn ser sinor de ne Beek w j li Akra ne. 8000 Kesekn w li Rawenduz Bastoremay hene. Git 20000 Kes dibin. Beek j li Erezerom Beekj li Wan hene (Sayks) Xeylan 200 Li iyay Balek de ne. Hinek j li dora Hewlrin de ne. 1000 Kesekin.

Mark Sayks Jimara Maln v Er bi 3300 dide dann. Ev j dij dannn Kapitin H ye.

458

386

Liwa Musil Nav Er Bol Ber w Jimara Malan 150 Zneta Civak -

Li Jr Balek de ne. li Xeylan kmtirin. Zivistanan ew ji bona Melbenda Koye dirin. Berwar Berwar Bala Berwar Jr 700 1000 Rnitne andiny dikin

Berwar Bala li Jor em Gare ne. y ku bi ser Zey Gewre de t. Ew pez didin bixweddikin. Berwar Jr li Jr em Gare de ne. Ew pez didin bixweddikin. Berzan 2750 Rnitne andiny dikin

Ew li Jor Zey Gewre Melbenda Zbar de ne. Ew Xwedan rezin ttin dinin. Ew bi xn Berzan ve ttin girdan. Pir xwnger mrxasin. Zbar 1200 Rnitne andiny dikin

Ew di navbera Akr Zeye Gewre de dora Pre Keprin. Ew xwedan rezin459. Dosik 1200 Rnitne andiny dikin Rnitne andi ny dikin

Ew li Melbenda Dihok de ne. Xwedan rezin. MizurMsor

459

1700

Mark Sayks dibje, ku Jimara Maln Zibar bi Du Hezar Mal tte gihatin.

387 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ew li Melbenda Dohok Naveyek dadigrin. Xwedan rezin. Ew Ereke zor kevnare. Ligor Sr Olmstd de div ew ji Nevyn Msor-Msiry pla Ar de hatibin xuwar. Arto 4000 Gerok Rnitne Du Be gewre ye end Bern w j hene. Beek wy Nvgerok heye. Ew Zivistan li dora El-Qo, Zaxo Dihok dide rabuhurandin. Havnan ew ji bo iyayn Turkiy dirin Beek w j li Tukiy de li Aliyn Beyt El-ebab, Xoab itax de maye. Renege, ku ar Hezar Maln wan li Iraq hene. Sind Gul 2000 Rnitne Ew di navbera em Hzil Xabr de ne. Hinek File j di nava wan de hene. Ern Sebe 900 Rnitne dikin. andiny

li Naveyek Musil de di navbera Zab Gewre em Gare de ne. Tevaya Maln Ern Kurdn Iraq nzka 72.000. Mal ttin derketin. Sr Mark Syaks di Nivsta xwe de opn Dawy Xulefa de di nava Ern Musil de li ser Ern Mendan, Jr Hat, Hac, Nrwey, Hesenye, Celal (ew li nzk mady ne), Dere, Kohan li ser Ern Yezd de xan, Rekan Hawer (ew li nzka Zaxo de ne) diaxive. Tevaya Maln van Ern han ji 10.000 Mal btir derdikevin. Em ji bona we Listeyek bi nav Ern Welatn din didin pkekirin: Nav Er Srt Mran Bern w Jimara Malan 70 8000 Zneta Civak Gerokin Gerokin

Li Jor Zaxo de dikevin. Li ser wan de agehdar ninin.

388 Zivistanan ew di beyna Cezr Tel Rimlan de rdinin. Havnan ew li dora Srt de dema xwe radibhurin. Ew Ter Pez xweddikin. Dir erkerin460. Goyan end Birin 2100 Rnitne Dir erkerin. Hinek Nvgerokin Zaza j di nava wan de hene. Ligel Era Mran de zor er dikin. ernax Berek w ne ji ernax ne. Hesny 500 Ew li Jor Cezr de ne. Pwendya wan ligel Era Hesny Rojavay de diyar niye. Daxor rbek Balyan Eyro Etmankan 200 70 100 5000 Rnitne Rnitne Nvgerokin Gerokin Ew li Nzk ernax de ne. Renge, ew Qolek Goy bin. Ew dewlemendin. Renge, ew Qolek Zrkanl ne. Peranin. Ew li Xoy ye. Ew li Jor Balyanin. Ew zor Dewlemendin. Bi pirbn ew li Derbend Bedls nzki Botanin Navnya w j li wder de ye. Havna ew jibona Deta Mu dirin. Silvkan 900 Gerokin Havnan ew ji bona Deta M dirin.
Evaya li gora br bawerya Bidirj Ciyografya Iraq ye. Belam Mark Sayks dibje, ku Jimara Maln wan bi Hezar Mal ttin derkevtin.
460

389 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Gyan Duder Alkan Helac 150 400 150 900 Gerokin Gerokin Gerokin Rnitne

Havnan ew li Jr Gola Wan de dibhrin.

Hinek Turk Ermen j di nava wan de hene. Ew li Jr Gola Wannin. Tayyan Hewtan Kekan Belkar Xan Takoli 300 300 180 180 450 Gerokin Rnitne Nvgerokin Rnitne Rnitne Nav wan ba niye. Ew li Jr Gol Wannin. Ew Li Menbenda Botan de ne. Ew li nzk Colemerkin. Li Jor Colemerkin. Ew li dora Xoabin. Renge, ew Berek Zlan ye. Renge, ew ji 150 Sal de ji Erzerom ji bona Wan ser sinor hatibe. ikak ikevt, Mo- 6000 ker,ewel, Botan, ikak Gerokin

Ereke bi dengin. S Mehan ew di Konan de dimnin. Li Rojavay Urmiy li ser sinorin. Ismal Axay Simkoy bi nav bang Serok w b.

390 Zerzan Pnyansl 1200 Rnitne Gerokin wan hene

Li Rojhilat Urmiy ne. Zdan, Barkan, 1200 Kenarbero, Sore Tawan, Blcan, Gel, Gewec, ewlan, Musanan, Pnyan Bik

Ew Ereke zor gewre ye. Gerokn wan hene. EW li Rojhilat j hene. Li Urmiy de li ser snorin. Kweran emsk Arto 900 7000 Ew bike li aly Gever ye. Ew li Nzk Dize ye. Ew Ereke pir gewre ye ar Hezar Maln w li Iraq ne.

Li Iraq Arto461 Nav Eir Ezedna Merzeg Mame Re

461

Jimara Malan 900 200

Zneta Civak

- Yezidne - Yezdne

Nzka ar Hezar Maln wan li Iraq de rdinin yn may bi S Hezar mal li vir dimnin.

391 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Mame Mend Alan Beroz rk Sdan Maxmor Xawstan erefan Mame dan Gawdan Zdek Zevek Havcan 200 60 400 3000 200 300 150 500 Rnitne Rnitne, ttun dinin Gerokin, ber her gewre ye.Buharan li jr Akr ne. Rnitne. Ew carna tan iyay Beyx nzka Zaxo dirin Gerikin. Buhar nzk Zaxo ne Gerokin. Ew li alyn Beyt ebab, Xoab itakin.

Herema B
Ern v Herema han li Ern Heremn din de bi carek ve cudane. Ew Xza, ya ku ew w li Heremn din cih dike, eve ye: Derbend Bedls, Dicl, iyayn Toros Rojhilat, Be Balay Furat ji iyayn Dirsim Herema (E) dide cih kirin. Lsta Ern v Herem Zevek 150 Nav Er

392 Mok -

Ew Di navbera Srt Diyarbekir de li Qeraxa Dicl deye. Me derbar jimara Malan de agehdar niye. Bi v nav li Motikyan de Dyek heye. Dibe, ku ev Er ligel Milet Mokiy Dewra Ar de pwendar be. Penan Poran x Dodanl Bkeran 900 200 200 500 Nvgerokin, andiny dikin - li Rojhilat Diyarbekir ne Gerokin erkerin. Yezd di nava wan de hene. Li Jor Bajar Srt ne. Xwedan Terin ew di navbera Diyarbekir Mo de ne.

Zivistanan li nzka Diyarbekr de ne. Havnan ew ji bona dora Srt diin. Ermen dibjin: Ev Era han ji Milet Bagratonyan kevnare. Li nava Ern Yezd j navk Bkeran heye. Yezdyn ingal dibjin, ku Bavn wan ji JorDilc ve hatine. Re Kotanl 500 Gerokin Ew li rojhilat Diyarbekr ne. Navek mna v Re Dinyan di Mjwa Ermenyan de heye. Bir Rnitne Ew di navbera Diyarbekir, Miya Farqn Srt de ne. (Niha ew Nav Bajarek ye ne nav l ye -Ewn-) Trkan 650 Rnitne Ew li Jor Diyarbekr de ne. al apn ba durstdikin, Dewlemendin, tendurstin. Ermen di nava wan de tn dtin ew xw bi Ermen nabnin dibjin, em Kurdin. Kozilan - Ereke bike. Renge, ji Drsim hatibe

393 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Zekeremi Mus Sarm Celal Xezal Bedr Mala rkoh Bozkan Modek 400 100 50 180 Di Bedls de ne Di Diyabekr de ne -

Ev nav iyayek dirj Jor Bedls ye. Xelkn Kurd v iyay han j bi v nav han ew ttin binavkirin. Weha ttediyarkirin, ku Be zor Xelk w Zazane. Modek-Motikyan Bern w evana ne: Keyboran, Bobanl, Koson, Roabe. Ev her ar Bern han Zaza ne. Zdan Erk, Pr Mus, ev Bern hanher S j Kurdin. Ji van Beran tevan j Bobanl her kevnartire ________________________________________________ Pncar Silwan Zaza Kedak 450 1000 600 - Beek w bi Kurmanc diaxiv.Ew li Rojavay M dijn. - Diyare, ku ew Zaza ne. Ew li ser ava Murad li Rojavay M de dijn. Er niye, Gundye. Ew li Rojhlat Xarpt de dijn. Zazye li ax Wenin.

394 Amsaret Gulbn Goros Snan Eliyan 500 Zaza ye, li dora Xarpt ye. Zaza ye,li jr Xarpt ye. Diraws Gulbnin. Zaza ye, li Rojavay Xarpt ye. Gerokin, diyar niye, ku ew zazane yanj Kurmancin, li jr Xarpt ne. Zaza ye, li dora Xarpt ye. -

Behrmarz Drsiml

500 -

Navnana tevaya Xelkn Drsim yanj ye. Hem El-lahne, Xwngermin. Drsim Zaravayek wan taybet heye. E nzk Zaza ye. Di Havnan de ew Gundn xwe bi c dihlin ji bona Jor ji bona nava iyan ew dirin. Ber Trn Drsim evana ne: Mlan. Ev Koka Era Mily bi nan denge. sta j n hatina wan ligel hevd heye. Keel. 1000 Malekin. Ew li nzka Palo ne. ewak. Berek Rnitne ew Sin ne. Ferhad Ocaxl. Ew li alyn Sor Pinkan de ne. Ew Berek Kurmancin. Bextiyarl. S Gundn wan hene. Ew li nzka emigezkin, Nvgerokin. Karabanl. Ew li Asonkin. Mrzanl. Ew li nav Drsim bi xwe ne.

395 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Ebasanl. Xaln zor ciwan ew durstdikin. Bala ax. 200 Malin Rnitne. Lan Ocax. Ew li Herema Amoxa de ye. Kozilan. Ew nav Heremek li Drsim ye tde end Er bi v nav bi nav dengin. Herwehaj Berek bi v nav j li Jor Diyarbekr henye. Renge, ku ew ji Drsim bi xwe hatibin. Giyoran. Renge, ku ew di nava Navna Drsim bi xwe de bin.

Herema C
Ev Herema han bi carek ve Welat Jory Cezr di Pla Xulefayn Ebas de b. Kurdn v Welat han ar Perene: Per Yekem: Ew Du Bein. Beek j bgman ew di zeman Sultan Selm Yekem de ji Drsim ji bona hre hatye ew ligel ln Ereb, Eremen Kurd de tkelav bye w ew bi carek ve di nava xwe dayite daqurtandin. Ew di Zivistanan de li detn Jry Qerce Dax de ne. Nsan Gulan ew li detn Cezr de ne. Havnan ew li dora Diyarbekrin. Be Duwem: Ew li Rojavay Furat de kevtine. Piranya wan mna Drsm Elevne. Di demn nankir de Karmendn Ra wan ji bona Prabnn wan Ayn ji Drsim ew tn. Cil Bergn wan mna yn Xelkn Enadol ne. Per Duwem: Renge, ku ew di Koka xwe de Arambin ew ligel Miletn cuday w nav kurd, Iran, Turk Tatar de tkel bye. Hinek ji van Ern wan

396 Musulmanin, hinek tirj Filey yaqobne hinek din ji wan Aynn wan sr tkel mkel hene. Ew bi git ve kerin, kirvan Hostene, Avany dizanin. Mey kirin, ervan Tol hilgirin. Bangvann Filety ligel wan de xerkin. Hinekan ji wan ji xwe re Filet dane wergirtin, Belam jimara wan pir kme. Per Syem: Be zor wan Yezdne. Be Yezdy ingal bi carek ve Kurdn xurne. Derbar Pkahtinn wan Sert de Yezdy ingal bi xwe mna Kurdn Drsim ne. Ew Pirn xwe dihlin ew wan dihnin. Postn wan ew mna yn Dirawsn wanin. Ligora peyvn xwe de wan ji bona hre li zeman Tmorleng de dan barkirin. Ew di w br bawery de ne, ku Ayna Yezdy li p w mjw de j her heb. Per arem: Ew Be her b nerx Kurde. Renge, ku ew ligel Miletn Gerok tir de zor tkel bye. Dibe j, ku ew ji Jor Goma Wan ji bona hre hatibin. Ev Herema C ew li Rojava Jr Dicle de, li Jr Xza Diyarbekir-Melety de tan Bre Cek li ser kenar Furat de li Jor Xza Musil-Bre Cek de ye. Lsta Ern v Herem Ev Era Mily han bi 30 Bavikn xwe ve mna Pitmal Cafe yanj mna Amileye beramber bi ln Pitko ve ye. Merevn v nav han hildigrin, ew Peyn taybety Serokn Era Milne.

397 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Era Mil Ber w Wanan Sdan Dodikan Xelecan Kel Mendan Koma Re erqiyan Elkewat Da Mekenl Kalendelan Jimara malan 250 450 700 350 80 Zneta Civak Gerokin Gerkin Gerkin Gerokin Gerokin Gerokin Gerkin Gerokin Gerokin Gerkin Gerokin Gerokin Gerkin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin

Hac Bay- ram Isayadat Trkan Nasiryan uwan Sartan Osba Xan Matemye 85 700 75 210 80 70 800

398 emkan Bar Gewan Hesoliye Kran Hesekan Elyan iya Re Zebrovekan Taxbai Bocaq 250 150 250 550 260 1000 Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin Gerokin, (Renge, ku ew ji Ern iyay Qerec daxbin. Ewni) Gerokin, li iyay Qerec daxbin Nvgeroken, li Rojhilat Siwrek ne Gerokin. (Ew ne gerokin, nav Bocaq nav Naveyek li Siwrek de ye. Ew gundn iyan rdinn. Xuru Zaza ne. Ewni) Gerokin. (Rastya w Hona ne. Ewnav naveyek li Siwrek ye. Rnitne Kurmancin. Ewni) Rnitne462 Gerokin Rnitne Gerokin. (Bi rast ve ew rnistne. Ewni) Gerokin Gerokin

Hoyan

Besek Cac manl Kasyan Merds eqal Eter Ke

462

800 500 500 1000 1000 -

Goyeke sr derbar v Ber de heye, ku ew di Koka xwe de Ingilz yanj Firens bn. Nav kevnar wan "Salargan" bye.

399 Kurtyeke Mjwa Kurd Kurdistan Can Beg Begliyan Der Can Kaw Molkan Qere K 500 800 5000 500 1700 Rnutne Rnitne Gerikin Nvgerokin Nvgerokin

Ew li nzk Siwrek de ne. Ew hov, kv Xerabkarin. Zor ji wanan bi Zazay dipeyivin. Di navbera Diyarbekir Tor Abidn de j Kurdek zor heye, ku ew bi diyar li Qere Kin. Goyek del, ku ev Era han di Koka xwe de Turkuman b. Ew ji bal Sultan Selm Yekem ve li Qerce Dax de hatye rnitin. Ev veguhestina han bi hoy Barkirina Ern Zrk, Trkan hin Ern tir Kurd ji bo Rojavay Enedol hatye kirin Ev Era Turkuman j ji bona Cih wan hatye ann. Di daw de v Qere K ligel Kurdn wan navan de zor tkel bye. Pir p ne, Qere K Ziman xwe jibrkir ew hate kurdkirin. _______________________________________

400

Nav Er Zaza

Bern w -

Jimara Malan -

Zneta Civak Rnitne

Ew Er niye. Ew li Melbend Siwrek,(-ermk, anko- Ewn) Gundne. apkan Baran Hesara Li Siwrek de ne -

Ew li Siwrek de ye. (renge, ku ew Era Hesran Zazay be ya ku ew li Rojavay ermk ye. -Ewn). Ebu Tahir Renge, ku ev Era han di Koka xwe de Erebn. Belam hsta ew bes bi Kurmanc diaxivin. Ew li Melbenda Siwrek de ne. Gyoran Emerzan Cc Kk 1200 Li Siwreke ne Nvgerokin Ew li Siwrek de ne. (Renege, ku ew Era Goran bin. - Ewn) yanj -

Hsta ew li dora iyay Qere Ce Dax ye. Zivistanan ew ji bona Gundn dora em Ceq Ceq dirin. Li gora Goya xwe de, ku Mrek wan Ebas heb. Li pa nemana Dewleta Ebas de Mrn wan ji Nevyn w Mr Ebas bn. Bi Rmet Mrxasya xwe ve bi nav dengin. Ew andiny dikin. DaxorDaqor -

Ew Ereke Bike ji ernex ew hatine. Ew li Jr Tor Abidn de ne.