You are on page 1of 192

GRMMATICA

DO

IJMBUNDU
OT-

LNGUA

)E

BENGUELLA

JOS PEREIRA DO NASCIMENTO


Moltco da

Armada Kial

S. S.

T..

LISBOA

J894

\x^

X"

<--

a^ 1^'-^...
,

r ,^..

:^^^^

^^,

^y

^ ^

'

GRAMMATICA

TJIVCBTJI^IDTJ
lngua de benguella

GRAMMATICA
DO

UMBUNDU
OU

lngua de benguella
POR

JOS PEREIRA DO NASCIMENTO


Medico da Armada Real
S. S.

G. h.

LISBOA

1894

r^

f(

D.C

mi
a"^:

-terv oF "soS

AO EXCELLEPITISSIMO SENDOR CONSELHEIRO

FRANCISCO JOAQUIM DA COSTA E SILVA

e.

2).

G.

qI.

c/czciza bo C^^a^icmtcnto

AO SBIO PROFESSOR

JOS VICENTE BARBOSA DU BOCAGE

<

O seu

antigo discpulo

c7.

cPczcita c

cflaicimzntc

PREFACIO

U-mbundu
guella,

a lingua

do antigo reino, hoje districto de Benespecial, o Bailundo

comprehendendo os povos do Nano, em


onde fallada

e o Bi,

em

toda a sua pureza.

um
As

das dialectos do grupo mbundu, pertencente familia das

lnguas ba-ntu.

suas

maiores affinidades so

ao norte
;

com
com

ki-mbundu,

dialecto de

Loanda

e concelhos de leste

e ao sul

o lu-nhaneka e

lu-nkumbi, dialectos dos sertes de Mossamedes. Para leste do Nano


soffre alteraes, principalmente

na regio de entre Cubango e Zam-

beze, no to sensiveis que modifiquem completamente a sua estructura.

u-mbundu

fallado

com

ligeiras alteraes

por todos os povos

do Nano comprehendidos entre os parallelos 11 e 15 e entre a


costa e o meridiano 18; taes so: Bailundo, Bi,

Huambo, Sambo,
(ambuellas de
(ganguellas do
leste

Gallangue,
entre

Caconda, Quillcngues, Luceque,

Nhemba
etc.

Cunene e Cubango), Moma, Cangombe,

norte), e perfeitamente entendido pelas


e sul,

numerosas tribus de

que occupam a vastssima zona comprehendida entre as impor-

tantes vias fluviaes, o

Cubango

e o

Zambeze.

Basta saber-se que a lingiia dos bienos para a reputarmos lingua


universal do

Equador ao Cabo, de Angola a Moambique.

de facto, nenhum povo to conliecido na Africa austral como


o"

o bieno. Diz

nosso illustre explorador Serpa Pinto ter visitado

muitos povos, que nunca tinham visto

um homem

branco,

mas nunca

encontrou nenhum, que no

tivesse mantido

relaes commerciaes

com

os bienos.

Para o bieno,

em

questes de viagens de trafico, nada

impossvel e tudo lhe parece natural. Se elles soubessem dizer onde

teem estado, e dissessem


no teriam

que teem

visto, os

geographos da Europa

em

branco grande parte da carta da Africa Austral.

Tem

esta gente

uma

certa emulao entre

si

como

viajantes, e

muitos conheo eu que se ufanam de ter ido onde outros no foram,


o que elles

chamam

descobrir terras novas. Elles so educados

na vida

de caminheiros e todas as comitivas levam innumeras creanas, que

com

cargas

apropriadas s

suas

foras,

acompanham

os

pes ou

parentes nas mais longnquas correrias; e por isso que no causa


estranheza encontrarmos
ali

um homem

de vinte e cinco annos, que

tenha estado no Muatianvua, no Nyangue, no Luapula, no Zambeze e

no Mucusso, se

elle

viajou desde os nove annos.

Isto basta para

demonstrar a importncia da lingua que escolhemos

para

inicio

dos nossos trabalhos linguisticos.

Quem

souber a lingua
certeza de

dos bienos, pode viajar por toda a Africa austral


ser entendido por todos os povos ba-ntu.

com a

'Pena

que Portugal,

ha sculos na posse de to vastos

e impor-

tantes territrios africanos, no possua grammaticas e diccionarios

sobre as mais importantes linguas das suas colnias.

Comparados com

os

numerosos trabalhos d'esta ordem reaHsados


e

modernamente em Frana, Inglaterra


dizel-o, so poucos e difficientes, o

Allemanha, os nossos,
justifica

triste

que no

grande interesse

pelas nossas colnias.

Aos

valiosos

trabalhos modernos

dos distinctos africanistas,

Henrique de Carvalho, sobre a lingua da Lunda; Nogueii"a, sobre o


lunkumbi, vocabulrio precioso, mas desacompanhado das indispensveis regras grammaticaes
;

Cordeiro da Matta, sobre o ki-mbundu,


as linguas

ou lingua de

Loanda Joaquim de Almeida da Cunha, sobre


;

de Moambique, pouco mais temos a accrescentar.

: :

XI

Dos

antigos possumos alguns trabalhos, taes

como:

Diccionario da lingua bunda ou angolense; CoUeco de observaes

grammaticaes sobre a lingua bunda, com traduco latina e portugueza


do capucliinho Fr. Bernardo Maria de Cannecattim, trabalhos que

mereceram do

distincto philologo Hli Chatelain as seguintes palavras


isto

porm tudo
latina

vae misturado com tantos erros e tanta

grammatica

em

vez de africana, que preciso j saber a lingua

para poder discriminar o pouco que presta do multo que est errado,
sendo de opinio que estos trabalhos so respeitveis
intenes do auctor.
ITl

2)elos excellentes

Chatelain applica aos trabalhos de Cannecattim a


fez

mesma

critica

que este

ao Catechismo do padre Pacconio,

intitulado

Gentio de Angola sujfficientemente instrudo, obra reduzida a methodo


pelo padre Antnio do Couto

em

1642. D'este trabalho dizia Canne-

cattim :/oO cumulo, pois, de tantos e to grosseiros erros, imperfeies


e defeitos
esgenciaes

tem

sido a causa de

que o Catechismo at o
e,

presente labore

em uma

obscuridade imperdovel

por

isso,

em

vez

de auxilio e utilidade, serve, ao contrario de gi-avissimo embarao


no s aos europeus, mas at aos mesmos ecclesiasticos naturaes de

Angola. Applicada a

mesma

critica aos trabalhos

do capuchinho, por

ahi se poder ajuizar do valor dos

mesmos.

Torrend, na sua grandiosa obra,

comparative

Grammar of

the

South-African Baniu Languages, o mais valioso trabalho moderno


sobre linguas africanas, e Hli Chatelain, na sua

Kimbundu Grammar,
Arte da lingua de

com traduco portugueza

e ingleza, faliam

de

uma

Angola do padre Pedro Dias, 1697. Sobre

esto trabalho diz Chatelain

nas notas ineliminares da sua Grammatica: Este livrinho era j to


raro nos fins do sculo passado que Cannecattim no teve conhecimento
d'elle.

Conhecemol-o por

uma

copia manuscripta que o

sr. dr.

Alfredo

Troni, de Loanda, nos fez obsequio de emprestar na vspera do nosso

embarque para a Europa. Este trabalho desenvolve


regras brevssimas que

e completa as

acompanham

o Catechismo (de Pacconio), do

qual

tambm

so tirados os exemplos que

devem

elucidar as regras.

Estes,

com quanto no primem

pela correco do portuguez,

nem

pela

propriedade da tei'minologia, provam no emtanto que o auctor entendia


o

mechanismo do Kimbundu.

xn
Temos ainda
as Regras

para mais

fcil inteUigencia do

difficil

idioma do Congo, reduzidas forma de grammatica por Fr. Jacintho


Brusciotto de Vetralla, obra traduzida do latim pelo ex. bispo de

Angola
de

Congo, D. Antnio Thomaz da Silva Leito e Castro, seguida

um

diccionario abreviado da

mesma

lingua,

1886, livro que por

differentes vezes

temos consultado.

E O

pouco mais.
trabalho que ora apresentamos apreciao dos que se inte-

ressam pelas nossas cousas africanas

uma

compilao de differentes

trabalhos nacionaes e estrangeiros, que cuidadosamente escolhemos,

traduzimos

em

parte,

coordenmos e methodismos. Serviu-nos de

base a grammatica e vocabulrio dos missionrios americanos, Stover


e Fay, estabelecidos no Bailundo
e Bi
e

a moderna grammatica

comparada de Torrend. Quanto ao methodo seguimos o adoptado por


Chatelain e Torrend.

Destinando este trabalho aos negociantes, viajantes, funccionarios


pblicos, missionrios, militares, etc, que
tacto

tenham de viver em con-

com

os indigenas, procurmos ser simples na exposio e pro-

cesso, evitando as

embaraosas questes da phonologia.j


ulteriores trabalhos sobre os
etc.

Este

mesmo methodo seguiremos em

dialectos do

Congo, Mossamedes, Humbe, Ovampo,

Resta-nos agradecer a benevolncia


acolhido pelo
secretario perpetuo

com que

este

trabalho

foi

da Sociedade de Geographia de

Lisboa, o

sr.

Luciano Cordeiro, e ainda a boa vontade e interesse

manifestados pela Imprensa Nacional, na execuo typographica do

methodo adoptado, que pela primeira vez usado em Portugal.

^.

cPi^zciza

o ^Zaoinutih

BIBLIOGEAPHIA

Stover, Ohservations upon the Qrammatical structure and use of the

UmhundUf or
Bihe, 1885.

the

Language of

the inhahitants

of Bailundu and

Otuikanda Tuokufetika Lokutanga Umhundu, 1887.


D'esta cartilha extrahimos a maior parte dos exemplos que formam a Parte
d'este trabalho.

IV

Sanders and Fay, Vocbulary of


J.

the

Umhundu Language, 1885.


the

Torrend,

Comparative

Grammar of

South- Afrcan Baniu

LanguageSy 1891.
Bleek, Comjjarative

Grammar of

the

South-African Languages, 1869.

Heli Chateiam,

Kimhumdu Grammar, 1889.

Henrique A. D. de Carvalho, Methodo Pratico para foliar a Lngua da Lunda, 1890. A. F. Nogueira,

Lu-nkumhi, dialecto do grupo mhundu, que

se

falia

no interior de Mossamedes, 1885.

D. Antnio Thomaz da Silva Leito


cil intelligencia

do

difficil

e Castro, Regras para mais fidioma do Congo, reduzidas forma de


Vetralla,

Grammatica por Frei Jacintho Brusciotto de


capuchinho,
e

pregador

traduzidas do latim pelo bispo de Angola e Congo,

1886.

Padres da misso da Huilla, Apontamentos inditos sobre o lu-nhaneka,

Alexandre Visseq, Grammaire Fiote ou Grammaire de


Congo, 1889.

la langue

du

Cordeiro da Matta, Ensaio de Diccionario Kimhundu-Portuguez^ 1893.

PARTE

PRELIMINARES
Ortliographia

alphabeto do u-mbundu compoe-se de cinco vogacs e quinze

consoantes.

As vogaes
que e e
o,

so:

a, e,

i,

o, u,

como em portuguez,

cora a difterena

quando

finaes,

no so mudos, soam como na lngua

hespanhola.

A
se d.

unio de dois sons vogaes

em um s, formando diphtongo, no Ha, porm, combinaes que produzem sons parecidos com os
uma
das vogaes, ou por contraco

diphtongos, ou por absorpo de

de ambas, ou pela rapidez da pronuncia.


Estas modificaes so as seo-uintes

-f-

a -j" 6 a -|a
i

= ou a antes de qualquer vogal =


-j- o
a,

-]-

= = = u =

^=

a.

6 e

ou ae.

ou

ai.

raramente
au.

u.

u.

Estas alteraes do-so no encontro de palavras contiguas, e no


entre as vogaes componentes da

mesma

palavra.
1

As combinaes vogaes au, ai, eu, oi, ou, etc, sendo finaes teem accento tnico na penltima vogal, sendo seguidas de consoante
:

teem o accento na ultima.


i

u antes de qualquer vogal so semi-vogaes.


consoantes dividem- se

As

em

simples, nazaladas e compostas.

Simples

f,

h, k,

1,

m,

n, s,

t,

v.

h k
1

sempre aspirado.
c.

substitue g e

Ex.: ikisa

ij?sa; tokoka

=
o

tococa.

representa

um som
r.

liquido

mais brando que

nosso

l,

com

approximao para

n no nazalisam a vogal antecedente, mas sim a vogal ou

consoante immediata. Ex.: o-mba-la.

Representam o som nazal:

usa-se antes de b e p.

= ooma. Nazaladas: b = mb, d = nd, g == ng, = p = mp. Ex.: sempre duro e nazal: nge = ngue, ngi = g gela = Ex.: ochikumbu = oteikumbu. Compostas: eh = = Ex.: onjevo =
z.

n antes de d, g e j. s tem o valor de c e nunca de

Ex.: osoma

nj,

ngui.

son-

son^risla.

tx.

nj

ndj.

onc?/evo.

As
sempre

palavras

comeam por vogaes ou

consoantes,

mas terminam

em

vogaes.

No ha consoantes dobradas, nem podem


soantes diversas, a no ser
d,
j

estar juntas duas conb, p, das dentaes

n antes das labiaes

da guttural

g.

Nestes casos no representam consoantes,

mas

sim o som nazal.

Na

successo das consoantes depois de

uma

vogal nazalada convm

ter presente as seguintes

mudanas, que aFectam as consoantes:

Desapparece a nazal da vogal:


1.

Antes de qiialquer consoante nazalada. Antes das consoantes duras


f e
s.

2.

3.

Antes da palatal k; neste caso o k transforma-se

em h

e a

prpria vogal desapparece


4." x\ntes

com

a nazal.
1,

da

labial

branda

que se transforma em nd.

As

palavras so geralmente polysyllabicas e o acccnto tnico eae,

em

regra, sobre a penltima syllaba. Ex.: o-njle, oku-ambta.

As combinaes de vogaes:

au,

ai,

eu,

oi,

ou, etc,

contam se por

duas syllabas, ainda que na pronuncia rpida soem como diplitongos.

Teem

o acccnto tnico

na penltima vogal. Ex.: uki.

D-se com as vogaes

uma

certa tendncia para se harmonisarem,

segundo so abertas ou fechadas. E assim que os suftixos comeam por uma vogal fechada i ou u, quando a vogal final d' esta natureza,
e por qurdquer outra,

quando a vogal
fazendo
vil-ile

final

do radical no for fechada.

Ex.: vila, radical do verbo oku-vila, no pretrito perfeito


final

muda

o a

pelo suffixo

-ile

porem

feta,

radical do verbo

oku-feta, faz fet-ele.

O
Ex.:

a aberto dos prefixos algumas vezes modificado por


i)

uma

vogal

fechada (especialmente
s'e-ikile

da syllaba seguinte, transformando-se


s'a-ikile.

cm

e.

em vez

de

Assim tambm antes dos


final

sufiixos

que comeam por consoante o a


e depois de

frequentemente mudado

em

uma

vogal fechada.

Ex.: ikule-ko

em

vez de ikula-ko.

Idntica tendncia se d

Os

suffixos teem,

em

geral,
final

com as consoantes. como consoante, uma da mesma

classe

e caracter

da consoante

da palavra, a que se addicionam. Assim

uma

nazal ser seguida de

ou n,

segundo for

labial,

dental ou

guttural.

As

labiaes e dentaes brandas, frequentemente

1,

m,

n, entre

duas

vogaes desapparecem,
s vezes. Ex.:

em

regra, e as vogaes
1

unem-se

e
i

contraem-se
torna-se

lingalinga pela queda do

entre a e

em

lingainga; sapulile

em

sapuile.

Para mais

fcil intelligencia

intercalamos no texto as principaes

regras phoneticas

em

olscrvaes referidas aos exemplos citados.

PARTE

II

ETYMOLOGIA
Prefixos
u-mbundu, bem como cm todas as lnguas do grupo Ba-ntu, as palavras compoem-se de prefixos, radicaes e suixos. Os primeiros

Em

formam a chave da construeo da


classificao

lingua, pois nelles se baseia

e diviso das palavras e a concordncia das

diversas

partes da orao.

O
mos:
tivo,

substantivo ochi-ndele,

homem

branco^ decompe-se

em

dois ter-

ochi-, prefixo classificador, e ndele, radical.

O mesmo

substan-

no plural, ovi-ndele,
os substantivos

variou o prefixo, que de ochi-

em que apparece mudou em ovi-.


Grupam-se,

mesmo

radical,

mas

Todos
<)

que tiverem o prefixo ochi- no singular faro


pois, estes

plural

com

o prefixo ovi-.

nomes em uma

classe indicada pelos prefixos ochi-, ovi-.

O
lume
;

substantivo u-lume, homem, compne-se do prefixo u- e o radical

no plural faz a-lume, homens, mudando o prefixo do singular u-

em
u-

a-.

Todos os substantivos representativos de seres animados, cara-

eterisados no singular pelo prefixo u-, formaro o plural

mudando

em

a-; e

como

os substantivos,

que teem estes prefixos, indicam


que os termos precedidos dos pre-

seres

animados,

pessoas, conclue-se

fixos u-, a-,

grupam-se

em uma

classe

com um

caracterstico indicado

pelos

seus prefixos.

assim para as outras classes, cada ixma das

quaes tem os seus prefixos prprios.

D'onde
do-lhes

se conclue

que os prefixos grupam os substantivos


marcam-lhes
o nuviero e

em

classes^

um

caracter^

indicam a sua concor-

dncia

com

os attributos,

como adeante veremos.

Os
1.^

prefixos diyidem-se

em

duas cathegorias.

Os que

se usam, antecedidos do artigo definido o,

na formao

dos nomes. Sao os prefixos nominaes, que indicam a classe e o numero


dos substantivos.

O que marcam a concordncia entre os substantivos e os seus attributos verbos, adjectivos, substantivos e advrbios, tomando o logar
2.^
:

dos nomes. So os prefixos concordantes^

ou.

pronominaes, que derivam

das nominaes, ou antes dos prefixos da lingua

me do grupo

Ba-ntu.

Nos exemplos seguintes reconhece-se a relao entre


stantivos e a sua concordncia

os prefixos

nominacs e pronomino.es; as funces d'estes na representao dos sub-

com

os attributos da orao.

omu-nu
a

u-akola.

oma-nu
as

v'-akola

(va-akola).

pessoa ella forte.

pessoas ellas so fortes.

a pessoa forte.

as pessoas so fortes.

u-lume
o Iiomcm o

u-alunguka.
elle sahin.

a-lume
os

v'-alunguka (va-alunguka).
elles

homens

so sbios.
>al)ios.

homem

sbio.

os

homens so

u-lume
n

o-li-piV
rlle est

a-lume
onde:
?

va-li-pi

.''

homem

os

onde est o

homem

homens elles esto onde? onde esto os homens V

0-ngombe
o
boi

i-li-pi?
elle est

olo-ngombe
onde?
os
bois

vi-li-pi?
elles esto

onde

onde est o boi

onde esto os bois?

U-lume,
o.

u-atungile
elle

o-njo a casa

i-etu,
ella nossa,,

u-aenda.
elle

homem.,

construiu

partiu.

homem, que construiu a possa


u-akuatcle
elle

casa, partiu.

u-nme
algum

olo-sanji
as

vi-ange,

rouboti

gallvihas ellas minhas.


gallinhas.

algum roubou as minhas

0-sanji,

u-a-i-]anda

hena,

i-afa.

a galUnha, tu

a compraste hontem, ella morreu, gallinha, que tu compraste hontem, morreu.

) 1

liuete

olo-sanji

vi-tanu,

vi-muo
umas

vi-icla,
ellas so brancas,

eu tenho as

gallinhas ellas cinco, ellas

eu tenho cinco gallinhas, umas so brancas,

vi-muo
ellas

vi-tekama.
ellas

umas

so pretas.

outras so pretas.

k'o-feka
710

i-ene
elle

kii-li

oma-nu
ha as
?

v'-aliia?

paiz

vosso

em

(elle)

pessoas ellas muitas f

no vosso paiz ha muitas pessoas

ochi-na
a cousa

chechi
esta

chi-sovi

ch'-alua.

ella r/rande ella muito.

esta cousa muito grande.

eic
elle

u-alunguk
elle

k'ovi-mbundu
de entre os pretos

yi-oha.
clles todos.

sbio

elle o

mais sbio de todos os pretos.

0-ngombe
o boi

i-alia
elle

oku-lia

ku-a-i-o.
ella d'elle.

comeu a

comida

o boi

comeu a sua comida.

Derivao e formao dos prefixos nominaes


Os
prefixos derivam da primitiva lingua,

me do grupo

Ba-ntu,

que, segando Torrend, actualmente representada na sua maior pureza pela lingua Tonga. So mais ou

menos modificados conforme


os seguintes:
Segundo Stovcr

a ndole

da lingua a que

se applicam.

Os prefixos primitivos eram


1.^ classe.

2.^
3.*

4.*
5.'^
6.'"*

Seres animados Seres inanimados. Objectos de grandeza Instrumentos, etc. Animaes,


..
.

Segundo Torrend

mu-, va-

mu-, mu-,
li-,

ba-

mu-, mili-,

mi-

mapilili-

mazi-

chi-,
i-,

chi-,

etc

ou
ou

ti-

in-,

(z)in-

7,'

Objectos de Diminutivos

extenso

lu-,

ti-

lu-,

(z)in-

ka-,
.
.

tu-

ka-,

tu-

8.*
O.**

))

'^

10.

11.^ 12.^

Termos verbaes Locativos

Termos abstractos.

maku-, ma[muku(pavu-,

bu-,

ku-,

muku(p)a-

mama-

Como

se v,

Torrend

Stover divergem sobre a classificao dos

primitivos prefixos. Seguimos a opinio de Torrend, considerando os prefixos de Stover no como primitivos, mas como derivados da lingua me e usados antigamente na lingua do Bi. Dos prefixos usados primitivamente derivaram outros que so

adoptados no u-mbundu moderno.

Da primeira classe, (mu-, va-),


aos seres animados.

derivaram duas sub-classes applicadas


completa,

Uma, forma

em

que os prefixos, no
o,

sin-

gular e no plural, so precedidos do artigo definido

omu-, ema-.

Esta sub-classe applica-se a

um

pequeno numero de substantivos. Ex.:


ojna-nu, pessoas.

omu-nu, pessoa,

outra- sub-classe, de forma reduzida,


a-.

em que
.

os prefixos antigos,

(mu-, va-), se reduzem a u-,

Esta sub-classe c mais numerosa


'
'

que a primeira. Ex.:


u-lume, 7?om?n.

a-lume, homens.
seres inani-

Da

segunda classe de prefixos antigos applicados aos

mados^ (mu-, mi-), derivaram duas sub-classes.


completa, omu-, omi-, pouco usada. Ec.:

Uma com

a forma

omu-kanda,

carta,

omi-kanda, cartas.

Outra, semi-reduzida, u-, ovi-,

em

que o prefixo do singular ue

uma
o

contraco da forma antiga, e o do plural, mais usado, ovi-,


,

completo, isto

compoe-se do artigo o
u-ti, arvore,

do prefixo antigo mudando

m em
Da

V.

Ex.:
ovi-ti, arvores.

terceira classe antiga,

(li-,

ma-), derivaram
e-, a-.

tambm duas
Ex.

for-

mas modernas.

Uma

reduzida e mais usada,

e-kapa, batata,

a-kapa, batatas.
ova-,
e o

Outra semi-reduzida, pouco usada,


singular reduziu-se a
i-,

i-,
1,

em que

o prefixo no

perdendo o

do plural trocou o

por V

tomou o

artigo.

Ex.:
ova-su, olhos.

i-su, olho.

Esta forma

applicavel a

um

limitado

numero de substantivos.

Da

quarta classe,

(chi-,

pi-),

dorivou

uma

classe de prefixos nomi-

naes completos, ochi-, ovi-, era que se deu a substituio do p por v. Esta classe numerosa -e comprehende gramle variedade do substantivos,

predominando os nomes ^ instrumentos^


ochi-pa, j)eUe.

utensilios, etc.

Ex.:

ovi-pa, pelles.

Da
m,

quiiita classe antiga,

(i-,

li-

ou

ti-),

seguidos-

ou no da nazal,
nazal.

n, derivou

a classe moderna,

o-, olo-,

com ou sem
o,

Xesta
a

classe, os substantivos

no singular no teem prefixo, mas


que, s por
si,

so sempre precedidos do artigo definido

ou ligado

uma

nazal, inicial do

radii.*al,

constitue

um

prefixo virtual.

No

phtli-

ral

deu-se

uma

modificao sensivcl, transformando-se o prefixo


artigo.

ou ti-, em lo-, numerosa, e comprehende grande numero de substantivos, predomi-

sempre precedido do

Esta "classe extremamente

nando os nomes de animaes^


geiros.

e nella esto incluidos os


.
.

nomes
,
,

estran-

Ex.:
o-ngombe', hoL
O-ngato, gato.

olo-ngoinbe, hois.

olo-ngato, gatos (do portuguez gato).

Da

sexta classe,

(lu-, li-

ou, ti-), derivou a classe de prefixos comEx,.:

pletos, olu-, olo-,

pouco nunerosa.
olu-si, peixe,

olo-si, peixes.

Da
mou-so,

stima

classi-, qu^-

comprehende os diminutivos,

(ka-, tu-), for-

com a addio do

artigo o, a classe completa oka-, otu-. Ex.:

oka-ndimba, lehresinha.

otu-ndiraba, lehresinhas.

Da
cia

oitava classe, (vu-, ma-), derivou

com profundas
e,

modificaes

a classe completa, ou-, au-, pouco numerosa

em

regra,

com ausn-

do plural. Ex.:

^ ou-angu, herva.
ou-ato, canoa,

au-ato, canoas.

Da

classe nona,

(ku-, ma-), formou-se a classe, dku-, ova-,


e

que

comprehende poucos substantivos


pku-tui, ouvido,

algumas expresses verbaes. Ex.:


ova-tui, ouvidos.

oku-Iia, comida^

ou o comer.

Os prefixos

locativos

em

uso no u-mbundu moderno so: mu, ku, pa.

10

o
em

seguinte quadro mostra os prefixos antigos e os seus derivados


e semi-reduzidas,

modernos, com as suas formas completas, reduzidas


uso no u-mbundu moderno.

11

Em

geral os substantivos

teem singular

e plural, indicados pelas

duas formas de prefixos, comprehendidas

em cada

classe.

Ex.:

u-ngmbo,

7>a.s7or.

a-ngombo, pastores.
ovi-pange, trabalhos.
a-laka, lnguas.
io.

u-pange, trabalho.
e-laka, lngua.

ochi-hemba, remec
o-ndaka, palavra.

ovi-heniba, remdios.

olo-ndaka, palavras.

Ha, comtudo, substantivos que s admittcm singular. Ex.:


i-lu, ceu.

OU-csi, preguia.

e-kavo, cansao.
oku-lia, comida.

c outros termos abstractos e expresses verbaes.

Outros s teem plural, taes so os termos que indicam grandes


quantidades de gente e os que representam productos naturaes. Ex.:
ovi-ta,

guerra (mais propriamente

um

bando de homens armados).

oma-si, gordura, oleo, banha.


ova-e, saliva.

ova-va, agua.

Classificao

Primeira classe

Comprehende

os

nomes de

seres

animados.

Tem

duas sub-classes.

Primeira sub-classe

Forma completa

l^refixos

omu-, omaoma-ini, pessoas.

omu-nu, pessoa.

omu-ku,

rato.
.

oma-ku,

ratos.

omu-nga, mensageiro.
omu-funu, negociante.

ma-nga, mensageiros.

oma-funu, negociantes.

Esta sub classe abrange

um

pequeno numero de substantivos.

Segunda sub-classe

Forma reduzida

Prefixos: u-, a-

u-lume, homem,
u-kai, mulher.

a-lume, homens.
a-kai, mulheres.
a-cliime, patres.

u-chime, patro.

u-kongo, caador.
U-lovi, jpescador.

a-kongo, caadores.
a-l(vi,

jpescadores.

u-pika, escravo.

a-pika, escravos.

u-ngombo,

jjastor.

a-ngombo. pastores.

Esta sub-classe comprehende grande numero de substantivos. Os povos situados a oeste e sul do Bi usam o prefixo ovavez de
a-.

em

Segunda classe

Comprehende
sub-classes.

os

nomes de

seres inanimados, vcg.etaes, etc.

Tem

duas

Primeira sub-classe

Forma completa

Prefixos: omu-, omi-

omu-sambi, batata doce.

omi-sambi, batatas doces.

omu-kanda, omu-nda, montanha.


carta.

omi-kanda, cartas.
omi-nda, montanhas.
omi-ene-e, cannas.

omu-enge, caniia (de assucar).


Esta sub-classe pequena.
Segunda sub-classe

Forma semi-reduzida

Prefixos: u-, oviu-ti, arvore.


ovi-ti,

arvores.

u-tuta, buraco.

ovi-tuta, buracos.

u-tima, corao.

ovi-tima, coraes.

u-songo, jiecha.

ovi-songo, fechas.

u-pungu, barco.
u-tiida, franga.

ovi-pungu, barcos,
ovi-teny frangas.

u-pange, trabalho.

ovi-pange, trabalhos.

u-nhamo, anno.

ovi-nhamo, annos.

Excepo:

u-ta,

arma, faz no plural ovo-ta, armais.

Esta sub-classe numerosa.

13

Terceira classe

Comprehende humano e termos

os

abstractos j

nomes de objectos de grandeza, partes do corpo tem duas sub-classes.

Primeira sub-classe

Forma reduzida
:

Prefixos
e-kapa, batata.
e-hondio, banana.

e-,

a-

a-kapa, batatas.
a-lioiidio,

bananas.

e-kaka, cabana.
e-kala, carvo.

a-kaka, cabanas.
a-kahi, carves.

e-kamba, amigo, comjyanheiro.


e-kandu, crime, peccado.
e-kepa, osso.
e-laka, lngua.

a-kamba, amigos.
a-kandu, crimes,
a-kepa^ ossos.
a-laki, lnguas.

e-longa,

x>^'^^^-

a-longa, pratos.

Kesta classe entram alguns nomes abstractos, que no admittem


plural,

como

e-kavo, cansao, etc.

Exceptuam-se

d' esta classe

alguns nomes de cousas que se apre-

sentam aos pares ou

em grande

numero.

prefixo ova-, que nos trs ltimos exemplos

Formam o muda em

plural

ovo-, por

com o uma

modificao cuja causa desconhecida. Pertencem antes segunda


sub-classe.

e-tui^ ouvido.
e-.ue,

ova-tui, ouvidos.

pedra.

ova-ue, pedras.
ova-iu, dentes.

e-iu, dente.

e-sa, espiga de trigo.

ova-sa, espigas de trigo.

e-na, inttstino.
e-pia,

ova-na, intestinos.
ova-pia, camjws.
o va-ka,
io.y.

campo.

e-ka, mo.
e-nlio, verme.

ovo-nlio, vermes.

e-nha, pluma.

ovo-nha, plumas.

e-ugu, larva verde.

ovo-nguy larvas.
extraordinria temos a palavra e-tcke, dia, que

Como excepo
faz

no plural olo-neke, dias.

14

Segunda sub-classe

Forma semi-reduzida
i-,

Prefixos:
i-su, olho.
'

ova-

ova-su, olhos.

i-nakulu, rainha.

ova-uakulu, raialias.

i-nanu,
i-\\2i^

tio.

ova-nanu,
ova-tvila,

tios.

grupo de casas com paliada,

grupos de casas.

i-ko, forno.

ova-ko, fornos.

Sofrem ligeira modificao os ficguintes nomes, que formam o


plural addieionando-se o prefixo do plural ao prefixo do singular.

i-mbo,

villa.

ovai-mbo,

villas.

i-mo, ventre.
i-na,

ovai-mo, ventres.
se falia).
,

me (de quem
tribus do

ovai-na, mes.

As

Nano que demoram a

oeste e sul do Bi e Bailundu


plural dos substantivos

adoptam exclusivamente o prefixo ova- para que teem no singular os prefixos e- ou i-.

Quarta classe

Comprebende

os

funcciOj etc, os augmentativos e alguns

nomes de instrumentos, animaes, utenslios, nomes estrangeiros.


Prefixos
o chi-, ovi-

causas,

ochi-pa, pelle.

ovi-pa, pelles.

ochi-kepa, osso grande.


ochi-ndele,

ovi-kepa, ossos grandis.


ovi-ndele, homens brancos.

homem

branco.

ochi-mbundu, negro.
ochi-tungu, construco, casa.
ochi-fuko, cahello.

ov-mbundu, negros.
ovi-tungu, casas.
ovi-fuko, cabellos.

ochi-bemba, remdio.
ochi-kuto, vestido, roupa.
ochi-landa, presente.

ovi-bemba, remdios.
ovi-kuto, vestidos.
ovi-landa, presentes.

ochi-mbulu, hurro (do port.).


ochi-lombo, acampamento.
ochi-na, cousa.

ovi-mbulu, burros.
ovi-lombo, acampamentos.
ovi-na, cousas.

Esta classe a mais numerosa do u-mbundu.

15

Formam-se

os augmentativos substituindo os prefixos nominacs das

diversas classes por estes. Ex.:

u-lume, homem

ochi-Iume, homemzarro.
ovi-lume, homcnsarres.

o-mbua, cao
i

.,

ochi-mLua, caozarmo.
.

ovi-mbua, caesarroes.

Quinta classe

viaes,

Comprehende uma grande variedade de nomes, incluindo nomes derivados dos verbos e os termos estrangeiros.
atrs ficou dito, no existe

os an-

Como
gular.

na realidade

um

prefixo do sin-

Em
o,

regra os substantivos

comeam por

nasal,

ou

n.

Como

todos os substantivos d'esta classe sao sempre precedidos do artigo


definido
este funcciona

de prefixo no singular.
Prefixos
o-, olo-

o-ngombe,

hoi.

olo-ngombe,

bois.

O-mbambo, unha.
0-mbia, panella.

olo-mbambo, unhas.
olo-mbia, paiiellas.

o-moku,
0-njila,

canivete.

olo-moku, canivetes.
olo-ndaka, palavras.
olo-njila, pssaros.

o-ndaka, palavra^ recado.


pssaro.

0-pendo, pente (do port.).

olo-pendo,

'pentes.

O-sambo, curral.

olo-sambo, curraes.

Sexta classe

Denota,

em

geral, extenso.

Prefixos: olu-, olo-

olu-mbala, cadeia, (ligadura).


olu-honji, corda do arco.

olo-mbala, cadeias.
olo-honji, cordas de arcos.

olu-k;nigola, arco-iris.

olo-kangola, arcos-iris.

olu-ango, cH7ne [da montanha).


olu-si, peixe.

olo-ango, cumes.
olo-si, peixes.

olu-kata, bigorna.

olo-kata, bigornas.

Eta classe comprehende pequeno numero de substantivos.

16

Stima classe

Comprehende alguns nomes de cousas pequenas


Prefixos: oka-, otu-

e os diminutivos.

oka-udimba, lebrezinha.

otu-ndimba, lehrezinhas.

oka-mbanda, escravozinho.
.

otu-mbanda, escrav azinhos.


otu-pnlungu, vivos.
otu-kolototo, anes.

oka-pulungu, viuvo.
oka-kolototo', ano.

oka-sukusuku, soluo.

otu-sukusuku, soluos.

oka-pamba, guia.
oka-situ,

otu-pamba, guias.
de carne.

um j^ouco

Esta classe pequena

em
os

termos originaes. Usam-se frequenteclasses, tirando-lhes os

mente
tivos.

estes prefixos

com

nomes das outras

seus prefixos, e substituindo-os por estes e assim obteem-se os diminu-

Ex.:

oka-ndimba, lebrezinha.

0-ndimba, lebre
I

otu-ndimba, lebrezinhas.
oka-kai, mulherzinha.
otu-kai, mtdherzinhas.

u-kai, mulher
]

oka-kapa, batatinha.
e-kapa, batata, otu-kapa, batatinhas.

Oitava classe

Comprehende nomes abstractos^ que no admittem pequeno numero de substantivos com plural.
Prefixos: ou-, au-

plural,

um

ou-angu, herva.
ou-elema, escurido.
ou-esi, loreguia.
I

no teem plural.
au-anda, tipias.
au-ato, canoas.
au-anji, oradores.

ou-anda, tipia,
ou-ato, canoa.
ou-anji, orador.

Esta classe pequenssima.

17

Nona

classe
expresses veraes.

Comprehende partes do corpo ImmanOsQ


Prefixos
oku-tui, orelha.

oku-, ova-

ova-tui-, orelhas.

oku-lu, perna.

ova-lu, pernas.

oku-oko, brao.
oku-eve, cova (armadilha).
oku-enju, rapaz.
oku-lia, comida.
, 77.7 Oku -nua, bebida.
/
'

ova-oko (ov'-oko), braos.


ova-eve, covas.
ova-enju, rapazes.

nao teem plural.


.

oku-, c prefixo formador para


vos,

um pequeno numero

de substanti-

mas a sua

principal fiinco prefixar os radicaes verbaes para

formar o

infinito.

Derivao dos substantivos


Os substantivos sao simples ou compostos.
Substantivos simples

Em regra os
Podem tambm
pequena.

substantivos derivam dos verbos e no estes d'aquelles.

derivar de outros

substantivos,

mas

esta classe

formao dos substantivos por derivao dos verbos obedece s

seguintes regras geraes, mais ou


sas circumstancias

menos modificadas, conforme

diver-

1.'^

Os

substantivos, que indicam o agente da aco expressa pelo

verbo, formam-se substituindo o prefixo oku-, do infinito verbal, pelos


prefixos nominaes da classe dos seres animados^ u-, a-, (segunda subclasse), e

mudando a vogal
,
1

final

do radical verbal pela vogal


u-lovi, pescador.
,
/

i.

Ex.:

oku-lova, pescar

'

a-lovi, pescadores.

u-imbi, cantor.

oku-imba, cantar
/

...

a-nnbi,

cantores.

18
2.^

Os substantivos derivados dos verbos quo indicam estados


terceira
classe,

qualidades fonnani-se substituindo o prefixo oku-,


prefixos nomiiuus da
abstractof^ e

do verbo, pelos

que comprehendc os termos

mudando

a vogal final do radical verbal

em

o.

Ex.:

ocu-kava, estar, cansado

e-kavo, cansao.

3.''

Os substantivos que indicam

oljecto^

no pessoal, de

uma

aco expressa pelo verbo, fi)rmam-sc substituindo o prefixo oku- pelos prefixos
final

nominaes da quarta classe, ochi-,

ovi-,

mudando

a vogal

do verbo

em

ou

u.

Ex,:

oku-sola,

amar:

ochi-soli,

amor (no admitte

plural').

,.

ochi-tuniu, edifcio.
.

oku-tunga, editicar
/

7.,.

ovi-tungu, cdijicios.

4.^

Os substantivos que representam por

upi

nome

descviptivo a

ideia verbal do imi vorbo activo, fi)rmam-se

mudando
olo-,

o prefixo oku-

pelos prefixos nominaes da quinta. classe, o-,

seguidos de

uma

nasal; terminando

em

a,

se indicam

uma

acco e

em

i,

se

designam

o agente da aco. Ex.:

oku-landa.

eonqyixii-

o-iidanda. compra.

'-^
. \

o-liembi, m< nitroso.


'
^
i

oku-kcmDsci menttr
/

olo-heTnbiy mentirosos.

,.

Obseisvao.
e

Nestes dois exemplos deveramos escrever: o-nlanda, o-nkembi


leis

olo-nkembi; sabemos, porm, que pelas


1,

de euphonia das consoantes a labial

fraca

depois da nasal, trausforma-sc

em n

fazendo desapparecer a nasal;

como a guttural k depois de


nasal.

nasal, transforma-se

bem em h fazendo desapparecer a

Alguns substantivos derivam de outros

e as regras

de formao

so idnticas s j enunciadas para a derivao dos verbos.

Para indicar pessoas^ substitue-se o prefixo nominal do substantivo, de que se quer derivar outro, pelos prefixos da primeira classe,
segunda sub-classe,
i,

u-, a-, e a

terminao

varivel,

podendo ser em

o e a. Ex.:
,
. (

u-ngombo, pastor.
'^
,

0-ngombe,

boi
/

a-ngombo, pastores.

19

Se o substantivo derivado denota uma ideia abstracta, substitue-se


o prefixo do substantivo original pelo prefixo singular
e-

da terceira classe

ou

os

No se usam os prefixos do plural das duas nomes abstractos no teem plural.


i-.

sub-classes, porque

Se indica o
ochi-,
ovi-.

objecto

ou a aco, toma os prefixos da quarta classe,

Se representa nomes
tendo- se

descriptlvos, pertence quinta classe, o-, olo-,

em

atteno as modificaes resultantes da euphonia das vo-

ffaes e consoantes'.

No se confundam os substantivos derivados de outros, com os que formados do mesmo radical com diFerentes prefixos nominaes. ochi-kepa, osso grande, nd um substantivo derivado de e-kepa, osso, o seu augmentaObs.
Silo

tivo.

O mesmo

radical pode ter significauo diversa conforme os prefixos que o mo-,

dificam. Ex.:

e-teke, dia.

u-teke, noite.

e-pepe, hombro.
e-ka, mo.

ochi-pepe, p de vento.
ochi-ka, amisade.

ocbi-mbamla, cumudri-n.

oka-mbanda, escravosinho.

Su"bstantivos compostos

So numerosos
1."''

e fi)rmam-se

segundo as

leis

seguintes:

Pela unio do substantivo

com

o seu attributo restrictivo, desliga e

apparecendo o termo de concordncia que os


contraco das vogaes contguas. Ex.:

havendo

eliso

ou

o-njo

i-a
tla

o-hango.
de
conversao.

a casa

casa de conversao.

0-njo

i-a
ella de

o-hama.
cama.

a casa

casa de cama.

Supprimindo a concordncia do genitivo

i-a, e

unindo as duas pala-

vras pela eliso do o final de o-njo, ficam os substantivos compostos:

o-njohango, sala.

o-njohama, quarto de cama.

20
2.*

Juntando

um

verbo ao seu complemento objectivo, substituindo


o-,

o prefixo infinitivo, oku-, pelos prefixos nominaes da quarta classe,


olo-, seguidos

de nasal, obteem-se substantivos compostos. Ex.:


o-ndingupange, trabalhador.

,.

6ku-hnga.u-TadLage, fazer trabalho

7,

\
'

olo-ndmgupange, trabalhadores.

,.

77

Obs.
e,

Neste exemplo a labial


em

depois da jiasal

fez
-

desappareccr a nasal
-

transformou-se

nd, segundo as regras j lembradas.

3.^

Um

grande numero de substantivos compostos obteem-se da

unio dos prefixos j)essoaes, u-, va-,

com

substantivos e verbos que

denotam origem, qualidade,

etc.

Juntando os prefixos aos nomes de


geniilicas o\x patronmicas. Ex.:

terras,

formam-se as designaes

u-ngangela, natural da Ganguella. ya-ngangela, naluraes da Ganguella.

u-mbuela, natural da Ambuella.

va-mbuela, naturaes da Avibuella.


va-nkurabi, naturaes do Humbe.

U-nkumbi, natural do Humbe.

Com

os substantivos que representam

uma

qualidade,

uma

voca-

o, precedidos

da palavra ukua, que


' :

significa possuidor,

formam-se

substantivos compostos. Ex.:

Com

as palavras

u-longo, conversa.
ochi-soko, auxcilio.

formam-se os substantivos compostos


uku'-ulongo, conversador.

uku'-ochisoko, ajudante.

Com

os prefixos e

pronomes pessoaeso
'

plural, ligados pela pre-

posio de separao ku, de, de entre, obteem-se substantivos compostos que indicam companhia. Ex.:

u-ku-etu,

elle

e ns, o nosso

co'ni,

vd.-kvi-eXvi,

elles

de ns,

os

nossos

panheiro.

coinjMnheiros.
elles

u-ku-ene,

elle

de vs, o vosso com- va-ku-ene,

de vs, os vossos

pjanheiro.

companheiros.
seu compa- va-ku-avp, tiles d' elles, os seus com-

u-ku-avo,

elle d' elles, o

nheiro{diQ\\Q&).

^a??AVos

(d'elles).

21

Cada
nheiros,

iim (Vestes compostos pode ter duas significaes,

uma

singu-

lar e outra plural.

Assim, va-ku-etu tanto

significa os nossos

compa-

como
etc.,,

os

meus companheiros, conforme o antecedente est no

singular ou no plural.

Ko

se

empregam

as expresses u-ku-ame,

u-ku-ove,

formadas com os pronomes pessoaes do singular.

Gnero
Nao
apenas
existe distinco de sexo

na

classificao dos substantivos.

Ha

um

limitado

numero de substantivos com

significao genrica

especial, taes so

u-lume, homem,
oku-enju, rapaz,

u-kai, mulher.

u-feko, rapariga.
o-njindi, vaca.

o-ngombe,

hoi.

o-selenge, hode.
e-kota, irmo.

o-hombo, cabra.
omu-kai, irm.
o-sohai, tia.

i-nanu,
tate,

tio.

pae (meu), so, pae [teu). isia, pae (seu).


e pi)Ucos mais.

mal, me [minha).

nhoho, me

(tua).

ina, me'(sua).

Em

regra, os substantivos representam a classe dos

seres

sem indicao de

sexo,

e,

quando haja necessidade de o

indicar,

usam-se os radicaes -lume para o sexo masculino e -kai para o feminino,


precedidos dos prefixos nominaes dos substantivos, cujo gnero se

quer indicar. Ex.:

0-njila o-nkai,

pssaro fcmea.

o-njila

o-ndume (o-nlume), pssaro

macho.

0-mbua o-nkai, co fmea, cadella. o-mbua o-ndume, co macho. ochi-kenge ochi-kai, periquito fe- ochi-kenge ochi-lume,jpe7'i<2KiVo waeh o. mea.
.

oka-ndimba oka-kai, lehrezinha fe- oka-ndimba


mea.

oka-lume,

lebrezinha

macho.

Quando aos prefixos da (juinta clas&e, o-, olo-, segue-sc uma nasai, do radical, podemos considerar a nasal como fazendo parte do prefixo, o qual transportado para a concordncia com outro termo leva comsigo a nasal,
Obs.
inicial

como nos czemplos acima.

22

Prefixos concordantes ou pronominaes

Servem

para- indicar a concordncia dos substantivos

com

os seus

atlributos: nomes, pronomes, verLos, adjectivos e advrbios,


o logar dos substantivos. Ex.:

occupando

0-ngombe
o boi o boi

i-alia
e//e

ou-angu.

comeu a herva.

comeu a Leiva.
ndi-vi-soa.
eu os qnero.

olo-ngombe
os
bois

vi-a,
ellcs l'~n!j

os bois so bons, cu ^oto d'clles.

i-,

vi-, so os

prefixos pronominaes de o-ngombe, ou da classe a que


e representam-o

pertence este substantivo


verbo.

na concordncia com o

Cada
menos

prefixo nominal tem o seu prefixo

jronoJ??'??aZ

correspondente,

que, ou deriva d'elle^ ou do primitivo prefixo


sensveis.

com

alteraes mais ou

tabeli seguinte indica as classes

de prefixos nominaes com os

seus correspondentes prefixos pronominaes.

23

Concordncia dos substantivos com os attributos

Genitivo

caso mais simples da concordncia de

um

suljistaiitivo

com um

attributo o do genitivo.

Obtcm-se esta concordncia cullocando entre os dois termos a partcula genitiva a, precedida do prefixo y>?w?owiaZ

da ciasse do nome possudo. A palavra resultante equivale nossa preposio de. Gonvem notar que o termo de concordncia rege o objecto
possudo e no o possuidor. Ex.:

Primeira classe
Prefixos pronominaes
u-,

va- ou a-

omu-nga

u'omu-funu.

oma-nga

v'omu-fuuu.

o mensageiro do negocUude.

os mensageiros do negociante.

Obs.

Segundo

;ih

leis

de cuplionia, quando se encontram duas vogaes

em

palavras diversas., a mais forte absorve a mais fraea. Neste exemplo e na maior
parte dos seguintes a particula gpnitiva a dosapparece na jironuncia, absorvida

pela vogal dos prefixos ou contraliida

com

ella,

sendo a concordncia do genitivo

quasi exclusivamente representada pelos prefixos pronominaes dos substantivos

'que indicam os termos ponsuidos.

u-kai

u(a

u-lovi.

a-kai

a ou v'u-lovi.

a mulher do pescador.

as mdheres do pescador.

Obs.

Quando

qualquer vogal for antecedida do signal


falia.

j)ode usar-f^e

ou

no vontade de quem

u-k()n<ro
o caador

u'omu-fanu.
do nrgociaute.

a-kongo

a ou vNnnu-fuiiu.

os caadores do negociante.

Segunda classe
Prefixos pronominaes: u-, vi-

omu-kanda
a carta

u'omu-funu.
do
negoc-iantc.

omi-kanda
as cartas

vi'omu funu.
do negociante.

u-songo
a flecha

ua u-kongo.
do
caador.

ovi-songo
as flechas

vi(a

u-kongo.
caador.

do

24

Terceira classe

Prefixos pronominaes
e-laka
lia

li-,

va- ou av'a-kai.

u-kai.
mulher.

a-laka

liiigua

da

as lnguas das mulheres.

erka

li'u-ngouibo.
,

ova-ka
as mos

v'u ngombo.
do pastor.

avio do pastor.

i-su

li'oiiiu-ku.
'

ova-su
os olhos

v'omu-ku.
do rato.

o olho do rato.

Quarta classe
Prefixos pronominaes: chi-, vi-

ochi-kuto
o vestido

'chi'i-nakulu,

ovi-kuto
os vestidos

vi'i-nakulu,

da rainha.

da rainha.

Obs.^- "Neste caso, em que ha o encontro de duas vogaes eguacs, pode desapparecer uma. Ex.: cli'i-nakulu
'

v'i-nakulu.

Quinta classe
Prefixos pronominaes
vi-

i-,

o-rugombe
o boi

i'u-kongo.
do caador.

olo-ngombo
os bois

vi'a-kougo.
do caador.

0-nclaka

i'u-lume.
do homem,
'

olo-ndaka
as palavras

vi'u-lUme.
do homem.

a palavra

Sexta classe
Prefixos pronominaes: lu-, vi-

olu-ango o crista

lu'omu-n(la.

olo-ango
as cristas

vi'omu-nda.
da montanha.

da monfanlia.

olu-si
o peixe

lu(a
do

u-lovi.
pescador.

olo-si

vi'a-lovi.

os peixes dos pescadores.

25

Stima classe
Prefixos pronominaes
ka-, tutu''u-kongo.
do caador.

oka-ndimba
a lebre

ka'u-kong(.
do caador.
'

otu-ndinba
as lebres
^

Oitava classe
Prefixos pronominaes
ou-antla
a tipia
u'ochi-ndele.
do branco.

u-,

va- ou av'ochi-ndele.
do branco.

au-anda
as tipias

ou-ato,

u'o-soma.
do
rei.

au-ato,

v'o-soraa.
rei.

a canoa

as canoas do

Nona classe
Prefixos pronominaes
oku-tuL
:

ku-, v- ou a"

ku'oka-ndimba.
da
lebrezinha.
,

ova-tui

v'otu-ndimba.

a orelha

as orelhas das lebrezinhas.

oku-lu o perna

ku'0-njila.

ova-lu

v'olo-njila.

do pssaro.

as 2)ernas dos jiassaros.

Artigo
Existe

em u-mbundu um

s>

artigo, ^que o definido.

a particula o,

que, reunida aos prefixos derivados, constituo os prefixos nominaes e

determina-lhes o sentido.

invarivel

em

gnero

numero.

=
O

0^ a, os, as.

Usa-se sempre reunido aos prefixos e s por


virtual nas palavras que o no teem.

si

forma

um

prefixo

artigo desapparece por euphonia deantc dos prefixos formados

por vogaes; excejjto no singular da classe oitava; desapparece

tambm

das diversas classes de j)rotxos, quando os substantivos so usados

como

vocativos.

26

Adjectivos
Pividem-se -em qualificativos

'

e determinativos.

Adjectivos qualificativos

u-mbundu, como em todas as lnguas do gi;upo Ba-ntu, muito limitado o numero de adjectivos qualificativos. Os poucos que existem
referem-se natureza^ divicnscio, idade, etc, dos objectos.

Em
Os

adjectivos qualificativos mais usuaes so:

-ua, hom, Jjonito.

-vi, m<ni, feio.


'

-nen, qrande, alto.


-sovi, longo, comprido.

^.^

-tita,

pequeno, baixo.

-pia, novoj joven.

-ale, velho, antigo.

Os

adjectivos so invariveis

em gcncro

numero

concordam
Collocam-se

com

os substantivos por

meio dos

prefixos 2?ronom?'?2aes.

sempre

xiepois dos substantivos.

Primeira classe
Prefixos pronominaes
u-,

va- ou a-

Nesta classe (^eres animados) os substantivos so representados na concordncia pelos prefixos pssoaes das terceiras pessoas, u-, va-.

omu-nu
pessoa pessoa boa.

'ua (u-ua).
ella boa.

oma-nu
pessoas

va-ua.
ellas boas.

l^essoas boas.

omu-nu
pessoa

u-nene.
ella

oma-mi
pessoas

va-nene.
ellas grandes.

grande.

pessoa grande.

pessoas grandes.

u-lume u-titu. homem elle pequeno. bomem pequeno.


u-kai
mulher
u-vi.
ella

a-lume
homens

va-titu.
elles

pequenos.

homens pequenos.

a-kai

va-vi.

m.

mulheres ellas ms.

mulher m.

mulheres ms.

27

Segunda classe
Prefixos pronominaes
u-,
vi-

omu-ndu
montanha

u-ttu.
cila

omi-nda
monianhas

vi-titu.
ellas pequenas.

pequena.

inoutanha pequeua.

montanlias pequenas.

u-puugu
barco

u-ale.
cle velho.

ovi-pungu
barcos

vi-ale.
elles velhos.

barco velho.

barcos velhos.

Terceira classe

Prefixos pronominaes:

li-,

va- ou av)a-titu.
ellas jjeqii.mas

e-kapa
balata

li-titu.
cila lyequcna.

a-kapa
batatas

batata pequena.

batatas pequenas.

i-su
olho

li-nene.
f/ra7}de.

ova-su
olhos

va-nene.
grandes.

Quarta classe
Prefixos pronominaes
chi-, vi-

ochi-hemba
remdio

chi-ua.
bom.

ovi-liemba
remedws

vi-ua.
bons.

ochi-ntlcle
brqLnco

chi-vi.

ovi-ndulo
brancos

vi-vi.
matis.

mau.

Quinta classe
Prefixos pronominaes
vi-

i-,

0-ngombc
boi

i-titii.

olo-ngombe
boiy

vi-titu.

pequeno.

pequenos.

0-njda
pssaro

i-nene.
grande.

olo-njila

vi-nene.
grandes.

pssaros

28

'

Sexta classe
'

>

Prefixos pronominaes
olo-si
2^'^'-^^^

lu-,

vi-

olu-si
peixe

lu-titu.

vi-titu.

pequeno.

pequenos.

Stima classe
Prefixos pronominaes
:

ka-, tutu-titu.
^jeweHOs.

oka-udimba
lebrezinha

ka-titu.
pequena.

otu-ndimba
lebrezinhas

Oitava classe
Prefixos pronominaes
u-, va-

ou a-

ou-anda
tipia

u-nene.
grande.

au-aiida
tipias

va-nene.
grandes.

Nona
Prefi^yos

classe

pronominaes: ku-, va- on aova-tui


orelhas

oku-tui
orelha

ku-titu..

va-titu.
pequenas.

pequena.

Como
ria,

se v, muito limitado o

numero de adjectivos

qualificativos
se,

propriamente ditos. Os attributos d'esta natureza formam

em

maio-

de verbos que representam estados e qualidades e de substantivos

que indicam

uma

qualidade^ antepondo-lhes os

Y>refiyips pronominaes

dos

substantivos que elles modificam e precedendo os radicaes verbaes da


particula a indicativa do

tempo passado. Ex.:


oma-jiu
2>essoas

v'-akola.
fortes.

Tkola o radical do verbo oku-kola, ser forte.

u-lume homem

u-alunguka.
prudente.

-lunguka o radical do verbo oku-lunguka, ser prudente.

29

e-pako
fructo

li-apepa.
doce.

de oku-pepa, ser doce.

ochi-nliama
animal

ch'-alungala.
feroz.

de oku-lungala, ser feroz.

u-lume homem

u-'ngundumba.
amarello.
'

u-ngundumba

substantivo, e significa cor amarella.

u-kai
mulher

u-ochili.
verdadeira.

de ochi-li, verdade.

Oi?s.

Em

rigor, o

s o prefixo pronominal,

termo de concordncia nos dois ltimos exemplos no como est escripto. tambm a concordncia do geni-

tivo u-a, cuja partcula a c aborvida pelo o dos prefixos

nominaee

cios

termos

seguintes. Ex.:

u kai

ua

ochi-li.
'

mulher de

verdade.

Formam-se tambm

attributos qualificativos juntando alguns sub-

stantivos palavra ukua, que significa possuidor de, dono de. stantivos assim compostos

Os

sub-

teem o valor de objectos

qualificativos. Ex.:

Com

os substantivos

e-longa, tar/areUice.

ochi-soko, mrxil ia.ou-asi, riqiKiza:

formam-se
ukuelonga, fcdlador, tagardla.
ukuochisoko, ajudante, auxiliar.
ukuasi, rico.

30

Comparao dos adjectivos

Ha
\.

vrios methodos para formar os graus de comparao.

Affirmando a qualidade de

um

objecto e deixando

em

silencio

a de outro, isto ,
stantivo, Ex.:

usando o adjectivo com

um

no com o outro sub-

o-ngomb
boi

ii

i-nene.^
grande.

este el/e

este boi grande.

i.

.,

tratando-se de dois bois, este maior que aquelle; tratando-se


este o

de muitos bois,

maior.

2. Affiz^mando a

qualidade de

ou por meio da negativa ou por


ao primeiro. Ex.:

um objecto um adjectivo

negando a de outro,

de significao opposta

ochi-ua
a fousa

cbechi
esta

chi-ua,
cila boa,

diacho
aquella

Iia-cho-ko.

no

cila no.

esta cousa boa, aquella no.

ochi-na
a cousa

chechi
esta

chi-ua,
ella boa,

chacno
aquella
i.

chi-vi,
ella

m.

esta cousa boa, aquella m,

e.,

est cousa melhor que aquella.

Obs.
fixos

No

-existe

equivalente do verbo

ser,

que

representado pelos pre-

pronominaes. Ex.:

u-lume
o o

u-nene.
elle

homem

grande,

homem

grande.

3.

Forma-se

grau superlativo por meio de

um

adverbio de

quantidade que modifica o adjectivo. Ex.:

ochi-na
a cousa

chechi
esta

chi-sovi
ella

ch'-alua.
ella muito.
'

longa

esta cousa muilo longa.

Obs.
fixo

O adverbio alua,

muito, concorda

com

o substantivo

por meio do pre-

pronominal.

regra geral.

31
4.

Furma-se taiijbem

grau superlativo repetindo o adjectivo. Ex.:

omu-nda
<

u-nene

nen.

moitfrinha ella gra/ule grnnde.

a montanha muito grande.

de uso na duplicao do adjectivo prt-ceder s o primeiro do

prefixo pronominal.

."

Ha um

outro mctliodo de comparao, que consiste

om

separar

o objecto qualificado de entre os seus congneres por

meio da prepo-

sio de separao ku, de, de entre. Ex.:

eic
elle

u-alunguka
sahin

k'ovi-nibundu
de.

vi-olia.
todos.

entre os pretos

elle o

mais sbio de todos os pretos, ou, mnis sbio que todos os pretos.

Adjectivos numeraes
Dividem-se

em

cardiuics eordinacs; estes raramente so usados.

Cardinaes

Os cardinaes funccionam em parte como substantivos como adjectivos.


So adjectivos as unidades de
seis

em

parte

um

a cinco, e so substantivos de

a nove. As dezenas so precedidas dos prefixos nominaes da ter-

ceira classe, 6-, a-.

As centenas pertencem

quarta classe, ochi-, ovi->

c os milhares quinta, o-, olo-.

Unidades

-mo si, um.


-vali, dois.

-tatu, trs.

-kuana, quatro.
-tanu, cinco.

e-pandu,

seis.
sete.

e-panduvali,

-chinana,

oito.

e-cliia, nove.

32

Dezenas

e-kui, dez.

a-kui a- vali, vinte.

a-kui a-tatu, trinta.

a-kni a-kuana, quarenta.


a-kai a-tanu, cincoenta. a-kui 'e-pandu,
sessentct,.

a-kui 'e-panduvali, setenta.


a-kui 'e-chinana, oitenta. a-kui 'e-chia, noventa.

ctivos

As unidades, nos numeos com as dezenas. Ex.:


a-kui a-tanu, dz
cinco_,

superiores a dez, concordam

como

adje-

ou dez

cnico vezes

cincoenta.

Nas unidades de

seis a

nove o prefixo prowowjinaZ

a-,

das dezenas,

elide-se deante do seu prefixo e-. Ex.:

a-kui (3)e-pandu

= a-kui

'e-pandu, dez seis ou seis vezes

sessenta.

Centenas
ochi-ta, cem.

ovi-ta vi-vali, duzentos.


ovi-ta vi-tatu, trezentos.
ovi-ta vi-kuana, quatrocentos.

ovi-ta vi-tanu, quinhentos. ovi-ta (vie-pandu, seiscentos.

ovi-ta (vi)e-panduvali, setecentos.


'

ovi-ta (vi)e-chinana, oitocentos.


ovi-ta (vi}e-chia, novecentos.

prefixo vi-, que liga a centena unidade, ordinariamente elid-se

deante do prefixo e- das unidades de seis a nove.


Milhares

O-hukae, mil.
olo-liukae vi-vali, dois mil.

olo-hukae vi-tatu,

trs mil.

olo-hukae vi-kuana, quatro mil.

33
olo-liiikai- vi-tnnu, cinco mil.

olo-liukae (yi)e-pandu, seis mil.

olo-hukac (vi)e-panduvali,

sete mil.

olo-liiikac (vi)e-fliinana, oito mil.

olo-Iiukae (vi)e-chia, nove mil

As
ellas

unidades, indicativas das centenas e .milhares, concordam

com

por meio dos prefixos pronominaes, excepto para os nmeros de

seis a nove,

em que

de uso eliminar o prefixo,


falia.

podendo comtudo ser

usado vontade de (piem


o prefixo pronominal vi-.

Ao

prefixo nominal olo- corresponde

As combinaes com
nas
e

os adjectivos

numeraes so simples. As dezela.

unidades ligam-se pela oonjunoao copulativa,

Ex.:

e-kui la tanu, dez

cinco

quinze.
vezes, e

a-kui a- vali la tanu, dez duas

cinco

vinte e cinco.

As

centenas cora as dezenas e unidades juntam-se do

mesmo

modo. Ex.:

ochi-ta la vali, cem

dois

= 102.
e

ovi-ta vi-vali Te-kui la tanu, cepi duas vezes e dez


ovi-ta virtatu Ta-ku! a-t;inu la kuana,
e

cinco

= 21.
cem
oito

quatro

= 364.

cem

trs vezes e dez cinco vezes

0-hukac Tovi-ta (vie-cliinana Ta-ku!


vezes e dez nove vezes e trs

e-cliia

= 1893.

la tatu, mil e

Concordncia com os substantivos

As unidades de um a

cinco

tomam

os prefixos

pronominaes dos

substantivos e as de seis a nove geralmente no tomam.


colloca-se depois do substantivo. Ex.:

adjectivo

olo-ngombe
hois
'

vi-vali.
elles

dois.

dois bois.

olo-ngonibe
bois

e-pandu.
seis.

seis bois.

34.

As
i.

dezenas, centenas e milhares fimccionam como substantivos,


t)s""

.,

antecedem
'

substantivos'

com

os quaes

concordam por meio

da formula do i/^nitivo.Hy.::
'

-).

e-kui li'olo-ngorabe, dez de hois ou


ochi-ta chi'olo-ngombe,

uma

dezena de bois.

wna

centena de hois.

Quando

s dezenas, centenas e milhares se

seguem unidades,

estas

addicionam-se repetindo o substantivo, precedido da conjuncr.o copulativa la o seguido,

da unidade.

JEx.:,

e-kui
um<i dezena

li'olo-ngombe
de.

rolo-ngombe
e ho9

.vi-tanu.
elles cinco.

hoh

dcz.iois e cinco bois := quinze bois.

As vezes no

se repete o substantivo,

Ex,:

e-kui
iiiiia

li'.a-saela la
e

tanu,
cinco.

dezena de ovos

dez ovos e cinco ^^ quinze mos.

Quando, porm, n conversao


que o numero^ colloca-se
(T

se

tem mais em

vista o objecto do

objecto era primeiro logar e a combinao

numeral depois, Ex.:


cie
ele

u-a-ndi-avela

olo-ngombe
boii

e-kui la tanu.
dez
e

me deu
deu-me quinze

cinco.

elle

bois.

Quando a qualquer numero de dezenas, centenas

milhares se

segue a primeira unidade, repete-se o substantivo no singular, precedido da conjuncao copulativa sem u^^ar o adjectivo numeral mosi,

um. Ex.:
e-kui
li'a-saela

Te-saela..
e

vma

dezena de 'vos

ovo.

onze ovos.

Como
dezena,

se v, o

systema de numerao decimal. Conta-se de

um

a dez, e-kui, e comea-se a contar outra

dezena

forma-se a segunda

a-kui a-vali, dois dez.

Conta-se nova dezena e forma-se a

terceira, a-kui a-tatu, trs dez e assim at primeira centena, ochi-ta.

Conta-se outra centena e tem-se a segunda, ovi-ta vi-vali, dois cem ou

duas centenas

e assim at mil, o-hukae, dois mil,

olo-hukae

vi-vali, etc.

35

Ordinaes

Teera a
este

mesma concorda com

construco.

substantivo precede o adjectivo e

aquelle -por meio do seu prefixo pronominal.

nica diferena para os ordinaes consiste era que o substantivo est

sempre no singular. Ex.:


e-teke
dia
li-tatu.
eUf. Ires.

terceiro dia.

omu-nu.
rt

u-kuanu.
-ella

pessoa

quatro.

a. quarta pessoa.

ochi-na

clji-tanu.

ella cinco. a cousa a quinta cousa.

'

Desde que

o substantivo esteja

no plural, o numeral ordinal, nas

unidades, confunde-se

com

o cardinal. Ex.:

olo-neke vi- tatu, tanto pode ser

trs dias

como

terceiros dias.

Pronomes pessoaes
Existem os pronomes pessoaes das
plural.

trs

pessoas do singular e

Como
tos,

os

nomes que representara,

os

pronomes pessoaes so por

sua vez representados na concordncia por prefixos pessoaes^ que esto para

com
elles

os verbos ou

attribu-

na mesma relao que


pronominaes.

vimos

existir entre os substantivos e os seus prefixos

Os pronomes pessoaes dividem-se em


gar que occupam na orao.

trs classes,

conforme o

le-

Primeira classe
Pronomes pessoaes absolutos
Singular
Plural

ame,

eu.

etu, ns.

ove, tu.
eie, elle^ ella.

ene, vs. ovo, elles^ ellas.

'

36
Estes pronomes so os nicos usados em sentido absoluto ou isolados de qualquer subordinao grammatical. Precedidos de preposies
so circumstanciaes. Ex.:

Tame, commigo. k'ove, para ti.


v'eie,
7)1

l'etu,

comnosco.

*'k'ene,

elle.

v'ovo,

para rs. em elles.

Quando

as terceiras pessoas se referem aos substantivos das classes

diversas, que no representam seres animados ou pessoas,

em

vez dos

pronomes pessoaes usam-se os prefixos pronominaes correspondentes


aos

mesmos

substantivos.

Segunda classe
Pronomes ou prefixos pessoaes
subjectivos

So OS que se antepem aos verbos e attributos para indicar a sua concordncia com os pronomes absolutos ou os substantivos das diversas classes. Occupam, pois, o logar dos nomes, e formam o termo
de concordncia entre
elles e os attributos
:,

nomes, pronomes, verbos,

adjectivos, advrbios, etc, e por isso no se

usam isoladamente.

Singular

Plural

"ndi ou ngu, eu.

tu, ns.

u ou u ou

o, tu.

V)U, vs.

o, elle, ella.

va, elles) ellas.

Exemplos
ndi-feta, eu pago.
0-sola, tu gostas.

tu-feta, ns

pagamos.
vem.

v;u-sol.a, vs gostaes.

0-mona,

elle v.

va-mona,

elles

ngu

raramente usado.

segunda

e terceira pessoas

do singular
pessoa do

so u antes de vogal e o antes de consoante.


plural cae ordinariamente o v ficando o

Na segunda

pronome reduzido a u quer

deante de vogal ou consoante.

As
se

terceiras pessoas do singular" e plural, u-, va-, so idnticas aos

prefixos pronominaes da classe dos seres animados, u-, a- ou va-, e s

empregam, quando os. sujeitos so pessoas ou seres da primeira classe. Para todas as outras classes usam-se os seus respectivos prefixos pronominaes.

37

Terceira classe
Pronomes pessoaes
.Singular

objectivos ou infixos
1'hiral

ndi, ou ngu, me, a

mim.
a
ella.

tu, ^os,

a ns.
a vs:
elles,

ku,

te,

ti.

v)u,

vos,

011

o,

o, a, lhe,

elle,

va, os, as, lhes, a

ellas.

So os que representam o objecto do verbo. So chamados infixos, porque se usam entre o radical verbal o pr^/co subjectivo, nas for-

mas verbaes

simples,

e entro o radical e a partcula indicativa do

tempo, nas formas verbaes compostas. Differem dos subjectivos apenas na segunda pessoa do singular ku, e a segunda forma da primeira
pessoa ngu mais usada que a primeira ndi. Ex.:
ndi-v)u-sola, eu vos amo.

nd'-a-ku-sola, eu
ei

ie ornei.

o-tu-mona,

elle

nos

vi-.

ove u-a-tu-mona, tu nos


ndi-u-ipa, eu o mato.

viste^

ndi-va-ipa, eu' os mato.

Quando

as terceiras pessoas'se referirem aos subi^tantivos das diver-

sas classes, excepto a primeira, usam-se

como

objecto do verbo os

seus prefixos pronominaes. Ex.:

ndi-vi-sola, eu gosto d'elles.

tratando-se de bois, olo-ngombe cujo prefixo pronominal vi-.

Obs.

A primeira pessoa do singular ndi, quer como


'soffre

sujeito,

quer como ohjecto

do verbo,

alterao conforme as leis cuplionicas das consoantes. Ex.: no

verbo oku-kemba, mentir^ a primeira pessoa do presente do indicativo seria ndi-kemba; como porm dcante do uma g-uttural k desapparece o grupo nasal e o k transforma-se em h, ser bemba, eu mina). Suppondo o caso de nili ser objecto do verbo, d-se a
fixo,

mesma

alterao,

com a

difierena que, neste caso, o pre-

que representa o
elle

svjeito, -antecede o infixo objectivo.

Em

vez

,Q

dizermos

o-ndi-kuata,

me agarra, ivcmos o-buata.

Os prefixos pessoaes, bem como


Ba-ntu.

os pronominaes, nas oraes attri-

butivas, representam o verbo ser, que no

tem equivalente nas lnguas

38

Exemplos diversos:

ame
eu

ndi
eu

u-kbngo
caador.

eu sou caador.

ove
tu

'kai (u u-kai).

tu wilier.

tu s mulher.

eie
elle

u-vi.
tile

mau.

elle
i

mau.

ame
eu

ndi-sola.
eu amo.

u amo.

ame
eu
^

hu-sola (ndi-ku-soia).
cu
te

amo.

eu te auio.

ame
e

ndi-o-sola-.
eu o tvw.

eu o amo.

ove
ti/.

o-j^di-sola.
tu

me amas.

tu

me

amas.

etu
ns

tu-ku-.sola.
ns
le

amamos.

ns te amamos.

olo-ngomlje
08 bis

vi-ua,
etles bons,

ndi-vi-sola.

eu os amo.

os bois so bons, eu gosto d'elles.

a-lnme

v -akola.

as pessoas ella so fortes.


as pessoas so fortes.

U-kai

u-alnnguka.
prudente.

a mulher, ella

a mulher prudente.

39

Suppnraem-se quando os verbos

ordinariamente
s;\

os

pronomes pessoaes

absolutos^

transitivos, c conservam-se, por nnphascj,

quando

seja preciso frisar bein qual n ju^ssoa que falia. Ex.:

etu tu-ku-sola, ns

te

amamos

(ns,

no outras pessoas);

ou quando seja preciso indicar que

o sujeito

da segunda ou terceira

pessoa, do singular, cujos /ri^a-os sithjcctiros so idnticos. Ex.:

ove o-iigu-sola, tu me amas.


eie

Q-m!U

sola. clle

me ama.

Pronomes possessivos
Formara duas
1.^

classes.

Os que derivara dos pronomes pessOaes, ou


Os que derivara dos
2^'>^Gfixo$

teera no seu radical

ura pronorae pessoal.


2.''*

pronombiaes, ou leeni no seu ra-

dical

um

prefixo pronominal.

Pronomes possessivos pessoaes

Forraara-se antepondo aos seus radicaes os prejixos p)T^ono*uinaes

das classes dos substantivos por

elles modificados.

Radicaes dos possessivoi pessoaes


1'ronoiiie

40

em

Tabeli do? possessivos pessoaes concordncia com os substantivos das diversas classes

41

Pronomes possessivos geraes


Radicaes dos possessivos geraes

regrei geral

para formar estes radicaes consiste era juntar o


^:)re/cos

artigo definido o aos

jpronominaes. Esta addiao d logar a

varias modificaes cuphonicas.

42
o radical possessivo

Juntando o radivcd ao prefixo j^^onominal da classe oku-, por meio da pai-ticnla genitiva a, temos formado o pronome possessivo ku-a-io. Quer dizer, o pronome possessivo formado
-io.

pelo radical possessivo do possuidor, precedido do prefixo pronominal

do objecto
esta regra

jjossiiido e ligado a elle pela particula genitiva.

Mediante

fcil

formar qualqlier pronome possessivo.

Para maior facilidade representamos as formas dos substantivos


possuidos -com os seus prefixos no singular e plural por nmeros seguidos, na columna esquerda, e no alto das columnas representamos

os antecedentes, possuidores^ que do origem aos radicaes, pelos mes-

mos nmeros, reunindo na mesma columna


idnticos.

os termos

com

prefixos

43

44

Pronomes demonstrativos
Formara-se
pronominaes.
indica que o objecto &i, perto de
tias

partculas locativas

a,

o,

na, precedidas o?, prefixos

a,

quem

falia; o,

que o objecto

est

um pouco

afastado e na, que est mais ou muito afastado.

E
tica

de facto, conforme

bem

o demonstra Chatelain na sua

Gramma-

do Kimhundu, os pronomes demonstrativos apresentam trs forrelativas ao

mas

grau de proximidade ou distancia.

primeira, cara-

cterisada pela vogal u, indica a 'proximidade immediata.

segunda,

pela vogal

o,

indica pequena distancia.

terceira, pela syllaba na,

corresponde distancia considervel. Os trs graus correspondem


s trs formas portuguezas:
este, esse^ aquelle.

bem

Quando

a partcula a precedida de

uma

vogal fechada

ou u,

transforma-se

em

depois de

em

o depois de u.

desapparece e outras contrac-se com a vogal do prefixo.


d-se

Umas vezes O mesmo

com a

locativa o.

Os pronomes demonstrativos coUocam-se sempre depois dos


stantivos.

sub-

tabeli da pagina seguinte

comprehcnde

as formas

que tomam

os demonstrativos
stantivos.

em

concordncia

com

as diversas classes de sub-

Como
nal

o antecedente do demonstrativo o substantivo

com

o qual

concorda, a forma demonstrativa a duplicao do prefixo pronomi-

com

as particidas locativas^ modificada pelas leis de euphonia das

vogaes coutiguas.

radical demonstrativo da quarta classe

no singular,

-cho,

usado como

uma

espcie de demonstrativo intensivo^ tomando o prefixo

de qualquer classe de substantivos, para indicar

um

objecto de

um

modo mais definido , como antecedentemente conhecido com a significao de elle ou este mesmo. Ex.:
u-lume u-a-cho,
este

e j

mencionado,

mesmo homem

(de

quem

se fallou) ou

elle

mesmo, ou

mesmo.

45

Com
est^

alguns radicaes demonstrativos e a partcula verbal ha,


locativas.

ou

formam-se expresses verhaes


ha-li,
ha-ii,

Ex.:

ou
ou

est aqui.

ou est ahi.
est acol.

ha-io,

t'

s quaes correspondem formas negativas suffixaudo-llics a partcula

negativa ko. Ex.:


ha-li-ko,

no

ou
ou

est aqui. est ahi.

ha-ii-ko, no

ha-io-ko, no ou est acol.


Obs.

No

se confunda a partcula verbal

ha com a partcula negativa da

mesma

forma, de que adeaute fallaremos.

Taljella dos

pronomes demonstrativos
classes dos substantivos

em concordncia com as diversas


c

46

Pronomes
Os pronomes
indefinidos so

indefinidos

-mue, um, algum,


-kuavo, outfo.
-osi c -oha, todo.

certo.

-ongongo, cada.

Concordam com
nominaes. Ex.:

os substantivos por intermdio dos prefixos pro-

a-lume va-niue, alguns homens.


ochi-ndele chi-mue, algum branco. o dia.

e-teke

li-osi, todo-

Succede, s vezes, que o substantivo, com o qual o pronome concorda, omittido, sendo apenas representado

na concordncia pelo
indefin,i-

prefixo pronominal.
dos. Ex.:

Resultam outras formas de pronomes

u-mue, algum.
chi-mue, alguma cousa.
ch'-osi ou ch.'-oha, tudo.

Precedendo alguns da particula negativa


tes

la,

obteera-se as seguin-

formas Ex.:

la-u-mue ou lo-mue, ningum.


la-chi-mue, cousa nenhuma, nada.

Juntando o radical indefinido -mue a alguns advrbios,


sies,

prepo-

formam- se expresses adverbiaes


pa-mue, s
vezes.

indefinidas. Ex.:

Ku-mue, algures, em alguma parte.


la-ku-mue, nenhures, em nenhuma parte

Obs.

chi-mue emprega-se muitas vezes como pronome

indefinido de quanti-

dade con^ significao de bastante. Ex.:

chi-mue chi-nene isto grande isto bastante.


isto

bastante grande.

ronomes interrogativos

Funccionain ora como pronomes, ora como advrbios. So:


nhi, ndati ou ndeti,
significa,

que? o que) que cousa? ndati como adverbio

na verdade e usa- se ordinariamente no principio da orao. Usa-se algumas vezes como adverbio interrogativo, como? de que modo ? pi, qxie? qual? Como adverbio significa onde? para onde? de onde?
certamente,
eli,
,

quem?

que sorte de? que espcie de?

nhame, quanto? quanta?


nhi e ndati usara-se

sem

prefixos, mais

como advrbios do que

como pronomes, nhi precede ou segue


u-alinga
til

o verbo. Ex.:

nhi?
o

(rzen/e

que?

que

fizeste

tu?

nhi
que

u-alinga ?
tu fizeste f

que

fizeste

tu?
sufixa-se ao verbo. Ex.:

ndati ou ndeti sempre encUtico,


u-ati-ndati
iu.

i.

e.,

diaseste n

que?

o que disseste tu?

u-alinga -ndati?
tu fizeae o

que?

que fizeste tu?

pi,

como pronome, concorda com


e significa

o substantivo por

meio do seu

prefixo pronominal

qual? Ex.:

o-njo
a ca^a

i-piy
ella

qual?

qual a casa?

u-lume
o

u-pi ?
elh qual?

homem

qual o liouiem?

48
Precedido da -preposio locativa ku e addicionado ou suffixado aos
verbos, funcciona

como adverbio
om-bala
o palcio

e significa onde,

para onde,

de,

onde.

Ex.:
ku-pi ? em onde?
?

onde o palcio

0-kasi-pi?
elle est

onde?
elle ?

onde est

u-aenda-pi?
elle

foi onde ?
foi elle ?

onde ou para onde

u-atunda-pi ?
elle

vem

d' onde f

d'onde

vem

elle ?

0-li-pi?
elle est

onde ?

onde est elle?

o-ngomb
o boi

i-li-pi ?
elle

est

onde?

onde est o boi

Obs.

li

uma

partcula rerJaZ invarivel. Significa e ou est.

eli usa-se
1.

de trs modos

Isoladamente, sem prefixo: sujeito e objecto do verbo. Ex.:


eli

u-aloia?
elle

quem

atirou?

quem

atirou (deu o tiro) ?

u-aloia
elle

eli ?

atirou a

quem?

a
2.

quem

atirou elle ?

Precedido

a. p) articula

verbal ha, ou

estlj

ou de

um

p)refixo

pessoal: predicado. Ex.:


u-h'-eli?
elle

quem?
elle?

quem quem

est ?

49

Pode dizer

se

simplesmente

u-eli
elle

quem
?

quem
ove
ta

eli ?

quemf
s tu ?

quem
3.

Precedido dos prefixos pronominaes das diversas classes de

substantivos: possessivo, cujo? de

quem? Ex.:

o-ngombe
o hoi

i-eli?
elle

ide)

quem?

de quem o boi

mais provvel que neste exemplo tenha logar a concordncia do

genitivo,

o-ngombe

ia eli?

em

que desapparece o a por euphonia.

sempre precedido dos prefixos pronominaes. Ex.i


0-njo i-?
quf-

espcie de casa? (

pouco usado).

nhame

sempre precedido oB prefixos pronominaes. Ex.:


vi-nhame

olo-ngombe
os bois

tiles qiiiinint:?

quantos suo os l)ois?

k'o-ft'ka

i-rne
vosso

ku-li
la

oma-nu
pessoas
?

va-nhame?
ellas quantas'?

no

jpaiz

ha

quantas pessoas* ha no vosso paiz

Existe
jeio de

uma
que

outra expresso interrogativa, que c antes

uma

inter-

um

pronome : he

Representa

uma

pergunta com refe-

rencia ao estado da pessoa a

quem

se falia. Ex.:

ame
eu

ndi-enda,
eu parlo
j

ove
tu

he!
que?

eu parto, tu que fazes?

o-njo

auge

i-ua,
bonita,

i-ove

he?
que tal?

a casa

minha

a tua

Pronomes

relativos

Em u-mbundu,
no
e:s.i,tcim.

como em todas

as lnguas africanas do grupo Ba-ntu,

pi^onomes relativos ; so representados ])e\os prefixos pes-

soaes e pronominaes^

que figuram como

sujeito

ou objecto das oraes

subordinadas. Ex.:

u-hime,
o liiicm,

u-atimglle
elle constrijiii

'o-iijo

i-etu,
ella tossa,

u-aenda.

a casa

Me

partiu.

homem, que construiu a nossa

casa, partiu.

oraeait principal :

u-Iume u-aenda,
elle

homem partiu;

.n subor-

dinada, u-atungile o-njo i-etu,

construiu a nossa casa.

prefixo

pronaminal d'esta orao,

u-,

funcciona como pronome relativo de

u-lume, e sujeito da orao subordinada.

o-saiiji,

u-a-i-landa

liena,
lioidem,

i-afa.
elUi

a gaUinha, tu a compi-aUe

morreu.

a gallinba, que tu compraste liontem, morreu.

orao principal o-sanji

i-afa,

a gallinha morreu.

subori-,

dinada, u-a-i-landa hena, tu a compraste hontem,

em que

o infixo

que se refere a

o-sanji, objecto

do verbo da orao subordinada.

o-moko
o faca

i-ua,

u-a-i-lepikile,

i-kasi-pi?ella est onde i

aquclla tu a amolaste,

onde est a faca, que tu amolaste?

Pronome
S
existe

reflexo

um,

li,

que invarivel para todas as pessoas. Colloca-se

entre a forma verbal c os prefixos. Ex.:

u-a-li-veta. dle se feria.


elle feriu-se

oku-li-veta, ferir- se

Se a forma verbal

composta das partculas indicativas do tempo


;

a para o passado, ka para o futuro


entre o radical verbal e a parlicula,

pronome reflexo fica collocado como se v no exemplo u-a-li-veta.


o
:

51

Formas negativas
Os
tiva

substantivos, pronomes, adjectivos, etc.,

tomam

a forma nega-

por meio das partculas negativas ka, ha

o ko.

ka e ha usam-se como prefixos e ko como suffixo. ha pde considerar-se como modificao de ka, cm que a guttural
k
substituida pela consoante suave h.
-

Os

substantivos,

pronomes

e possessivos pessoaes

tomam

a forma

negativa prenxando.-lhes a partcula negativa ha


negativa encUtca ko. Ex.:

e suTixando-lhes a

ha'-mbua-ko.
no
ii
co. no.

o.co ou nSo o co.

O- prefixo

de ombua,

caOj,

desapparece deante do a da negativa.

h'-eie-ko.

no no

elie

no.

elle

ou no

elle.

ha-iange-ko.
7to

meu

no.

no meu ou no

meu.

tratando-se de

um

objecto cujo prefixo pronominal seja

i.

Quando
adjectivo,

o substantivo seguido

de

um

adjectivo, a forma nega-

tiva modifica os dois termos; o substantivo, que

sempre precede o
for-

toma

o negativo prefixo ha-, e o adjectivo o negativo enclitico

ou sufjixo -ko, como se os dois termos, substantivo e adjectivo,

massem uma

s palavra. Ex.:

ha-mi-kanda
no as cartas

vi-ove-ko.
ellas tuas no.

no as tuas cartas, ou melhor, no so as tuas

cartas.

Lembremos mais uma vez que no


ser,

existe equivalente do

verbo

que

representado pelos prefixos pessoaes e pronominaes.

Obs.

NSo se confunda negativa ha com a partcula verbal.

52

A forma

negativa dos adjectivos qualificativos obtem-se prefixando-

Ihes ka- (raramente ha-) e suffixando-lhes -ko. ka- antecede os prefixos

pronominaes que indicam a concordncia do adjectivo com o substantivo qualificado. Ex.:

ka-chi-nene-ko.
no
elle
elle

grande no.

no grande.

fallando-se de

um

objecto da

4.''

classe, cujo prefixo

pronominal, no

singular, chi-.

ka-(u-)ua-ko ou ha-(u-)uako.
no
elle
elle

bom

no.

no bom.

tratando-se de

um nome

do singular das classes

1.^, 2.* e 8.*

Suppri-

mindo

o u-, prefixo pronominal, fica

ka'-ua-ko ou ha'-ua-ko.

la,

Os pronomes indefinidos possuem uma particula negativa especial, que se no deve confundir com a conjunco copulativa da mesma forma. A negativa antecede os prefixos pronominaes, Ex.:
u-mue, algum.
la-u-mue ou lo-miie, ningum
(a -|-

o).

Os verbos toruam-se negativos antepondo ka aos


e pronominaes que representam os sujeitos.

prefixcos pessones

anteposio de ka aos prefixos pessoaes d origem a modificaes

euphonicas comprehendidas na seguinte tabeli.


Preixos pessoaes negativos

Prefixos pessoaes
affirmativos

'

53

Os prefixos pessoaes negativos precedem nao s os verbos, como tambm os substantivos, quando empregados como attributos ou predicados, addicionando-se-lhes neste, caso o negativo enclitico ko. Ex.:

si-feta.

eu no pago.

si-'chi-ndelc-kc.
eu no branco no.

eu no sou branco.

do prefixo nominal cae deante da vogal

do prefixo pessoal

negativo.

Verbos
Dividemse em duas
1.^

classes

Verbos activos^ os que expressam

um

acto. Ex.:

oku-teta,'

corc'.

2.^

Verbos

attrihutivos

ou

qualificativos,

os

que' expressam

um

estado,

uma

qualidade. Ex.:

oku-tululuka, estar tranquillo.


oku-kola, ser forte.

Os verbos so

regulares ou irregulares.

So regulares os verbos polysyllabieos, cujos radicaes comeam por

uma

consoante e terminam

em

a.

So irregulares:
1. Os que comeam por vogal. A irregularidade' d'estes verbos comea pela contraco ou" eliso resultantes do encontro da vogal
final

dos prefixos pessoaes ou prononnats

com

a vogal inicial do ra-

dical verbal.
2. 3.

Os que terminam por qualquer vogal que no seja a. Os verbos monosyllabicus. Estes no s so irregulares, mas,

em

regra, so defectivos. Neste grupo ficam includas as particulas

verhaes, a

que alguns auctores, como Torrend, chamam verbos auxiliares. Estas particulas, taes como: ha, li, na, kasi, etc, usam-se ordinariamente associadas s preposies e advrbios de logar, por isso so.

tambm chamadas

particulas verbaes locativas.

54

As modificaes verbaes so poucas e Os modos so cinco e os tempos trs.

simples.

Esta pobreza de modos e tempos compensada por outras formas


verbaes derivadas do radical do verbo, a que correspondem variaes

na ideia expressa pelo verbo simples.


da forma verbal simples, sem o prefixo oku-, forma o radical, do qual saem todas as fornias derivadas. Este radical corresinfinito

ponde segunda pessoa do singular do imperativo. Ex.:


oku-mona, ver; supprimindo-lhe o prefixo infinitivo oku-, resta o radical verbal e segunda pessoa do singular do impera-

mona, que
tivo.

Formas derivadas
Formam-se do
seguintes
radical verbal simples por meio das modificaes

Forma

cansativa.

Obtem-se do

radical verbal simples,

mudando

a vogal final a pela terminao isa. Ex.:

-mona, ver.

-monisa,

mandar

ver.

Forma
minao

passiva.

Mudando

o a final do radical simples pela ter-

iua.

Ex.:

-kuata, agarrar,

-kuatiua, ser agarrado

Forma
ila, cia,

relativa.

Mudando

o a final por alguns dos suffixos ela,

oka, ula, uka, etc. Ex.:

-lava,

guardar,

-lavela, velar,

-lavoka, esperar.

Forma
ples. Ex.:

refiexa.

Prefixando
-teta, cortar,

pronome

refiexo

li

ao radical sim-

-li- te ta,

cortar-se.

Forma

duplicada.

Duplicando

o radical verbal. Ex.:

-popia, foliar,

-popia-popia, fallar habitualmente.

Temos,
a

pois, seis

formas verbacs com

um

radical

commura,

com

mesma

ideia fundamental, variada

em

maior ou menor grau, conforme

as variaes da ideia verbal nas diversas fn-mas:

l.'*

forma.

2.'' 3.''

4.*
5.^ .^

Simples, oku-mona, Cansativa^ oku-monisa, viandar Passiva, oku-moniua, Relativa, oku-monela, olhar para, procurar. Bejlexa, oku-li-mona, Duplicada, oku-mona-mona, habitualmente.
ver.
ver.

ser visto.

olhar-se, ver-se.

ver

Obs.

Nem

o verbo

quer, apresenta todas estas formas.

dado nestes exemplos, nem provavelmente outro qualDemo-las para mostrar o processo de deri-

vao.

formas relativas era ula, ulula,

em

regra, representara signi-

ficao contraria da forma simples. Ex.:

oku-kuta, atar.
dku-iila, yc/tr.

oku-kutula, desatar.
oku-iilula, ahrir.

oku-penga, curvar,
oku-tunga, fazer.

oku-pengulula, endireitar.
oku-tungulula, desfazer.

Modos

Cada uma
cativo,

d'estas formas verbaes conjuga-se

em

quatro modos: indi:

imperativo, suhjimctivo e infinito; e

em

trs terapos

presente,

pretrito a futuro, por meio dos prefixos pessoaes das primeira, segunda
e terceira pessoas do gingular e plural, nas suas e

formas affiniiativas

negativas,

e,

para indicao dos tempos, precedendo os radicaes


:

verbaes das partculas espcciaes


futuro.

a para o pretrito e

ka para o

Supprimindo a qualquer forma verbal simples ou derivada o j^refixo


pessoal ou pronominal e a partcula indicativa de tempo, obtem-se o
radical verbal. Ex.:

u-a-monisa,

elle

mandou ver;

tirando-lhe prefixo pronominal ou

pessoal u e a partcula
a,orvQ.Si'

a, indicativa

do passado,

fica o radical

-monisa

cansativa. Suppriniindo-lhe a terminao isa e substituindo-a

por

a,

temos o radical da forma simples, -mona.

56

Conjugao

MODO INDICATIVO
Tempo
presente

presente do indicativo de todas as formas verbaes, simples ou

derivadas, obtem-se antepondo os prefixos pessoaes ou pronominaes siS


trs pessoas, ao radical verbal. Ex.:

radical do verbo oku-feta, pa^ra?', -feta; antepondo-lhe os^re-

Jixos pessoaes, temos

Forma afrmativa
ndi-feta, eu
I

pago.

Sing.

'

o-feta, tu' pagas.


o-feta, elle

paga.

!tu-feta, ns

pagamos.

v)u-feta, vs pagaes.

va-feta, elles

pagam.

ter sempre presente as modificaes euphonieas que soflPi-em Deante de f, s e h e o grupo nasal, o prefixo no muda, como no verbo oku-feta. Se, porm, o verbo fosse oku-landa, comprar, a primeira pessoa do singular do presente ser ndanda e no ndi-landa, porque a labial 1 depois de um membro do grupo nasal faz que este desapparea, transformando-se em nd.

Obs.

Convm

as consoantes.

Quando

os sujeitos das terceiras pessoas so os substantivos das

diversas classes, usam-se os seus prejixos pronov^inaes correspondentes.

Forma

negativa

Obtem-se antepondo ao radical verbal os prejixos pessoaes negativos.

Obs.

Nas foiTnas negativas

muda

a vogal

final a

do radical verbal
i,

em

e,

se a vogal da syllaba antecedente c aberta (a, e ou o) e

em

se

fechada

(i

ou u).

Estas modificaes no so, porm, rigorosamente observadas por todos os povos que faliam u-mbundu.

si-fete, eit

no pago.

Sing.

<

ku-fete, tu no pagas.
ka-fete,
elle

no paga.

katu-fete, nos no pagamos.


ko-fete, vs no pagaes.

Pi.

<

kava-fete, elles no

pagam.

57

Tempo passado

.Tom

(luas

formas: passado prximo e passado remoto. So caraetea, C()llocada

risadas pela partcula

antes da fjrma verbal.

Passado prximo

Obtem-se

col locando a partcula a entre

os jjrcjixos pessoaes

ou

j)ronominaes c o radical verbal.

nd'-a-feta, eu paffnei.

Sing.

<

u-a-feta, tu pagaste.
u-a-feta, elle

pagou.
pagmos.

tu-a-feta, ns

PI.

<

vu-a-feta, vs pagastes.
v'-a-feta, elles pagaram..

Passado remoto

passado perfeito ou remoto de todas as formas simples ou derivai.

das forraa-se do passado prximo,

c, antepondo' a partcula a ao

radical verbal, e mudando-lhc a vogal final por


-ile,

um

dos suffixos: -ele,

-ene, -ine.
se qual d'estes suffixos se
illustre

Para saber
observada pelo

deve usar, adoptamos a

lei

africanista,

major Henrique d Carvalho,


de Loanda e Congo, e que ^e

na lingua da Lunda

e outras dos sertes

d tambm no u-mbundu.

Diz

o notvel, explorador no seu

Mtthodo Pratico para fallar a

lingua da Lunda, pag. 36

Conjugam-se todos
terminaes do aoristo
grupos.

(os verbos)

do

em

duas classes,

mesmo modo, dividindo-se pelase cada uma d'estas em dois


terminam

Pertencem primeira classe

(e)

os verbos cujos aoristos


[i)

em ele e ene; minam em ile


Dado
tence,

so da segunda classe
e ine.

os verbos cujos aoristes ter-

o radical, trata-se de conhecer a classe e

grupo a que per-

uma lei que observmos e de que pouqussimos verbos fogem, e quem sabe se podemos -attribuir j a erro essas excepes. Se a penltima syllaba termina em a ou e ou o, pertence o verbo classe' (e), se em ou u classe ({). Conhecida a classe, se a ultima
por

syllaba principia por

ou n, pertence, por assimilao parcial, ao


we,

segundo grupo da sua classe cuja terminao

sendo qualquer

outra. letra pertence ao primeiro, cuja terminao

ley>.

Fazendo a applicao d'esta


procurada. Ex.:

lei,

facilmente se encontra a uforma

Primeira classe
1."

grupo

2." gruiio

-tala,

olhar; -talele.

-tama, misturar

-tamene.

-anibata, carregar; -ambatele.


-feta,

-kama, torcer; -kamene.


-nena, trazer ; -nenene.

pagar ;

-fetele.

-keteka, dobrar; kettkele.


"IDola,

-memena, sorrir; menienene.


-mona, ver; -monene.
'

sarar; -poleie.

-loka, cair ; -lokele.

-samona, pentear; samonene.

Segunda classe
1."

grupo

2."

grupo

-tambula, receber; -tanibulile.

-tuma, mandar; -tumine.


-tatuma, gaguejar' tatumine.
-sina, desobedecer ; -sinine.

-simbaiuka, apressar; -simbalukile.


-lila,

gritar;

-lilile.

-putika, entranar; -putikile.

-tamina, lamentar; taminine.

Obs.

Em estylo

familiar de uso. quando nestas formas verbaes


1,

ha repe-

tio das labiaes e dentaes In-andas, particularmente

e n, fazer

desapparecer

a consoante inal do radical.

As vogaes em contacto unem-se

e s vezes modifi-

cam-se. Ex.:

oku-sapula, contar; a forma o passado remoto ^sapulile. Supprimindo o

do radical verbal

fica -sapuile.
;

O verbo oku-mona, rcr, no passado remoto toma a forma -monene supprimindo-lhe o n do radical verbal fica -moene como, porm, o o antes de qualquer vogal transforma-se em u, resta -muene, que cm definitiva muda em -muine, visto que o u, sendo vogal fechada vae influir sobre o e, mudando-o em i, vogal fechada. Estas modificaes no so, porm, essenciaes, fazem- se ou no, vontade
;

de quem

falia.

Conjugando uma das formas indicadas, com a particula do passado,


a,

interposta ao radical, assim modiicado e aos prejixos, temos a forma

do passado remoto.

nd'-a-fetele, eu paguei.
u-a-fetele, tu pagaste.

Sing.

u-a-fetele, elle

pagou.

tu-a-fetele, ns

pagmos.

PI.

'

vu-a-fetele, rs pagastes.
v'-a-fetele, elles

pagaram.

59

Formas negativas
Obteem-se antepondo os
passado.
l'asado

irrcjxos pessoaes negativos s

formas do

prximo

s'-a-fete, eu

no paguei.

Sing.

ku-a-fete, tu
k'-a-fcte, elle

no pagaste.
no pagou.

katu-a-fete, ns no pagmos.
ku-a-fete, vs no pagastes.
kav'-a-fete, elles

PI.

'

no pagaram.

Esta forma muito pouco usada.

isso

A'segunda pessoa do jlural idntica segunda do singular, por que o antes de qualquer vogal c egual a u, sendo necessrio neste c noutros casos semelhantes usar dos pronomes pessoacs absolutos para evitar confuso. O mesmo succede com as formas afirmativas da segunda e terceira pessoas do sinObs.
gular, cujos prefixos pessoaes subjectivos so idnticos. S pela antepsio dos

respectivos pronomes absolutos se conhece qual o sujeito do verbo.

Passado remoto

s'-a-fetele, eu

no paguei.
no pagou.

Sing.
I

ku-a-fetele, tu no pagaste.
(

k'-a-fetele, elle

katu-a-fetele, ns

no pagmos.
no pagaram.

Pi.

<

ku-a-fetele, vs no piagastes.
kav'-a-fetele, elles

Esta forma
antecedente.

muito usada na conversao ordinria,

e substitue a

Ha uma

outra forma do passado, que se obtm addicionando o

suffixo -ale (adjectivo,

mas aqui tomado na accepo

adverbial) forma
perfeito,

do passado remoto. Corresponde ao nosso tempo mais que


significando

Como, porm, o suffixo -ale serve para qualquer forma verbal, no o devemos considerar como idntico aos suffixos -ele, -ile, etc, mas antes, como um
acto realisado antes ou ha muito tempo.
e.,

um

adverbio de tempo de forma enclitica,^i.

que se addiciona ao

final

60
das formas verbaes do passado remoto para dar-lhes
especial. Ex.:

uma

significao

nd'-afetele-ale, eu tinha

pago ou paguei ha muito tempo.

Tem

duas formas: futuro simples e composto.

O
O

simples forma-se collocando a particula ka entre os prefixos e o

radical verbal.

composto forma-se do simples antepondo-lhe a particula


Futuro simples

a.

ha-mona (ndi-ka-mona), eu
o-ka-mona, tu vers.

verei.

Sing.

<

o-ka-mona,

elle

ver.

tu-ka-mona, ns veremos.

PI.

vu-ka-mona, vs
va-ka-mona,

vereis.

elles vero.

Futuro composto

nd'-a-ka-mona, eu terei

visto.

Sing.

<

u-a-ka-mona, tu ters
u-a-ka-niona,
elle

visto.

'

ter visto.

!tu-a-ka-mona, ns teremos

visto.

vu-a-ka-mona, vs
^

tereis visto.

v'-a-ka-mona,

elles

tero visto.

Forma negativa
Futuro siniplc
(

si-ka-mone,

eu.

no

verei.

Sing.

<

ku-ka-mone, tu n vers.
ka-ka-mone,
elle

no' ver.

katu-ka-mone, ns no veremos.

PI.

ko-ka-mone, vs no

vereis.

kava-ka inone,

elles

no vero.

Esta forma apenas usada nas segundas pessoas no sentido de


prohihio, formando

uma

como que

um

futuro imperativo.

ku-ka-mone, tu no vers,

ko-ka-mone, vs no

vereis.

CA

IMPERATIVO

segunda pessoa do singular


plural o

o prprio radical verbal e a se-

gunda do

mesmo

radical,

mudando a vogal
vs.

inal a

em

i.

mona, v

tu.

moni, vede

Ob8.

Quando

a fornia do imperativo no singular precedida de

um

prefixo

pessoal ou pronominal objectivo,

muda

o a final

em

e,

para no confundir-se com o

presente do indicativo. Ex: ndi-mone, v-me; chi-tambule, recele-o, tratando-sc

de

um

objecto da quarta classe.

Forma negativa

ku-mona, no

vejas,

ko-moni, no vejaes.

SUBJUNCTIVO

Forma-se mudando a vogal

final a

do radical verbal

em

e.

ndi-fete^,

que eu pague.

o fete, que tu pagues.


etc.

Forma
si-fete,

negativa

que eu no pague.

ku-fete, que tu no pagues.


etc.

Obs;
cativo.

subjunctivo raramente usado, substitue-se pelo presente do indi-

subjunctivo negativo confunde-se com o presente do indicativo.

INFINITO

O radical precedido do prefixo oku-.

oku-mona,

ver.

oku-feta, pagar.

NEGATIVO

A
i.

forma negativa do

infinito a

mesma de qualquer

substantivo,

e.,

com

a partcula negativa ha,,

como prefixo

e a enditica ko,

como

sufixo. Ex.:

ha- 'ku-mona ko, no

ver.

'

62

Sujeitos das terceiras pessoas

'

As
soaes,

terceiras pessoas do singular e_ plural,

tomam

os prefixos pes-

classe (seres animados). Se, porm, no forem pessoaes, os prefixos pronominaes das classes a que elles pertencem, sero postos em vez dos prefixos pessoaes. Ex.:

como nos exemplos dados, absolutos, ou nomes da primeira

se os sujeitos so

pronomes pessoaes

Em vez de dizermos:
vi-tila,

olo-ngombe

va-tila,

etc, diremos: olo-ngomb


'

vi-a-tila,

kavi-a-tili,

etc, os bois fogem, fugiram, no fugi^i

ram,

etc.

Exemplos diversos
ou-iki
o mel

u-ove
teu

u-ipua,
elle

tu-a-u-lia (tu-o-lia),

acabou, ns o comemos.

o teu rael acabouse, ns cpmemol-o

0-ngqmbe
oi

i-muc

i-ove
teu

i-afa,
elle

rid'-a-i-iuva (nd'-e-iuva).
esfolei.

um

morreu, eu o

um

dos teus bois morreu, eu esfolei-o.

olo-ngorabe
bois

vi-mue
alguns

vi-ove
teus

vi-ifa,
elles

nd-a-vi-iuva.
ef<folei.

morreram, eu os

alguns dos tus bois morreram, eu etfolei-os.

ochi-kuto

ch'-ange

chi-sina,

udi-chi-sukula.

a roupa minha a minha roupa esta

ella est suja, eu

lavo.

suja, eu

vou laval-a.

ovi-kuto
as roupas

vi-ene
vossas

vi-sina

vi-sulvuli.

ellas esto sujas, as lavai.

as vossas roupas esto sujas, ide laval-as.

Diremos, comtudo, que entre os bienos ha

uma

certa tendncia para

personificar os animaes e alguns objectos inanimados.

Dahi

resulta

que muitas vezes usam o prejixo dizem:


ochi-mbulu u-ea

j^essoal

em

vez o 'pronominal. Assim,


>.

(u-a-ia), o

hurro veio.
'

Em Em

vez de
ochi-mbulu ch'-ea
(chi-a-ia).

ambos

os casos ha a contraco a 4-

e.

63

Ha

alguns nomes que, posto no apresentem a forma da classe

pessoal (u-, va- ou a-) dt^notam conitudo pessoas. Ex.:

o-soma,
i-na, '

rei,

(da classe o-, olo-).


/
.

me,
-

/j i i (da sub-classe
'

i-,

ova-).

i-nakulu, rainh,\

Ois.

As palavras me c pae, cm qunsi todas as linguas ba-ntu, so represenos seguintes termos


:

tadas por expresses diversas conforme a posiio das pessoas a que se referem.

Assim em u-mbundu usam-se


1."

pessoa

2.'

3.^

nhoho, tua me. ina, sua me.


um

-mai, minha me.

tate,

meu pae.

SO, teu pae.


isia

ou se, seu pae.

Estes substantivos designam

ttulo,

ou oficio e rigorosamente

no so pessoaes. Quando sujeitos do verbo, podem ser tomados


duas accepoes. Se domina,
se refere o titulo

em

em quem

falia,

a ideia da pessoa, a que

ou

officio,

usa-se o prefixo pessoal.

Se a

ieia pessoal

no dominante, usa-se o prefixo pronominal da classe. do substantivo.

Ex.:

o-soma

u-ia, o rei vem.

se a ideia principiai a pessoa do rei.

No

caso contrario diz-se

o-soma

i-ia.

CoDjugao de

1101

verbo regular

oku-feta,

pagar

MODO IXDICATIVO

ame
Sing.
I

ndi-feta, eu

pago.

ove o-feta, tu
eie o-feta, eUe

paga."-.

paga.

etu
PI.
-J

tufeta,

ns pagamos.

ene vu-feta, vs pugaes.

ovo va-feta,

elles

pagam.

64
Passado prximo

ame
Sing.
^

nd'-afeta, eu paguei.

ove u-afeta, tu pagante.


eie u-afeta, elle

pagou.

etu tu-afeta, ns pagmos.

PI.

<
'

ene vu-afeta, vs pagastes.

ovo
'

v'-afeta,

clles

pagaram.

Passado remoio

ame

nd'-afetele, eu paguei.
4

Sing.
I

ove -afetele, tu jmgaste.


(eie u afetele,
elle

pagou.

etu tu afetele, ns jagmos.

PI.

'

ene vu-afetele, vs pagastes.

ovo

v'-afetele,

elles

pagaram.

Passado mais que perfeito

!ame

nd-afetele-ale, eu tinha pago.

ove u-afetele-ale, tu tinhas pago.


eie u-afetele-ale, elle tinha

pago.

retu tu-afetele-ale, ns tinhamos pago.


PI.
}

ene vu-afetele-ale, vs tnheis pago.

ovo v'-afetele-ale,

elles

tinham pago.

Futuro simples

!ame

hafeta, eu pagarei.

ove o-kafeta, tu pagars-.


eie o-kafeta, elle

pagar.

etu tu-kafeta, ns pagaremos.

PI.

<

ene vu-kafeta, vs pagareis.

ovo va-kafeta,

elles

pagaro.

Futuro composto

ame

nd'-akafeta, eu terei pago.

Sing.

'

ove u-akafeta, tu ters pago.


eie u-akafeta, elle ter p/ago.

etu tu-akafeta,

7is

teremos pago.
tereis

PI.

ene vu-akafeta, vs

pago.

ovo v'-akafeta,

ells tero pjago.

65

IMPERATIVO
feta,

paga

tu.

feti,

pagai

vs.

.SUIUUXCTIVO

anic ndi-fete, que eu pague.

ove o-fetc, que tu


eie o-fete, que elle

2)agiies.

pague.

ctu tu-fete, que ns paguemos.

PI.

<

ene vu-fcte, que vs pagueis.


ovo
vi-fete,

que

elles

paguem

INFINITO

oku-feta,

pagar

FuUii'0

oku-lva-feta, estar

para

pjcigar

ou quas a pagar.

Conjugao negativa

MODO INDICATIVO
Presente

ame

si-fete, cu

no pago.

Slng.

<

ove ku-fete, tu no pagas,


eie ka-fete, ele

no paga,

etu katu-fete, ns no pagamos,

PI.

<

ene ko-fete, vs no pagaes.


elles

(ovo kava-fete,

no pagam.

Pass.ido pioxiiiio

ame

s'-aete, eu

no paguei. no i)agou.

ove ku-afete, iu no pagaste.


eie k'-afete, elle

etu katu-afete, ns no piagmosi

PL

<

ene ku-afete, vs no pagastes.

ovo kav'-afete,

eles

no pagaram.
b

66
Passado remoto

ame

s'-afetele, eu

no paguei. no pagou.

Sing.

<

ove ku-afetele, tu no pagaste.


eie k'-afetele, elle

etu katu-afetele, ns no pagmos.

PI.

<

ene ku-afetele, vs no pagastes. ove kav'-afetele,


elles

no pagar a^n.

Futuro simples

ame

si-kafete ou si-fete, eu

no pagarei.

.Sing.

<

ove ku-kafete, tu no pagars.


eie ka-kafete, elle

no pagar.

etu katu-kafete, ns no pagaremos.

PI.

ene ko-kafete, vs no pagareis. ovo kava-kafete,


elles

no pagaro.

IMPERATIVO
ka-feta,

no pagues,

ko-feti,

no pagueis.

SUBJUNCTIVO
si-fete,

que eu no pague.

Iame

ove ku-fete, que tu no pagues.


eie ka-fete, que elle

no pague.

etu katu-fete, que ns no paguemos.

PI.

<

ene ko-fete, que vs no pagueis.

ovo kava-fete, que

elles

no paguem.

Idntico ao presente do indicativo.


INFINITO

ha-'ku-feta-ko, no pagar.

estar

para no pagar.
ou

ha-'ku-kafeta-ko

estar quasi a

no pagar,

67

Dos passados negativos


tivo

o mais usado o perfeito.

No

futuro nega-

usa-se frequentemente na primeira pessoa do singular, si-fete,

que idntico do presente,

em vez de

si-kafete.

Verbos irregulares

e,

Verbos com irregularidades alem das que j indicmos, com excepo de dois ou trcs, no merecem especial

so raros,
atteno.
infi-

D'estes o mais importante oku-ti, dizer, que muito usado no


nito

com a significao da conjunco subordinada, que. E tambm defectivo e as formas mais usadas so as
Indicativo presente

seguintes:

!siti,

eu digo.

hati, tu dizes.

hati, elle diz.

tu-ti,

ns dizemos.

PI.
]

va-ti, elles dizem.


Passado

hoti, tu disseste.'
Sina-,

hoti, elle disse.

-p.

tu-ati,

ns dissemos.

vu-ati, vs dissestes.

Como

se v,

as irregidaridades so de tal ordem,

que escapam
siti,

a qualquer explicao.
a primeira syllaba,
si,

primeira pessoa do presente

em que

parece ser o pronome pessoal negativo. Nas

segunda
ser

terceira

pessoas apparece a syllaba ha, que tanto pode

uma

partcula verbal,

como

o negativo.

Partculas verbaes

As

principaes so

ha, na,

li.

J falamos da particvda verbal ha, ou est. Fallaremos agora de outra bastante usada na formao de expresses locativas. E a partcula
li,

ha ou

est.

Obs.
liares e

Torreud
:

e outros auctores

chamam

a estas partculas verbos auxi-

comprehendem neste numero as que servem para indicar os tempos verbaes, como so a para o passado e ka para o futuro e outras como nda, ndanho, ctc., usadas como cnnjunces.

68
Us<i-se frequentemente
locativos
li,

antecedida das preposies ou

j)re,jia:os

mu-, pa-, ku-.

mu-, aqui, em, indica o logar occupado pela pessoa que


pa-, ahi, ali, l, em, indica o logar 2:)roximo

falia,.

quem

folia.

ku-, alem, acol, para, em, indica o logar afastado, remoto.

Assim
mu-li, ou mu-ni, significa
pa-li, ha, e
:

ha, ou est aqui.

ou est ahi.

ku-li, ha,

ou

est alem.

Obs.
soantes.

mu-li

transforma-se

em mu-ni

por

uma

razo de euphonia de con-

-Usa-se

tambm a

partcula

li,

seguida do interrogativo

pi,

como
-

adverbio e precedida dos prefixos pessoacs o pronominaes. Ex.:


u-lurae
o

o-li-pi?
elle est

homem

onde?

aonde est o

homem V
i-li-pi?
elle est

o-ngombe
o hoi

onde?

aonde est o boi

ITsa-se

tambm

antecedida dos prefixos pessoaes e pronominaes e

seguida dos prefixos locativos, que na forma enclitca

mudam

a vogal

em

o;

em

ve de mu, pa,

ku tornam-se em mo,
homem
est l.

po, ko. Ex.:

u-lume

o-li-po, o

u-lume ka-li-po, o homem no

est l.

o-nibua i-li-mo, o co est aqui.

omu-nda

u-li-ko,

a montanha

est

alem

(longe).

Uma
mesmos

outra forma verbal locativa kasi, que pode substituir


casos. Ex.:

li

nos

u-lume
o Jiomem

o-kasi-pi ?
elle est

onde?

onde est

bomem ?
o-kasi-po.
est l.

u-lume o homem

69

Advrbios
Os principaes
paio
ulo, okii
Sco

osamtia, fora.

haimo, sempre,
kalie, agora.

handi, ainda.
etali, hoje.

hena, hontem, amanh.

henanha, ante-hontem, depois de amanh.


alua, muito.

katitu, pouco.
ale, antigamentii.

kuenda, excepto^ fora.


vo,
vali,

tamhem

( enclitico).

mais^ outra vez.


si,

orno,
sio,

eua, sim.

no.

ndoto, assim.

ndopo, j^immediatamente.
iu, ento,

depois d' isso.

echi, quando.

ndati, puai, na verdade, certamente.

niiior

parte dos advrbios sao substantivos e adjectivos usados

adverbialmente, outros so formados de verbos tomados

em

accepo

adverbial e precedidos das preposies locativas mu, pa, ku,

Os principaes advrbios compostos


ku-nme, algures, em alguma parte.
la-ku-mue
(la,

so:

negativa), nenhures,

em nenhuma

parte.

pa-mue, s

vezes.

k'-onhima (ku-onhima), atraz, para traz (o-nhima,


p'-osi (pa-osi),
k'-ilu (ku-ilu),

costas, dorso).

k'-ovasu (ku-ovasu), adeante, na frente (ova-su, olhos).

no cho, em baixo, soh


ti

(o-si,

cho, terra).

cima, sohre

(i-lu, ceu).

m'-okati, (mu-okati), dentro, no centro.


p'-okati (pa-okati), entre,

por

entre (o-kati. centro).

70

Preposies
mu-, em^ aqui.
pa-,

Prefixos locativos

<

para, em,

ali, ahi, l.
l.

ku-, para, alem, em, acol,

vu,

evi.

ku
lu,

(excluso), de, de entre.

com, por, durante, por causa de.

te,

mas, somente, excepto.

a (genitivo), de.

Quando qualquer dos

prefixos locativos mu-, pa-, ku- rege

um sub-

stantivo e a este se segue

um

verbo ou partcula verbal locativa,

repete-se o prefixo locativo antes do verbo. x.:

m'o-njila

mu-kasi

a-lume.

no caminho em [elle) ha homens no caminho ha homens.

m'o-njo
'

i-ange

mu-ni

o-nhoha,

si-ka-mu-ende.

ein

euno nclla irei. minha nt lia est uma cobra, dentro da minha casa e.st uma cobra, en no entrarei l.
casa

p'o-kandu em o lado

i'o-mbalundu
de o Bailundo

pa-li

olu-ui.

ali est um. rio.

perto do Bailundo ha

um

rio.

k'i-lu

li'omu-nda

ku-loka

o-mbeia.
chuva.

no

da montanha l cae chove no alto da montanha.


alto

Conjunces
CopiUativas

la, e,

usa-se s vezes repetida. Ex.:

Tove
e

Tame.
e tu.

eu

ambos, ns.

71
la-, -le (o

primeiro prefixo, o segundo suffixo),

e,

tamhem. Ex.

r-ame-le, eu tamhem.

-vo (suffixo aos verbos),

e,

tamhem. Ex.:
foi tamhem.

u-aenda-vo,

elle

Subordinadas
Finaes.

como. Oondicionaes. nda, quando; Temporaes. lUativas. ocho, Concessivas. ndanho, todavia, no Causacs. mekonda, por causa Disjunctivas. puai, mas, porm; puamue,
se,

okuti,

que ( o verbo dizer; veja-se a syntaxe).

echi,

te, at.

"por tanto.

ohstante, ainda que.


de.

porqxie^

ou.

Interjeies
apue! de surpreza.

haka! de espanto.
ka, de approvao
e

""

annuencia

nsada pelas mulheres).

PARTE

III

SYNTAXE
Freliminares

Tem

por objecto a combinao das palavras nas oraes.

Os nomes dos objectos com os seus attributos so figurados pela ordem de importncia que occupam na construco da plirase. Os
orao.
prefixos pessoaes e pronuminaes e algumas preposies e
con-

junces so os nicos elementos de connexo das diversas partes da

Em

regra, as oraes so curtas e simples. P(xlem ser affirmativas


interrogativas,
etc.,

negativas,

notando-se que ha grande tendncia

para dar a forma negativa s oraes interrogativas. Assim,

em

vez

de dizer-se: tu-enda? vamos? ordinariamente diz-se: katu-ende? no

vamos ?

A
1.

ordem geral na

disposio dos termos da orao a seguinte

palavra dominante ou mais importante. Esta geralmente

o sujeito grammatical da orao.

Em

alguns casos, porm, o pre-

dicado, outras vezes

um

substantivo,

com

qual o sujeito est

em

relao prxima ou remota ou pelo qual c modificado, comtanto que

represente a ideia dominante, qual todas as outras esto mais ou

menos subordinadas.

74

Em -seguida
res,

vem

o sujeito

grammatical com os seus modificadoos seus attributos.

seguido pelo predicado


orao regular,
:

com

Como exemplo

de

uma

em que
u

a palavra principal o sujeito, damos a

seguinte

ulume
o
este

o-sola
elle

oku-tunga.

homem ede

gosta de trabalhar.

homem

gosta de trabalhar.

Como exemplo em que


seguinte

figura

em

primeiro logar
"

uma

palavra, que

no sujeito da orao, mas representa a ideia dominante^ damos a

ombua,
o co,
elle cortou

u-a-i-teta
elle lhe

enguni.

cortou a garganta.

a garganta do co.

O
verbo.

prefixo u- refercrse a
i-

uma

pessoa que o sujeito da orao, e

o prefixo

ombua

e representa este

termo na sua rela com o

Em

construco regular dir se-ha

u-ateta
elle

enguni
a garganta

li

'ombua.

cortou

do co.

_Como, porm, a
por isso
alterada

ideia dominante occupou o primeiro logar, ficou

a construco da phrase.

O mesmo

succede na
,

seguinte orao:

Tame
e

o-ka-nd'-ipa.
elle

eu

me matar.

Sujeito da orao

Pode ser um> substantivo


correspondente
;

um pronome

pessoal ou o seu prefixo

um

prefixo pronominal, quando o substantivo a que

elle se. refere esteja

na mente de quem

falia e

ouve

um

infinito ver-

bal

com

o seu objecto; e

um

adjectivo determinativo.
'
.

classe do sujeito, expresso oi subentendido, determina a classe


d' elle

das palavras que

dependem.

Em
phase,

regra, o sujeito precede o verbo.


depois. Ex.:

As

vezes, porm,- por em-

vem

hena

ha-sapula amanh eu direi amanh eu contarei

chi

u-a-ndi-sapuile

o qup elle

me

disse
disse.

o rei.

osoma. \
'
,

o que o rei

me

75

ordem natural da orao subordinada ser: osoma u-a-ndi.

sapuile.

Oiis.

fixo

Neste exemplo empregamos o termo chi para traduzir o que. chi c o prepronominal de ochina, cousa,. e usa-se frequentemente em vez do substantivo.

Quando
pa-Ii,

o predicado

uma

das expresses verbaes locativas, ku-li,

mu-li Du mu-ni, colloca se o sujeito depois da expresso ver-

bal.

Ex.:
k'ofeka
no paiz

iene
vosso

ku-li

omanu
ha pessoas
?

valua?
muitas?

em

{elle)

no vosso paiz ha muita gente

Os pronomes pessoaes absolutos


por emphase. Ex.:

usf;m-se

como

sujeitos,

somente

ame
eu

ndi-sapula
eu narro

olondaka
as -palavras

vi 'osoma.

do

rei.
rei.

eu (no outra pessoa) vou narrar as palavras do

Obs.

de rigor, para evitar confuso, usar os pronomes pessoaes absolutos


e terceira pessoas do singular, cujos prefixos pessoaes
^
,

da segunda

ou subjectivos

so idnticos. Ex.:
ovb tu

osapula
narras

oloidaka
as minhas

viange.
palavras.

oie
elle

o-sapula ^olondaka,

etc.
etc.

narra

as^palawas,

Os demonstrativos, como
ouve. Ex.:
u,
este,

sujeitps, referem-se

a algum ou a alguma

cousa^j mencionada ou que est na mente de^quem falia e de

quem

u-alinga
elle

nhi?
o que ?

fez

este,

o que fez elleV

u pronome demonstrativo do singular da primeira Suppondo que se fallava de bois, dir-seha;

classe.

vievie,
estes,

vi- atila.
elles fugiram.

estes (bois) fugiram.

76

Os pronomes

indefinidos,

como

sujeitos

tambm

se

referem a sube

stantivos j expressos nas oraes anteriores

ou subentendidos
ou cousas

com

os quaes concordam.

Podem

referir-se a pessoas

em

geral

e so precedidos dos prefixos pessoaes


tes s classes dos substantivos a

ou pronominaes corresponden-

que se referem. Ex.:

huete (ndi-kuete)
eu ienJio

olosemji
gallinlias

vitanu,
cinco,-

vimue
iimas

vi-iela,

eUa$ so brancas,

eu tenho cinco gallinhas, umas so brancas,

vimue
umas

vi-tekama.
ellas so pretas.

outras so pretas.

umue
algum

u-akuatele
ellc

olosanji

viange.

rotibou

as (jallinhas minhas.

algum roubou

as

miuLas gallinhas.

'

Fallando"com

rela(;ao a

um

loho^ ochimbungu,-dir-se-ha':

-chimue ch'-akuatele olosanji viange, ahjum [lobo) roubou ou aim-

nhou 2 minhas gallinhas.

'

infinito,

como
i.

sujeito

da orao, funcciona como

um

substantivo

da nona

classe (oku-j, ao
e.,

mesmo tempo que

conserva as suas propriedaser modi-

des verbaes,
ficado por

pode ter

um

complemento objectivo, ou

um

adverbio. Ex.:

oku-lia
comer

vakuetu
elles

ha-k"-ua-ko
elle

(ha-ku-ua-ko).

de ns no

hom

no.

comer

Ob nosr^os

companheiros no c bom.

oku-loia
malar

onjila

h'-ekandu-ko.
no peccado no.

pssaro

no peccido matar

um

pssaro.

pronome indefinido interrogativo, .como sujeito da orao, equivale a um pronome pessoal e os seus attributos tomam os prefixos
pessoaes., Ex.:
eli

Um

u-apopia?
elle

quem

fallov ?

quem

fallou?

Obs.

Neste

como complemento

exemplo d-se uma ambiguidade: eli tanto pode ser sujeito indirecto, podendo traduzir-se, quem fallou ? a quem fallou elle?

77

Attributos do sujeito

O
um

attributo do sujeito

pode ser:

um

substantivo,
infinito

um prenomo,
com ou sem

adjectivo,

um

adverbio, e

uma

orao do

objecto e

uma

oraFio relativa.

posio do attributo do sujeito sempre depois dclle. Ex.:

onjo iange, minha casa.

'

ulume u'olondunge, homem de conselhos/ 'prudente^


onjo i'osoma, a casa do
rei.

sabia.

ochisola chia Suku, o

amor de Deus.
em gros.

onjo i'onata, casa de barro.

epungu

li

olomema,

trigo

Oijs.

Niio

existe nas lingiTas

Baniu termo especial para indicar

o couiple-

mcnto indirecto ou o

chico. Usa-.sc a concordncia do gcnitivo. Ex.:

si-kuete

upange

u'akai (ua akai).


das mulheres.

eu no tenho fra/>alho
_

eu no tenlio trabalho para as mulheres.

Os pronomes, como epresentantes dos mesmas regras. Os possessivos equivalem

substantivos,

esta':

sujeitos

s vezes ao relativo conjunctivo,

c^ijo.

Ex.:
ku-li

ulume,

onduko
o nome,

iae.
seu.

ha ha

um homem um homom,

cujo nome, etc.

Os
tivos,

adjectivos qualificativos so .pouco numerosos,


suj-eito,

como j vimos.
como:

Para representar attributos ou qualidades do


como: omekej
Jiomepi cego,

usam-se substan-

etc; e verbos

qualificativos,

oku-iela, ser ^ra/jco^ oku-tekama, ser preto, etc,

que se conjugam no

presente ou passado do indicativo, com. 03 prefixos pronominaes e assim

funccionam

'de adjectivos.

O
em

adjectivo ou o termo que o representa, concorda

com

o sujeito

classe e

em numero.

Ex.:

'
,

Uti usovi, arvore

grande ; o adjectivo sovi concordai com


(seres

uti

por

meio do prefixo u- do singular e da segunda classe

inanimados).

78

Os

interrogativos,

como

attributos do sujeito,

seguem
*

as

mesmas

regras de concordncia. Ex.:


"-

onjo ipi?'5ue, (lual casa?


o sujeito concordando

Os adverbies tambm podem modificar


elle

com

por meio da particula do genitivo precedida do seu prefixo prono-

minal. Ex.:-

epungu

lia kalie, trigo

de agora,

i.

e.,

trigo recente, novo.

O
s

infinito verbal,

sendo equivalente a

um

substantivo, est sujeito

mesmas

regras.
infinito,

Em
uma

muitos casos o

como

attributo do sujeito, equivale a

oracfinal ou subordinada, indicando

um

propsito, iim Jim. Ex.:

u'oku-sapula. omunga um mensageiro de contar.

um

mensageiro mandado com o

fira

de contar,

etc.

Uma orao relativa, como attributo do sujeito, indica ura pensamento addicional com referencia a elle, para o tornar mais definido. O relativo, como sujeito ou como objecto da orao subordinada, representado, como j dissemos, pelo prefixo pronominal do sujeito da orao principal. As vezes este prefixo precedido por um demonstrativo.

Ex.:
vjava
es(e$

kava-tava
c/les

oku-ambata.
ete.

no querem carregar.

estes que

no querem carregar,

ava,
estes

os

v'-ati va-kuatele uta uetu, elles disseram elles roubaram arma nossa que roubaram a nossa arma, disseram etc.
:

Nestes exemplas o relativo va-, prefixado aos radicaes verbaes e a

que se refere o demTuistrativo v)ava, o sujeito das oraes relativas.


u-a-i-landa
tu

osanji,

hena,
Jiontem,

i-afa.
ella

a gallinha

a compraste

morreu.

a gallinha, que tu compraste hontem, morreu.-

Neste exemplo o relativo


verbo da orao subordinada.

i,

que se refere a

osanji,

objecto do

79

Concordncia do sujeito com o predicado


Dissemos j que os prefixos pessoaes
concordncia do sujeito
tivo).

pronominaes indicam a

com

predicado (verbo, adjectivo ou subatan-

Ex.:

ulume
o

u-aenda
elle

k'imbo.

homem

foi

para

casa.

/ homem

foi

para casa.

Neste exemplo o prefixo pessoal u- o elemento de concordncia


entre o sujeito ulume e
-o

verbo aenda.
existe

As vezes parece que no


sujeito e o predicado
;

termo de concordncia entre o


inicial

que o prefixo pessoal ou pronominal dt'sappada vogal


do prefixo nominal do pre-

rece, por euphonia, deante

dicado. Ex.:
eie

osoma

(eie

u-osoma),

elle rei.

Em

regra,

quando

o predicado

um nome

pessoal, se o sujeito

da segunda ou terceira pessoa, desapparece o prefixo pessoal deante do o- que compe o prefixo nominal do predicado. Se, porm, o sujeito da primeira pessoa, quer a orao seja afiirmativa ou negativa, o prefixo pessoal figura sempre, desapprecendo o o- do prefixo nominal
c

do predicado (quando

elle substantivo).

Ex.:

ame ame

ndi'ngende, eu sou viajante.


si'ngende-ko, eu no sou viajante.

Obs.

J dissemos que no existe representante do verbo


marca eutre o
sujeito e o predicado representado

ser,

e qire a relao

que

elle

nas linguas Bantu

pelos prefixos pronomioaes e pessoaes subjectivos.

ulume unene,

homem

grande.

Tambm se usa a partcula verbal ha, ou estj como termo de concordncia entre o sujeito e o predicado, principalmente quando
aquelle no est expresso na orao. Ex.:

ha
e

ukai
mulher

uange.
minha.

miiilia

mulher.

80
ha ukai

= hokai,
.

por

isso
:

que a

-[~

o.

sujeito ele, ellaj

e a phrase completa ficar

ele hokai uange.

ha uavo una uta a arma sua (d^ellcs) aquella, c aquella arma d'elles feia.

u-vi.

dia

feia.

As

vezes, os prefixos locativos ku-, pa-, mu-,

occupam d logar dos

prefixos pronominaes,

quando

predicado,

adjectivo ou verbo, no

est efn concordncia

com um

substantivo determinado. Ex.:

ku-apia.
aqui acabou.

acabou.

trcibalhoj

a viagem, etc, o que se estava fazendo.


se

Ou quando

quer indicar a situao, o logar do

sujeito.

Ex.:

ovava
a agua.

mu-apua.
aqui acabou.

a agua aqui (na pauella, no pote, etc.) acabou.

Se no houvesse necessidade de indicar o logar d agua, usar


o prefixo pronominal correspondente. Ex.:

se-ia

ovava v'-apua ou ovav'-apua.

Quando
nal chi-,

se

no tem

mas to somente expressar

em mente fallar de um sujeito em especial, uma qitalidadej usa-se o prefixo pronomiisto, est-a

com

a significao de

cousa.

o prefixo pronomi-

nal de ochina, cousa. Ex.:

chi-lema, ido pesa, pesado j

com

se dissssemos:

ochina a cousa a cousa

chi-lema
lla pesa.

pesada.

Ainda neste
o predicado

intuito, se

quizermos indicar diminuioj precederemos


o prefixo

da particula ka, que


otu-. Ex.:

pronominal do singular

da classe oka-,

ka-titu, isto t pequeno.

81

Predicado

O
um

predicado da orayo pode ser

um

pronome,

um

substantivo,

adjectivo c

um

verbo.
elle

J vimos que
l^essoa,
i.

concorda com o sujeito

em

classe,

numero e

e.,

toma

o prefixo
-

pronominal da classe a que pertence o


.

sujeito.

Dissemos tambm que o substantivo, como predicado, toma, s vezes, a partcula verbal ha, principalmente quando o sujeito no est
expresso na orayo.

regra, porm, que seja precedido do prefixo

pronominal ou pessoal.

O
por

adjectivo qualificativo,

como predicado, no
etc.

muito frequente,

isso

que pequeno

o seu

numero. As qualidades so representadas


Ex.:

por substantivos, verbos de qualidade,

0-kuete

Oliesi, ta tens ijreguica^


i.

i.

c.,

tu s iweguioso.

ombambi, fvio,

e., est

frio.

Os pronomes

possessivos,

em

especial os pessoaes, occorrem>

na

orao frequentemente como

predicados. Ex.:

chechi change,

i.

e.,

ochina chechi change, esta cousa minha.

interrogativo eli

tambm

figura

como predicado, mas

frequen-

temente precedido da partcula verbal ha vm. logar do prefixo pronominal. Ex.:


eie h'eli?

ou u

h'eli? (luem elle?

principal predicado o verbo.

Temos

a considerar

em

primeiro logar as di^versas formas vcrbaes

derivadas, que correspondem s modificaes da ideia verbal simples.

forma simples expressa a ideia verbal simples, quer seja aco,

qualidade, ou estado: oku-feta, pagar; oku-lema, ser jyesado, oku-tema,


estar zangado.

A
nisa,

forma cansativa indica

em

primeiro logar

mandar

ver, fazer ver,


:

de oku-mona, ver;

uma ordem : oku-moe em segundo logar

indica associao

oku-kuatisa, ajudar, apanhar com, de oku-kuata,

apanhar.

82

forma, passiva pouco usada, e

quando occorre na orao poucas


:

vezes conserva a verdadeira significao de voz passiva


fazer agua (deixar passar a agua, como
cair (chuva).

oku-lokiua,

um

barco velho), de oku-loka,

A
bater

forma

reflexa indica a aco reflexa e reciproca:

oku-li-veta,

em

si

mesmo

ou hater

um

no outro, de oku-veta, bater.

forma

relativa expressa

um
:

acto ou

um

estado mais ou

menos

referido ideia verbal

simples

oku-kuatela,

apoderar-se, de oku-

kuata, apanhar; oku-tapula, remar (wna canoa), de oku-tapa, buscar

agua.

As vezes a

significao

da farma relativa a contraria da do


/ec/iar.

verbo simples: oku-ikula, abrir, de oku-ika,


existe

Outras vezes no
relativa.

connexo alguma entre a forma simples e a


forma duplicada denota

uma

aco ou estado Habitual, continuo

oku-vetaveta, bater muitas vezes ou habitualmente.

A
nem

significao

da forma simples determina o numero de modificafazer sobre a forma verbal simples. Assim, os verbos
estado,

es que se

podem

que indicam
reflexa.

um

uma

qualidade no

tomam

a forma passiva,

Duas ou mais formas podem combinar-se no mesmo verbo


a reflexa e a cansativa. Ex.:

como

oku-li-vetisa,

mandar

bater-se.

Dos modos
Vimos que na conjugao do verbo ha quatro modos:
imperativo, subjunctivo, e infinito.
indicativo,

indicativo usa-se

em

todas as oraes, tanto principaes

como

subordinadas.

imperativo usa-se para dar ordens,

em ^jeies^

ete.

Em

prohibi-

es e ordens negativas,

usa se o indicativo.

O O
verbo',

subjunctivo ' raramente usado.

infinito

um nome

verbal.

Como nome j

d'elle tratmos.

Como

d'elle fallaremos,

quando tratarmos das oraes subordinadas.

83

Tempos
Os tempos so
trs
:

presente, passado e futuro

e distingueiu-se

por meio das partculas antepostos aos radicaes verbaes.

tempo presente indica que a aco so passa na occasio em que


i,

se falia,

e.,

expressa a ideia verbal de

um modo

incompleto. Usa-se

para indicar

li

Uma

aco continua ou progressiva. Ex.:

ndi-kevelela endo, ea catou esperando a caravana.


ele o-lila, elle est gritando.

2.

Uma

aco ou estado indefinido, sem referencia a principio

ou continuao. Ex.:

ame

ndi-viala k'ofeka iange, eu governo no

meu paiz.
sempre

o.'*

Verdades geraes

e caracteres,

i.

e.,

o que verdadeiro

em

qualquer parte. Ex.:

>

ochimunu chi-sokasoka oku-iva,


7'ou^ar.

ktdro

pensa habitualmente

em

4.

Um

desejo ou exliortao. Ex.:

katu-tange? no lemos f
tu-enda, vams.

Obs.

Na forma negativa a vogal fiual do verbo muda em e ou


momento em que

i.

tempo passado indica que a aco teve logar em

um

tempo

anterior ao

se falia e apresenta a ideia verbal

como

completa. Usa-se para expressar:

1.

Simples factos passados. Ex.:

nd'-a-ku-feta, eu paguei-te.

84
2.

Uma

aco passada, mas habitual, sem referencia ao

momento

em que

se falia.

Corresponde ao nosso pretrito imperfeito. Ex.:

u-a-lia okulia kuange, elle comia {costumava comer} a aninha comida.

3.

Uma
e

aco passada ao tempo


simultnea

completa

com

a occasio

em que se falia, ou em que se falia. Ex.:


que viu,
etc.)

melhor,

u-a-iola, elle riu-se (do

,4. Qualidades e caracteres que so inherentes s cousas e pessoas


e por
isso subsistem

em

qualquer tempo. Ex.:

u-alunguka.
elle

foi prudente.

elle

prudente.

u-akola.
elle

foi forte:

elle forte.

passado remoto exprime

1.

Uma

aco realisada
eui indicar

em tempo

afastado. Differe da primeira

forma do passado

um

tempo mais remoto. Ex.:

nd'-asokele oku-enda, eu pretendi ir (noutro tempo).


nd'-a-ku-fetele, eu paguei-te
(lia

tempo).

2.

Uma

aco realisada antes de outra j passada, (principalmente

^m

oraes subordinadas que

dependem de

um

verbo no passado). Ex.:

echi nd'-o-monene (ou nd'-o-rauine), nd'-aiolela, quando eu o vi,jiquei


contente.
'
.

3.

Em

oraes negativas, quando se quer negar

uma

qualidade

ou attributo de
u-atema,

um

objecto.

Vimos atraz que para


o
elle

affirmar a qualidade

ou attributo, permanenle ou habitual, usa-se


elle irasciL-eZ

passado

prximo:

(litteralmente,

foi irascivel). Para negar a

qualidade habitual ou caracter, usa-se o verbo no passado remoto. Ex.:

k'-atemene,

elle oio irascivel'

(litiQralmentej elle no foi irascivel).

85

Vimos j que

o adverbio enclitico -ale, suffixado ao passado remoto,

indica que a aco realisou-se

em tempo

muito afastado. Ex.:

nd'-a-ku-fetele-ale, eu paffuei-te ha muito tempo

adverbio -ale pode tarabom ser traduzido por sempre. Ex.:

ove u-a-ievele-ale
eie u-anetele-ale
?

tu

sempre ouviste ?
sempre foi gordo

elle

futuro indica o propsito de fazer qualquer cousa. Ex.:

ha-chi-linga hena, eu farei

isto

amanh

(ndi-ka-ch-linga);

Nas oraes subordinadas


do
infinitOj

o futuro

composto equivale a
que. P]x.:

uma

orao

ou circurastancial de
nd'-akatuka
eu levantei-me

fm para

oku-enda,
{para) ir

nd'-aka-va-tundisa.
cu fal-os-hn partir.

eu levantei-me para os fazer partir.

Objecto do verbo

situao do objecto do verbo depois d'elle.


elle

As

vezes, porm,

por emphase, precede-o. Neste caso


pelo seu prolixo pronominal. Ex.:

representado junto ao verbo

olongombe,
os bois,
'

nd'-a-vi-ipa.
eu os matei.

eu matei os bois.

Os pronomes pessoaes absolutos, como empregam emphaticamente. Ex.:


u-afeta ove,
elle

objecto do verbo,

se

pagou-te.

Querendo usar de emphase^


verbo e o
sujeito.

melhor collocar o

pronome pessoal

absoluto antes do verbo e usar o seu prefixo correspondente entre o

Ex.:'
ove,
tu,

u-a-ku-feta.
elle te

pagou,

elle pagou-te.

86

complemento indirecto do verbo, quando representado pelos prefixos pessoaes ou pronominaes, tem a mesma situao que o compleraente directo, Ex.:

tu-a-u-avla olonhimi vivali, nos

te-

demos ^ois cobertores.

Preposies
ku

usado com os verbos de movimento e indica

o logar

para

onde e o logar d'onde. Ex.:

u-aenda kimbo,
u-atunda k'ofeka

elle

foi para a

villa.

iaie, elle veio

do seu paiz.

Cqnforme
preposio ku.

o ver1)0 indica ir

vir^

assim varia a significao da

pa indica o logar para onde e onde. mu e vu indicam o logar 07ide e usam-se com os verbos de repouso.
u-akala m'onjo,
u-akala v'imbo,
elle

ficou

elle

em ficou na

casa.
villa.

lu indica, causa^ meio^, etc, e tfaduz-se por com, em, durante, por,

por causa
u-atila

de, etc. Ex.:

Tusumba,

elle

fugiu com medo on por medo..

u-ea (u-a-ia) Teteke, elle veio de dia, durante o dia.


etu tu-iongola oku-popia rosoraa, ns queremos fallar no rei ou com
o rei.

te indica excepo.

Com

os prefixos locativos e substantivos


etc.

formam-se locues adver-

biaes de logar, tempo, modo,


k'ilu (ku,

Ex.:

k'ovasu (ku,

para; ilu, ceu), em cima, no alto, sobre. para; ovasu, olhos), adeante, na frente. k'onhima (ku, para; onhima, costas), atraz, para traz.
componente da expresso advermim: k'onhima iange, atraz iromesa, w cima da mesa fomesa termo portuguez).
o substantivo

Tendo em atteno
de

bial, diremos: k'cvasu vange, deante de

mim:

k'ilu

87

Oraes subordinadas
Podem
concessivas.

ser: jinaes^ objectivas^ condicionaes,

temporaes, causaes e

As

finaes

indicam imi propsito ^


ha, porm, termo

principal.

No

um Jim dependente da orao algum especial para indicar a ligao


e

ou connexo entre as duas oraes, principal

subordinada

final.

Os tempos presente
finaes, sendo,

e futuro do indicativo so usados nas oraes


o

porm, mais frequente

emprego do

futuro. Ex.:

ndi-enda,
eu vou

hatala (ndi-ka-tala).
eu verei.

eu vou ver.

Quando

o verbo

da orao principal est no passado, usa-se na

orao subordinada a forma do futuro composto. Ex.:

nd'-aenda,
eu fui

nd'-aka-tala.
eu verei.

eu fui ver.

infinito usa-se

frequentemente como orao

final

1."

Para completar a significao do verbo. Ex.:

u-asoka oku-loia,

elle

pretendeu dar um.

tiro.

2.

Como

orao circumstancial de modo, tempo, fim, etc. Ex.:


oku-pitila,
chfgar,

tu-tunga.
ns tralalliamos.

quando chegarmos, vamos trabalhar.

oku-pitila,
chegar,

tu-atungile.
ns trabalhmos.

logo que chegmos, fomos trabalhar.

3."

Para indicar

um

propsito. Ex.:

ndi enda oku-kalete, eu vou ver ou

para

ver.

88

As

oraes subordinadas objectivas so caracterisadas pelo emprego

do termo oku-ti no principio da orao, o qual indica a sua subordinao orao principal. Este termo o verbo irregular dizer, no
nito, que,
infi-

como termo de connexo,

significa dizendo e funeciona

como

uma

conjunco subordinada que. Ex.:

u-akuniha
elle

oku-ti,
dizendo

m'onjila

mu-kasi

evita.
guerra^

soube

no caminlio ndle est

elle

soube que no caminho ha guerra.

Obs.

Neste exemplo a expresso verbal locativa kasi,


objectiva representa

ou

est,

precedida

do prefixo mu, que rege o substantivo onjila, regra constante.

Quando a orao

a reproduco das palavras de algum,

uma allegao, i. e,, quando em vez de oku-ti, emprega-sc


partici-

uma

das formas pessoaes do verbo

hati, elle disse; v'ati, elles disseram.

Em

ambos

os casos

podemos traduzir a forma verbal ou pelo

pio do presente, dizendo, ou melhor pela conjunco final

qtie.

Ex.:

u-afuka,
elle

hati,

u-akuatele

ongombe.
o hei.

confessou, elle disse, elle roubou

elle

confessou (dizendo) que tinha roubado o boi.

As vezes supprime-se

termo de connexo ou subordinao.

As
nda,

oraes condicionaes so indicadas pela conjunco condicional


assim, como. Ex.:

se,

nda o-tu-veta,

tu-tila, se elle nos hate, ns

fugimos.

Nestas oraes usa-se o verbo no presente ou no futuro do


tivo, se o

indica"esti-

verbo da orao principal

est'

no presente. Se, porm,


passado.

ver no passado, aquelle usa-se

tambm no

Se a aco condicional contraria aco


conjunco antes do verbo principal. Ex.:

principal, repete-se a

nda
se

u-a-tu-vetele,
elle

nda

tu-atila.

nos bateu,

assim ns fugimos.

se elle nos tivesse batido, ns teramos fugido.

ombela
a chuva

nda
assim

i-loka,
ella chove,

onjo

nda

i-fa.
ella cae.

a casa assim

se chover, a casa cair.

89

As vezes
junctivo. Ex.:

omitte'.se a orao principal e neste caso a orao con-

dicional equivale a

uma

interrogativa, e s neste caso se usa o sub-

nda
se

u-tale
tu vs?

ves?

Outras vezes a orao condicional

elliptica.

Ex.:

ch'-asosa,
isto e

nda
como

osukini.
o assucar.

doce

isto

doce como o assucar doce.

As oraes temporaes
echi,
bial,

so indicadas pelos adverbies

de tempo,

quando, etc, ou por substantivos tomados


:

em
;

acccpo adver-

como pos seguem

eteke, (dia) durante o dia, de dia, etc.


as

quanto

ios

tem-

mesmas

lois

das oraeues condicionaes. Ex.:

echi tu-pitila, tu-katunga, quando ns chegarmos, trabalharemos.

eteke tu-apitila, tu-atungile, no dia

em que

chcfjmos, trabalhmos.

J vimos que o

infinito

muitas vezes usado como orao circum-

stancil de tempo. Ex.:

oku-pitila,
chegar,

tu-tunga.
ns trabalhamos.
ti'abalhar.

quando chegarmos, vamos

As

oraes concessivas formam-se cora a conjunco ndanho, co7n-

tudo, todavia, 'porque, e os tempos so os


cionaes. Ex.:
tu-chi-lia,
ns comemos
isto,

mesmos das oraes

condi-

ndanho
ainda que
isto,

chi-lula.
isto

amarga.

ns vamos comer

ainda que seja amargo.

As
que,

oraes causaes so indicadas pela conjunco mekonda, porde.

por causa

verbo pode estar no

infinito

ou no indicativo.

No

primeiro caso funcciona como

um

substantivo regido de

uma

pre-

posio, n segundo conjuga-se. Ex.:

nd'-apitila'
eu cheguei

eteke
o dia

likuavo,
outro,

mekonda
i)or

li'oku-pitisa
de fazer jiartir

pvimbulu.
os burros.

causa

eu cheguei no dia seguinte por ter

feito partir os burros.

90
u-apita
elle

k'ovasu

Tuteke,
de noite,

mekonda
porque
ir

k'-aiongola
e.lle

partiu adeante

no quis

elle partiu

de noite, porque no quiz

durante

oku-pita
partir

Tutaiiha.

com

.ol.

o calor do sol.

palavra

mekonda compe- se da preposio mu

e o substantivo

ekonda, razo, motivo.

por isso que o

infinito oku-pitisa 6

precedido

da formula do genitivo

lia

que concorda com ekonda.

Nomes usados isoladamente


Apparecem frequenteniente no discurso palavras isoladas, e outras sem relaes grammaticaes com as oraes. Assim o infinito verbal muitas vezes usido isoladamente, como uma orao emphatica, exclamativa e interrogativa. Ex.:

oku-tanga! ler! leamos, ou leio?

ha-'ku-tanga-ko? no lerf no leio?

ha-'ku-tunga-ko

no trabalhar! no estou eu trabalhando?

Os substantivos e pronomes podem existir isoladamente ou mente ligados aos termos da orao. Ex.:
ombambi, frio,
osoma,
ele,
e., est

fraca-

i.

frio.
rei, elle

u-asoka oku-enda, o

pretendeu

ir.

eis nesta- orao

usado por emphase.

u,
este,

sekulu,
o fidalgo,

u-aendele
elle

hena.
hontm.

foi

demonstrativo

est ahi por emphase.

Nestes dois exemplos os termos emphaticos


sujeitos das oraes, o

concordam com os

que se no d na phrase seguinte e outras de


>

uso frequente

ame,
eu,

omon'ange (omona uange)


o filho

u-atila.
elle (fritou.

meu

meu

filho gritou.

91

Aqui ame no tem concordncia grammatical com


orao.

os termos

da

o sujeito de

uma

orao no expressa

e,

segundo o costume

dos indigenas, quando se quer indicar o objecto de maior importncia,

occupa o primeiro logar, ainda que no tenha estreita relao com


os termos

da orao.

PARTE IV

DESENVOLVIMENTO PRATICO
Exerccios
ochialu

change

chi-ua.

dia bonita. o cadeira minha a minha cadeira bonita.

ochifuko
o cahcllo

chove
teu

chi-vi.

dlc feio.

o teu eabello feio.

ovifuko

viene

vi-vi.
eles feios.

os cabeilos vossos

os vossos cabeilos so feios.

ovialu

viavo

vi-lema.
ellas

as cadeiras suas

pesam.

as suas cadeiras so pesadas.

uualo
o fato o

uauge
meu

u-ua.
ellc bonito.

meu

fato bonito.

94
uualo
o fato

uaie
seu

u-asina*.
elle

sujou-se.

o seu fato sujou-se.

ovava

vavo

a-uunjuka.

ella est turva. a agua sua a sua agua est turva.

ohombo
a cabra

iove
tua

i-aneta^.
ella foi gorda.

a tua cabra ou est gorda.

ohombo

iaie

i-akopa.

sua ella foi magra. a cabra a sua cabra magra.

olohombo
as cabras

viene
vossas

vi-akopa.
ellas

foram magras.

as vossas cabras so magras.

okambua
o cosinho

kaie
seu

ka-^ela-^.
elle

foi branco.

o seu cosinho brauco.

epungu
o trigo

liove
teu

ha-li-ua-ko.

no

elle

bom no.

o teu trigo no bom.

epungu
o trigo

liaie

h'* epungu

li'

olomema,

seu

trigo

de gros,

o seu trigo

em

gros.

epungu
o trigo

liene
vosso

li-akukuta.
elle esteve secco.

o vosso trigo est secco.

Quando a

expi'esso verbal

comea pela vogal

a,

que,

em

geral, est

no

tempo passado, representando a vogal inicial a partcula indicativa do tempo-

Exceptuam-se alguns verbos irregulares cujos radicaes comeam em a. 2 Para representar qualidades permanentes e caracteres usa-se o verbo no
passado prximo, pag. 28 e 84.
3

Neste exemplo o verbo deve estar no passado prximo

ka-aiela, desappa-

recendo por contraco a partcula indicativa do tempo.


*

a partcula verbal ha, pag. 45, 48, 79 e 80.

95
uta
a vossa

uene
arma

u-sovi.
ella grande.

a arma vossa

grande.

uta
a arma
esta

uacho
esia

u-alema.
ella foi

pesada.

arma

pesada.

uta uange a arma minha

si-u-sole,
eu no

ha-'ua-ko-.

no loa no. eu no gosto da miuha arma, ella no c boa.

gosto,

uta uove a arma tua

u-o-kapa-pi

tu a puzeste onde onde puzeste a tua arma ?

nd'-o-kapa^ eu a 2mz
eu a puz

k'onjo

ietu.
nossa.

em casa

em

nossa casa.

onjo

ietu

ha

ii.

a casa nossa

esta.

a nossa casa aqui.

onjo

iavo

ha

ali.

io.
essa.

a casa sua
a sua casa

onjo

iange

ha

ina.
aquella.

a casa aninha a minha casa

acol.

onjo
casa

i-titu.

2)equena.

o radical demonstrativo -cho, pag. 44. Neste exemplo vse o objecto do verbo posto antes termo mais importante da orao, pag. 85.
'

d'elle,

como sendo

u-a-u-kapa

u-o-kapa.

partcula

objectivo, dando, a -p
*

temporal contrae-se com o infixo

o.

nd'-a-u-kapa.

96
onjo
casa

i-akola^
forte.

onjo
casa

ia

mane.

alheia.

onjo
casa

ma

i-nene.

aquella ella grande.

aquella casa grande.

onjo

iene

i-titu,

ha-i-ua-ko.

a casa vossa

pequena, no ella boa no.

a vossa casa pequena, uo c boa.

ha-'njo-i'-onata-ko - ? no casa de barro no ? a sua casa no de barro?

onjo

iavo

a casa sua

onjo

ioio

i'onata, de barro,

kai-akolele
ella

^.

a casa essa

no foi forte.

essa casa de barro, no forte.

Onjo iange ina, i-sovi, ha 'njo i'uti, ocho i-akola. casa minha aquella, ella grande, casa de madeira, por isso cila foi ferie A minha casa aquella, c gi-ande, c ca.sa de madeira, por isso c forte.

Onjo iange i-nene, iove he? Ha-i-nene-ko, i-titu. A casa minha ella grande, a tua como ? No ella grande no, A minha casa c grande e a tuaV No grande, pequena.

ella

pequena.

Quando
objecto,

se

de

um

emprega um verbo para representar uma qualidade affirmativa na medida de um adjectivo qualificativo, usa-se ordinariamente o

passado prximo, pag. 28, 29 e 84. - As duas negativas encerram a expresso onjo i'onata tornando-a negativa. i'onata funcciona como adjectivo qualificativo, pag. 29 e l.
3

Para expressar uma qualidade negativa por meio de

verbo, usa-se este

no passado remoto, pag. 84. kai o sujeito negativo.

97
Onjo iaie ina i-tekama,
i-sovi i-mue'^,
ii-a-i-sola
*

Ndati^

si-sole,

ha-i-ua-ko,

te

nda

i-iela,

ocho ndi-i-sola.
d'cUa gostaste?

A
cila

casa sua aqneUa


cila

escura, lu

Na
Na

verdade cu no gosto, no

boa no,

grande bastante, mas

se cila clara, ento

eu d'ella gosto.

Aquella casa

d'cllc c escura, gostaste cl'clla?

verdade uo gosto, no c

boa, c bastante grande,

mas

se fosse clara, ento cu gostaria.

Onjo

ietu

i-kolaS
vali

ha
onjo

'iijo

i'iiti,

ocho
onjo

i-kola,

kai-teka

ndopo.

Etu katu-katunga

i'onata;

iacho i'onata kai-akolele


onjo
i'onata,
i-fa

pua;

ombela nda
casa.

i-loka-loka

i-alua'',

i-sanga

ndopo, puai onjo

i'uti kai-fi^
c

pua.
forte, ella

A
cedo.

nossa ella ('forte,

casa de madeira, ])or isso ella

no cae

Ns vs no faremos mais casa de barro; casa


ella

esta de barro ella

no foi forte

certamente; a chuva se ella cae cae muito, ella encontra a casa de barro, ella cae logo,

porm a casa de madeira

no cae certamente.
casa de madeira, por isso forte, no cae to cedo.

nossa casa

forte,

No faremos mais casa de barro; uma casa de barro no forte; se cair muita cbuva sobre a casa de barro, ella cae logo, porm, se cila for de madeira, certamente no cair.

Vakuetu va-soka, va-ti^: onjo


i-vola,

i'uti

i-kola naito;
ioio

puai va-sanga
i-kola

va-ti:
710SSOS

etu tu-katung onjo ietu i'ovaue,


elles

i-mue.
7iossa

Os

companheiros
elles

pensam dizendo: a casa de madeira

ella forte

pouco ; porm

encontram
e

ella podre, elles

dizem: ns ns faremos a casa

de pedras, essa ella

forte bastante.

Os nossos companheiros pensam que a casa de madeira


encontraram podre, disseram
forte.
:

pouco forte

como a

ns faremos a nossa de pedras, tal casa bastante

Pode tambm

dizer-se u-e-sola, por isso que a

-(-

e.

5
''

adverbio.

Pag. 46.

As

qualidades caracteristicas

tambm

so representadas pelo presente do

indicativo.
=

adverbio alua concorda com o sujeito da orao,


negjitiva

p.ag. 30.

Forma

em

i,

pag. 50.

No

caso dos verbos mouosyllabicos, como

oku-fa, morrer, cair, a forma negativa termina


?

em

visto (juc a vogal da syllaba

antecedente, que o prefixo infinitivo, fechada.

o verbo

oku-tl

com a

significao da coiijunco

subordinada qne,

pag. 67, 71 e 88.


7

98

Ombela ndanho
vola,"i-kala-kala nho

i-loka-loka,
*.

onjo

i'ovaue

kai-i,

Toku-vola kaicae, e apodrecer ella

chuva ainda que dia caia caia, a casa de pedras


ella fica fica assim.
jcaia

ella

no

no apodrece,

Ainda que

muita chuva,

uma

casa de pedras no cae, e apodrecer no

apodrece, fica sempre de p.

Vamue va-tunga-tunga nho


Alguns
elles

olonj

vi'ouangu.

fazem fazem assim as casas de palha. Algumas pessoas fazem sempre as suas casas de palha.

Onjo iacho^ i'ouangu ha-i-ua-ko,

ombela nda

i-loka

nho naito,

ndopo

puai ndopo i-fa-vo^. A casa esta de palha no ella boa no, a chuva se ella cae assim, pouco, immediatamente ella cae, elles constroem outra vez, porm logo dia cae tambm.
i-fa,

va-tunga

vali,

Uma
elles

casa de palha no boa, se cae chuva, ainda que pouca, logo fazem-na de novo e ella cae outra vez.

ella cae,

Ava
Estes

va-ti

etu katu-kuata uta uavo, puai ava va-kuatele uta

uetu, v'-ati: uta uene u-sovi, ocho tu-o-sola^.


elles

dizem: ns ns no tiramos a arma


elles
:

d'elles,

porm

estes elles

tiraram

a arma nossa,

disseram

a arma vossa

ella

grande, por isso ns d'ella gostmos.

Estes dizem

ns no tiramos a sua arma, porm os que tiraram a nossa

arma, disseram

a vossa

arma

grande, por isso

gostmos

d'ella.

Uta uavo una u-ateka. Ndati ha-u-ua-ko, kav-o-solele^. A arma d'elles aquella ella parthi-se. Certamente no boa no, elles no
gostaram.

d'ella

Aquella arma gostaram d'ella.

d'elles quebrou-se.

Certamente

ella

no era boa. Elles no

adverbio sufSxo aos verbos e significa assim,

d'este

modo. Depois de

um

substantivo adjectivo e significa ordinrio, vulgar,


2
5 ^
5

commum.

Pag. 44. Adverbio

sufixo,

pag. 69.
o.

tu-a-u-sola. a

+u=

kava-a-u-solele. a 4- u

o.

99
V'-o-teia
'

ndati? V-'aenda, va-'ka-ieva


? Elles

^,

v'-aloiela onjila,

ocho

u-ateka.
Elles

a jmrtiram como

foram,

elles

caaro,

clles

atiraram

a.

nm i^fissaro,

por

isso ella partiu-se.

Como

a partiram? Elles foram caar,

deram um

tiro

num

pssaro, por isso

ella partiu-se.

Oku-loia^ onjila h'ekandu-ko?


Caar j^di^saro iiuo peccado no ? Matar um pssaro no peccado ?

Nda

tu-loia-loia

nho oku-papala'% ocho ekandu, puai nda


se

tu-loia

oku-lia, h'ekandu-ko.

Se ns caamos caamos assim brincar, ento peccado, porm


comer, rio peccado no.

ns caamos

Se ns caamos habitualmente para nos divirtirmos,

peccado,

porm

se caa-

mos para comer, no

peccado.

Jesu u-alinga, hati: k'ilu k'imbo


vi-nene, vi-ua.
Jesus ellefez,
bonitas.
elle disse
:

lia

Jehova ku-li^ olonjo vi-alua,

no ceu na cidade de Jehovah l ha casas muitas, grandes,

Jesus disse que no ceu no reino de Jehovah ha muitas casas, grandes e


bonitas.

Ochiala

chaie,

u-a-chi-landele

hena,

si-chi-sole,

chi-lema chi-

mue.

esteira sua, elle

esteira,

que

elle

a comprou liontem, eu no d'ella gosto, ella c pesada bastante. comprou hontem, 6 pesada bastante, eu no gosto delia.

va-a-u-teia. a

-}-

= o e desapparece o a do prefixo.
um
tiro.

2
^,

E O

o futuro servindo de orao final, pag. 85 c 87.

Significa propriamente dar


infinito

4 5 6

servindo de orao

final^

pag. 87.

Partcula verbal precedida de

um

prefixo locativo, pag. 68 e 70.

Orao relativa, pag. 50

e 78.

100
Ochiala

chene
*.

china

chi-tekama.

Ch'-atunda-pi

Ch'-atunda

k'imbo ku-pana

esteira vossa aquella

dia

escura.

Ella veiu d'oue? Ella veiu da aldeia

l dislanle.

Aquella vossa esteira

escura.

D onde veiu ella? Veiu de uma aldeia

distante.

Ochiala chacho chi-tekama, u--a-chi-sola?

esteira aquella ella escura, vs d'ella fjostastes ?


d' ella?

Aquella esteira 6 escura, gostastes

Ocho tu-chi-sola, chi-kola ch'aiua. Por isso ns d' ella gostamos, cila c forte bastante. Ns i^ostamos d'ella, porque bastante forte.

Ha

'chiala

chove chi-kola? Ndati kach'-akolele.

Ea
A

esteira tua ella forte ?

Na

verdade

ella

no foi forte.

tua esteira forte?

Na

verdade no

c forte.

Ochiala chacho ch'-alenhena, katu-chi-sole, te nda ch'-akola.

esteira aquella ella foi fraca, ns no a queremos, excepto se ella foi forte. Aquella esteira fraca, ns no a queremos, excepto se for forte.

Nda
Se Se
ella

kach'-akolele,

nda
ella

chi-fa

ndopo,

ocho
no

ha-chi-ua-ko,

etu

katu-ch'-iongola.
no foi forte, ento
morre logo, por
isso ella

boa no, ns ns no

a queremos.
ella

no

forte, fica logo estragada,

portanto ella no boa, ns no a

queremos.

prefixo locativo rcpete-se deante do adjectivo.

a segunda pessoa do plural que frequentemente perde o v<

101
Ochiala chia kalie ch'-iela, china ch'-ale chi-sina. esteira de agora ella branca^ aquella cila vcllta c/la suja, A esteira nova limpa, c a vellia suja.

Oviala viene u-soka oku-linga ndati? As eslciras vossas v.s prclcndcis fazer o que?

que jn-etendeis fazer das vossas esteiras?

Tu-soka

oku-vi-paka v'ohondo

ietu,

pa-li

eve

p'osi

iaio,

ocho

katu-i-sole, i-linga oku-sukula


ns no o queremos,

ku-alua^
ncsso, alti

Ns pretendemos as ijr no quarto


elle

ha poeira no cho

esse,

por

isso

precisa lavar muito.


quarto,
lia

Ns pretendemos pol-as no nosso


no o queremos,

poeira nesse terreno, por isso

preciso laval-o muito.

Vamue

k'ovaimbo
p'osi,
villas elles

va-landisa

oviala

viavo

va-soka

mbi'^:

ndanho tu-pekela
Alguns das
bastante.

tu-kalandisa nho, onanga tu-i-sola i-mue.


suas, elles liensam assim: ainda
d' elle

mandam vender as esteiras

que ns dormimos no cho, ns mandaremos vender assim, o panno ns

gostamos

d'este

Algumas pessoas das villas mandam vender as suas esteiras elles pensam modo ainda que tenhamos de dormir no cho, mandaremos vendel-as; ns
; :

gostamos muito de panuo.

Oviala viavo va-vi-laudisa nho; etu katu-landisa vietu, tu-ka-vi-

paka nho
As
7iossas,

p'osi i'ohondo ietu

esteiras suas elles as

mandam

onanga katu-i-iongola. vender assim, ns ns no mandamos


panno ns no

vender as

ns as poremos assim no cho do quarto nosso;

o queremos.

D'este

modo mandam

elles

vender as suas esteiras; ns no mandamos ven-

der as nossas, pol-as-hemos antes no cho do nosso quarto; no queremos panno.

adverbio concorda com o infinito verbal oku-sukula, aqui tomado na

aceepo de
2 3

um

substantivo.

a forma causativa de oku-landa. E um adverbio suftixo aos verbos', significa

assim, doeste modo.

102
Embimbilia,
eliulu*
^

lia

Jehova,

hati:

u ka-tava oku-lingainga
ouesi
ha-ii-ua-ko
;

upange,

ka-tambule-vo

okulia,

m'omu

u-alin-

gainga ouesi, u-alingainga ahuku, puai u-alingainga u-pange, u-alin-

gainga esunga.
chi-tava pua.

Ocho tu-iongola upange u-alua, Touesi,

sio^,

katu-

Bblia, livro de Jchovah, diz: este elle no quer fazei' fazei- trabalho, elleno tambm comida, em aqui a preguia no ella boa no; elle fez fez preguia, elle fez fez desobedincia, porm elle fez fez trabalho, elle fez fez direito. Por isso ns queremos trabalho muito e a preguia no, ns no isto queremos certamente. A Biblia, livro de Jehovah, diz aquelle que deseja trabalhar sempre, merece o sustento, aqui no ha preguia; o preguioso desobediente, porm o que trabalha, procede bem. Por isso ns queremos trabalhar muito e no queremos ser
recebe
:

preguiosos.

Omoko

ietu tu-alepikile hena, i-tua handi i-mue.


a nossa faca, ella ainda est bastante afiada.

faca 7iossa ns amolmos hontem, ella afiada ainda bastante.

Ns amolmos hontem

Omoko
Afaa

iene u-aka-lepika eteke li-pi^?


vossa vs amolareis dia

Em

elle qualf que dia amolareis a vossa faca ?

Elles elles no

Ovo kava-tena oku-lepika omoko iavo, kava-kuete elepi. podem amolar a faca d'elles, elles no teem pedra. EUes no podem amolar a sua faca, porque no teem pedra (de afiar).

Ame
Eu
Eu

siti

va-kakuata elepi

lietu,

puai kava-li-tavele.
elles

digo elles levaro a pedra nossa porm

disse-lhes que levassem a nossa pedra,

mas

no a acceitaram. elles no a acceitaram.

Este termo a corrupo do termo portuguez livro. Forma verbal duplicada, em que ha supresso da labial
pag. 3 e 58.

entre as vogaes

a e

i,
5

O a final da forma verbal muda em e por influencia do suffixo, pag. Adverbio de negao, usado somente em resposta. Pronome interrogativo precedido do prefixo concordante, pag. 47.

3.

103

Omoko

iove

ina u-a-i-lepikile
?

henanha,
k'ombala.

i-kasi-pi?

I-anhenena.
-

U-a-i-nhenisa-pi

M'onjila

ia

Ku-a-i-lula-ko

vali?

Ndati si-a-i-luile ^ kai-amoneha pua.


receu.

Afaa tua aquella tu a amolaste ante-hontem, ella, est onde? Ella desappaTu a perdeste onde? No caminho depara a ca^ntal. Tu no a achaste l mais.
Aquella faca que tu amolaste ante-hontem, onde est ella? Desappareceu. capital. No a achaste l ? Sim, no a achei,

Na

verdade eu no a achei, ella no appareceu mais.

Onde a perdeste ? No caminho para a ella desappareceu com certeza.

Ocho ove ku-kuete handi omoko, te nda u-lula


nisile.

ina,

u-a-i-nhe-

Portanto tu tu no tens ainda faca, excepto se tu achas aquella, tu a perdeste.

Portanto tu no ters faca, at que encontres a que perdeste.

Omoko
punda.

iene

ha-ia-mane-ko

^ ?

U-a-i-kuata-pi

Siti

mbi

u-a-i-

Afaa
roubastes.

vossa no de outro no? Vs a apanhastes onde?

Eu

digo assim: vs a

vossa faca no ser de outra pessoa? Onde a encontrastes? Digo que a

roubastes.

Ndati katu-a-i-pundile, tu-a-i-landele k'ombala. Etu katu-pmida-

punda, ha-chi-ua-ko. Jehova u-a-chi-suvuka.

Na verdade ns no a roubamos, ns a compramos na capital. Ns ns no roubamos roubamos, no isto bom no. Jehovah elle isto reprovou. Na verdade ns no a roubamos, compramol-a na capital. Ns no costumamos roubar, tal cousa no bonita, Jehovah reprovou-a.

Orao

relativa.

Prefixo locativo suffixo, pag. 68.

Pode tambm
se segue

dizer-se
suffixo,

ku-a-i-lule-ko,
3.

por isso que o u


3

muda

o a

em

e,

quando

um

pag.

Abreviatura do

lulile,

pag. 58.

ia-mane funcciona como

um

adjectivo, por isso est comprehendido entre

os negativos.

104
K'ofeka imue ku-pana ku-ali
^

alume olononho,

v'-akuete

olon-

dung vi-alua. Ava v'-aievele oku-ti: Jesu


iundeia:

u-achitiiile k'ofeka ia va-

ocho v'-atunda k'ofeka iavo, v'-eia- k'ofeka ia va-iundeia",

opo v'-apula vati:

ii-achituiie,

osoma

i'ofeka

iene.

0-li-pi?

Etu

tu-aievele uchito^ uaie, k'ofeka ietu, ocho tu-eia, tu-k'-o-sambiliia^. Xum paiz certo l distante l havia homens sabias, elles tinham conhecimentos
isso elles
; por partiram do paiz seu, elles foram, para o yaiz de os judeus, ala elles declararam dizendo : este elle nasceu, rei do paiz vosso. Elle est onde f Ns ns ouvimos o nascimento seu no paiz nosso, por isso ns viemos, ns o adoraremos. Num certo paiz distante havia uns homens sbios com muita sciencia. Elles

elies

muitos. Estes elles ouviram dizer: Jesus elle nasceu no paiz de os judeus

ouviram dizer que Jesus havia nascido no paiz dos judeus por isso partiram do seu paiz c foram para o paiz dos judeus, ahi disseram: aquellc que nasceu o
;

rei

do vosso paiz. Onde est elle? Ks soubemos do seu nascimento no nosso

paiz, por isso viemos adoral-o.

Osoma

ia

va-iimdeia,

echi

u-a-chi-i evite,

ocho

u-asumua,
o-kiila

u-

akuata usumba u-alua. Hati mbi: eteke omona uacho


o-sanga o-kakuata ofeka iange,

ulume,

Tame^

o-ka-nd'-ipa.
elle entristeceu, elle
elle

rei de os

judeus quando
:

elle isto soube,

ento

muito. Disse assim

dia a creana esta ella cresce homem,

pensa

apanhou medo elle tomar o

paiz meu

eu

elle

me matar.
triste^

O
me-ha.

rei

dos judeus, quando tal soube, ficou


for

teve
o

um

grande medo. Disse


paiz e a

quando esta creana

homem, pretender tomar

meu

mim

matav-

Echi v'-apitila-ko k'onjo ku-achituile Jesu, opo v'-o-sanga, Tina.


Echi v'-o-muine, ocho v'-aiolela, v'-a-u-avela ochiali, v'-o-sambiliia. Quando elles chegaram l casa l nasceu Jesus, ahi elles o encontraram e a me. Quando elles o viram, ento elles ficaram alegres, elles lhe deram nm presente,
elles o

adoraram.

Quando elles chegaram casa onde Jesus nascera, ahi o encontraram com a me. Logo que o viram, ficaram contentes, deram-lhe um presente e o adoraram.

a partcula locativa no tempo passado, regida

jjor

um

prefixo locativo,

pag. 68.
2
' *
5

va-a-iia

va-eia

= v'eia.

a -p

e.

Substantivo composto do prefixo pessoal e o nome da terra, pag. 20. Substantivo derivado do verbo oku-chita, pag. 18. Futuro usado como orao final, pag. ST. tu-ka-U-sambiliia

tu-k'-0-

sambiliia. a
6

o.

Syntaxe, pag. 85 e 90.

105
Orno
u-apiila,
v'-ati
:

u-asoka oku-ipa Jesu. Ahuku a va-iimdeia u-a-va-kavenga,


hati:

u u'-o-tukiiile

osoma

iene,

u-akachitua

'^-pi ?

Ahuku

k'Ombeteleme.

Echi u-a-chi-ievite osoma,

ocho u-akavenga-

vo olononho, vana v'-atundile ku-pana''; u-a-va-tuma k'Ombeteleme,


hati:

kuendi"'-ko,

kasandi*^

omona uacho,

eteke

u-o-sanga,

tiuki,

ka-sapuli

ame,

ng'-enda

h'-o-sambiliia"-ko.

Fuai

u-a-chi-kemba

nho, ha-'chiIi-ko. Eie k'asokele oku-o-^ambiliia, puai u-asoka okuipa

kuaie

^.

Ento

elle
:

jjensou matar Jcsiia. Os innis velhos de os judeus


este vs o

clle os

diamov,

elle

fatiou dizendo

ehamaes
elle

rei vosso, elle ter nascido


rei,

onde? Os velhos

disse-

ram
reis

em Bclem. Quando

ido soube o

ento

clle

chamou tambm

os sbios,

aquellcs (lies vieram de lonrje; clle os

mandou para Belm, dizendo:


elle

ide,lproeiira-

a creana aquella, o dia vs a


elle isto

ac/iaes, voltae, direis

a mim, eu vou o adoraria. no qniz o adorar, mas

Porm

mentiu assim, no verdade no. Elle

elle 2i>'ete7ideH

a morte sua.

Ento

c fallou-lhcs assim

Os velhos

cm matar Jesus. Mandou chamar os mais velhos dos judeus quem vs ehamaes o vosso rei, oudc ter nascido? responderam em Belcm. Logo que o rei soube isto, chamou os sbios
clle

pensou
:

aquelle a
:

que tinliam vindo de longe c niaudou-os a Bcleni, dizendo-lhcs ide, procurae aquella creana e logo que a encontreis, voltae para dizer-nie, eu quero ir adoral-a.
:

Porm

clle

mentia, as suas palavras no eram verdadeiras. Elle no pretendia


matal-o.

adoral-o,

mas sim

Aqui, nisto, ento.

formado do prefixo locativo mu.


a
-{-

2
3

u-a-u-tukuile

= u-o-tukuile.

o.

tukuile abreviatura de tukulile.


a

Futuro composto de oku-chitua. Este verbo

passiva do oku-chita,

parir.
"^

Usado ahi como adverbio.


Plural do imperativo.

'>

costume usar o verbo okueuda no imperativo com


final.

a syllaba
*

ku do

prefixo infinitivo.

Futuro imperativo servindo de orao


h' o sambiliia

oku-o-sambiliia.

syllaba nazal nda da palavra ante-

cedente influo sobre o k do prefixo oku mudando-o


*

em

h, pag. 2, 18, 37 e G.

Concorda com

o infinito verbal oku-ipa, ahi usado

como substantivo.

ndice
Prefacio.

Bibliographia.

Parte

Preliminares

Orthographia
Parte II

Etymologia

1
:

Prefixos

5
7

Derivao e formao dos prefixos nominaes

Numero
Classificao

10
11 17 17

Derivao dos substantivos


Substantivos simples
Substantivos compostos

19 21

Gnero
Prefixos concordantes ou pronominaes

22 23

Genitivo Artigo
Adjectivos

25
26 26

Adjectivos qualificativos

Comparao dos adjectivos Adjectivos numeraes


Cardinaes

30
31

31

Concordncia com os substantivos Ordinaes

33

35
35 39 39 41

Pronomes pessoaes Pronomes possessivos Pronomes possessivos pessoaes Pronomes posssessivos geraes Pronomes demonstrativos Pronomes indefinidos Pronomes interrogativos Pronomes relativos Pronome reflexo Formas negativas

44
46 47

50

50
51

Verbos 'Formas derivadas

53 b 55 5G
59 G2
G3

Modos
Conj ugao

Formas negativas
Sujeitos das terceiras pessoas

Conjugao de

um

verbo regular

Conjugao negativa Verbos irregulares


Partculas verbacs

65
67.

67 60

Advrbios
Preposies

70
70
71
:

Conjuuces
Intei-jeics

Parte III

Syntaxc

Preliminares
Sujeito da orao

73

74
77

Attributos do sujeito

Concordncia do sujeito com o predicado


Predicado

79
81

Dos modos Tempos


Objecto do verbo
Preposies

82

83 85 86
87

Oraes subordinadas

Nomes usados isoladamente Parte IV Desenvolvimento pratico


Exerccios

90
:

93

ERRATAS

Fag.

DICCIONARIO

PORTUGUEZ-ilMBUNDl

ABREVIATURAS

adj
adj.

num

substantivo adjectivo adjectivo juunoral

pron
pron. pes V. a
v.

pronome pronome pessoal


verbo activo verbo neutro verbo qualificativo verbo passivo adverbio
conjunciio

u
<i

v. V.

p adv

conj

piep
pref.

preposio
prefixo iuterjeco particula verbal

interj
Jiart.

V do port

do portuguez
locativo

loc

ACC

ADU
accender. v. a. oku-sinkaina drr J'()f//n'iras, okii-kouda.

= acccu-

accommodar, v. a. oku-sua moda r -.SC, okii-lipaka.


aba, ^. okandii. abaixar-se, v. r. olvu-pctama. abalar, v. .a. oku-piika, okii-sckula. abanar, v. a. okii-tieka. abandonar, v. a. oku-iciubungula.
-

= accom-

accusao,
okii-kciiduka.

s.

onjaia.
tcnipcstiidc),

accumular (nuvens e
accusar, acertado
achar,
v.
v. a.

(ser, estar),
ii.

abdmen,

s.

ochilcna.

oku-lundika. oku-voka. oku-sang:i, oku-tupcka,

abelha, .s. olunhilii. aberto, ailj. piiluli. abbora, .s. oimitii, etila, enliaiifna seinaite. de abbora, o\viuv=b<bida feita com senittitcs de abboras, oujana. aborrecer, v. a. okii-kiima. abortar itcr um abortoj, v. ii. okiipainima. abraar, v. a. ()ku-oiid('ka~-/?'a';(rse. V.

oku-alula. acido, adj. nlninlia. aclimar-se, v. r. oku-Hnga, oku-.siinhula. acocorar se, v. r. oku vata.

acolhido (ser ni;il),v.]).oku-likupatiia, acompanhar, v. a. oku-kuania, oku>indikila.

okii-likondika. abrandar, v. a. oku-nlicnhi.sa.


1".

aconselhar, v. a. oku-lunga. acordar, v. n. oku-pindula. oku-pasuk,-i.

ochitelcmbc, oiijanil)o. abrir, v. a. oku-ika, oku-iliila, oku-tiivaiiia = abrir a mo, okii-nlianluiinaiia ^^ abrir a bocca, oku-asiiimiiia. abundar, v. n. oku-ncngiila.
abrigo,
s.

acostumarse,
ika.

v.

r.

oku-vcka, oku-

acotovelar,
lar-.se,

v.

a.

oku-tcia

= acolovc-

oku-lisinda.

abundante
abusar, abutre,
s.

(sor), okii-liucua.

v. a.

oku-fukina.

olniinhiliuinlii.

abysmo,
acabar,
dila.

s.

ckungu.
oku-inaua, okii-potolola. 2>'>r acabar, oku-tiiisr.

v. a.

acreditar, v. a. oku-tava. adaptar, v. a. oku-sua. addiamento, s. ctateko. addiar, v. a. oku-tntcka. adherir, v. a. oku-l;nmiicn;i. adiantar, v. a. oku -pilisn - adiaidouoku-i;niula.

oku-fulila ^^ ficar

acabar, accia,
loiiln)

v.
s.

n. oku-piia. ()ku-I('inl)uk;t.

nugaic.

acampamento

(de giicM-ra), s. oclii(canq/amriilo aniirjo, cluiidi.

acampar, v. n. oku-lala oku-sasala. acariciar, v. a. oku-sain))uisa. acceitar, v. a. dku -tava.

adivinhar, v. a. oku-sinkatM. admirar, v. a. oku-komolia. oku kukuMia. oku-soniununa admirar-sCj ficar admirado, oku-saluk;i, oku-soidi;i. adoecer, v. n. oku-v(da, oku-iunhoka. oku-kflctua.

adormecer, v. u. oku-lcla. adubo, s. onil)ol('la.

ALG
advertir, v.
a.

APO
algum, pion. mue.
alho. s. aiu (do port). ali, adv. ku, oku. alimento, s. okulia.

oku-lungula.

advogado,
afagar, v.

s.

onganji.

a.

oku-sambuisa.

afiar, v. a. okn-lepika.

afinar, v. a. oku-sila. affiico, s. olurngcinbia


fiico,

= casar af-

oku-vala.
v. a. oku-vala, oku-lcnliale-

affligir,
nlia.

almoo, s. ongau. almofada, s. epete, opeto, onoudovitui. almofariz, s. ochine. alos. s. ochandala.
alojar, v. a. okn-sikila.

affluencia, s. ekoka. afogar, v.-a. oku-kuena, oku-nemnna, oku-tiimunha afogar-se, v. r. oku-li-

altercar, v. a. okn-iaka. alternar, v. a. okn-sulubana. alumiar, v. a. okn-lelula.

ponda. afrouxar, v
ionga.

amadurecer,
a.

v. n.

oku-tota

= amadu-

oku-pandulula, oku-

recer antes do tempo, oku-tendela.

afundar-se. (mu Itarco que faz agua) oku-8opoka. agachar-se, v. r. oku-vata. agarrar, v. a. oku-kuata, oku-j^onda. oku-putula. gil (ser), oku-j^anguluka. agitar, v. a. oku-venga, oku-puka. oku-sekula agitar com estrondo, okuagia^i7ar-se,oku-tingoloka sasauia tar uma questo oku-iakisa. agora, adv. kalie, noke. agouro, s. ouima, uinbipo. agradar, v. a. oku-lem])a, oku-livon-

amanh, adv., hanvi^^depois d" amanh^ benanba. amar. v. a. oku-sola. amarello, adj. ungundumlia, eugoue.

amargo

(ser, estar),

oku-lula.

amarrar, v. a. oku-pandeka, oku-tuta. amassar, v. a. oku-inliata. ameaar, v. a. oku-saluisa. amedrontar, v. a. oku-salama. amigo, s. ekamba, ukamlia. tomar amizade amizade, s. ocbika

dela.

a algum, oku-lianda. amolar, v. a. oku-lepika. amontoar, v. a. oku-lundika. amor-prayrio., amor, s. ocbisola

oli-

agradvel, adj. sosa. agradecer, v. a. oku-pandula. aguar, v. a. oku-lepika, oku-sekisa aguar um pau, oku-songa. ir buscar agua, okuagua, s. ovava queda tapa ^^ ayua-ferrea, ochikole d^agua. onuipa. aguardente, .s. aualende (do port.) barril de aguardente^ oniainl)U. agudo (ser. estar), oku-tua. guia, s. okapamba. lombo. agulha, s. onguia (do port.), ochi-

soli.

ano, s. okaholototo. andar, v. n. oku-enda


to^

oku-iaila

= andar

andar de ras roda, oku-nhua-

na.

andar (dr uma casa), s. nkala. animal, s. ochinhama.


annel,
s.

onela (do port;.

anno. s. uubamo, ulima. ante-hontem, adv. benanba. antigamente, adv. ale (sufiixo), osiaImlu. antigo, adj. ale. antlope (grande),

toino.

ajoelhar, (para apanhar


V.
11.

um

olyccto).

s.

onusi.

oku-piqiiila.

ajudante, s. ukuochisoko. ajudar, v. a. okii-kutula, oku-kisatisa. ajuntar, v. a. oku-kongola, oku-ongolola.

ongeia. aonde?, adv. pi (suffixo). apagar, v. a. oku-ema, okupepele-

anus.

s.

la.

ajustar, v. alargar, v.
lula,

a. okii-sea. a.

oku-naniuna.

oku-vanda, oku-pandu-

oku-iangisa. alarido, s. ema. albino, s. ohasa. alapo, s. epanga, okueve. alda, s. imlio, epata. alegrar, v. a. oku-ikisa, oku-iolela. alegre (ser, estar), oku-cha. alegria, s. onjolela. aleijar, v. a. oku-lemelia. aleijado (ser, ficar), oku-tcnhana. aleijado, s. ocbilema.

oku-kuata, oku-ponda, oku-landula, oku-sanga. apara (de madeira), s. osonge =; aparas (cavacos), ovinbangu. aparafusar, v. a. oku-tika. aparar, v. a. (cortar as pontas), okupela. oku-iuvila, oku-songa. apartar, v. a. oku-pungula.

apanhar,

v. a.

apellar. v. a. (recorrer prova do ve veno). oku-tukula ombulungu. ajtertar apertar, v. a. oku-pandeka


-

algema,
algodo,

s. s.

ukmnbi.
utcli,

unganji, onbiui.

oku-angata. applaudir, v. a. oku-samba, oku-limbulula =^ applaudir com palmas., okupandula, oku-sangala. apodrecer, v. n. oku-vola.
j)eito,

uma creuna ao

ASS
apontar liimu armai v.a.,oku-taiielia, oku-i andava, oku-likuudika.
apparecer, v. n. oku-monoha, okukaiiduluka - apparecer de repente, okutid^uluka.

bat;
" J"!/''i oku-suiiga o*&'ojj>-ar

as mos,

oku-iula.

appetite, s. onhi, onu. appoio, s. onliaine.

assucar, s. osukini (do port). ofukini. assustar se, v. r. oku-salama, oku-saluka. oku-katubi. astuto (ser), oku-buiguka.
atalho,
s.

onliaha.
a.

aprear (comliinar o preo),


lola.

v. a.

oku-

oku-kuta, oku-pandcka, oku-kangola, oku-itika.


atar,
v.

apressar, v. a. oku-katnla, oku-seinhalnka, oku-tikulula ^= apressar-se (andar depressa), oku-lenguluka, okn-pangidiika.

at, adv. t (do port.)

atirar, v. a. oku-inasi, cku-ialvcla atirar um tiro, oku-loia, oku-iasuta -atirar bem, oku-lonlia.

aquecer, v. a. okn-ialeka, oku-ialukula --^ aquecer-se ao fogo, oku-iota aquecer friccionando, oku-kueke^a. aqui, adv. ulo, paio, mu.

atoleiro, s. okeve. atrahir. v. a. oku-ionga.

aquillo.

i)roii.

ocho, una.

atrapalhar, v. oku-tatama. atrevido (ser), oku-hdvuta. augmentar, v. a. oku-vandcka, okuvdkiia.

aranha, s. cvi, okosi. arbusto, s. okauiauia =; arbusto com fiares escarlates (espcie no Bie), utala. arco-iris, arco, s. elimba, ohongi a7xo (instrumento de muolukangola

aurora, s. ocliinlie. authorizar, v. a. ()ku-iaml)isa. auxilio, s. ocbisoko. avarento, s. ociipuepiu'.

sica)

ombumbumba.
s.

ara,

eseke.

avarento avareza,
ave.
lioka.
s.

(ser), oku-liiuina.
s.

arear (lim])ar com ara), v. a. okukunga. cova d'onde se exargila, s. otuma frae a argila^ ocliima. argola, s. ulame.

onjila

ocliipuluhi, ocliipiio. are de rapina olioka-

avermelhado,
avestruz,
aviltar, v.
s.

adj. kusukula. onjama.

a. a.

oku-fukila, oku-fukina.

arma (espingarda)

s.

uta.

avisar, v.

oku-hmga, oku-lungula,

armadilha, s. oliunba. armar, v. a. oku-maleha. armazm, s. ohoudongolo, okakc. arrabaldes, s. ovikango. arrancar, v. a. oku-iunga. oku-nana. (iku-koka, oku-tukuna, oku-tungula.
arranjar, v. a. oku-loleka, oku-lukila. arrastar-se (andar de rosto), v. r.
oku-iaila.

oku-pibsa. av, s. okuku. azedo, adj. nhaidia. azeite, s. omasi, ulela, fndeu<le.

B
baba, s. olutc. babar-se. v. r. oku-ieia.
bacia, s. oeliinjauja. bao, s. oneva. baixar-se, v. r. oku-tulumuha. bala, s. om})ole (do port. ))ola), oiusolo.

arrebatar,
nlielia.

v.

a.

oku-sombola,

oku-

arrecadar,
ongolola.

v.

a.

oku-kongola. oku-

arredondar, v. arremessar, v
bila,

a. a.

oku-pumanaliana. oku-im1)a, oku-im-

oku-iakela.
s.

arrogncia,

emande.

arroz, s. oluoso (do port.) artria, s. onjanju.


artista,
s. s.

balar, v. n. oku-ueva.

balanar,

v. a.

oku-iendula

balan-

omes<'n('.
uti.
s.

ar-sr oku-linliienga.

arvore,

okukululu. aspergir, v. a. oku-sanirna. assar, v. a. oku-ioka. assassino, s. ocliifumbe. assemblea, s. ocliitenga, cvango. assassinar, v. a. oku-ipa. assim. adv. ndoto. assoar-se. v. r. oku-pcmba.
assobiar, v. n. oku-cliucha. assobio, s. ofiengu, ovihia. assoprar, v. a. oku-p('2)ela assojyi-ar

ascendente (av)

bala, s. evambi. banana, s. ehondio. banco, s. omangu. bandido, s. ocliiiultundianga. banha, s. osenge, ideia. barato (ser), oku-lenhena.

barba. s. olonjele. barbear-se, v. r. oku-ixiuuna. barraca, s. ekaka, osinge, ocbipundu borrara de chefe, elombe. barranco, s. ekungu. barreira, s. ekuniru.

CAB
barrete,
nliaualo.
s.

CAN
jioi-t

olupusa (do
efe,

carsipuea),

okatikitiki =^ estar de cabea xo, oku-vongola.

para

bai-

barriga,
barril, oiiiimdu

s.

imo

cabecear,
minlia. cabello,
ohivi
lupi.

v. n.

oku-kiunuha. oku-ku-

s.

ongoleta (do port. ancoreta), l-arril pequeno^ oinunlia.

s.

barro, s. otiima. barulho, s. ema =^ fazer barulho^ okulitina.

bello bra(Co^

= cabello da
um

ochifuka, odiisame ^^ caolumbi, cabello do corpo,

u.xilla, ocliiuhonlia.
s.

cabo (de

instrumento),

ocbiku-

batalha, s. ovita. oujanga. batalhar, v. n. oku-vita. batata, s. ekapa, ochinguani,


tata dce^

= ba(

omusambi, ochifuknma.

bater, v. a. oku-veta, oku-asa, okubater com a mo tcndula, oku-papula bater aberta, okii-papa, oku-tatula

com estrondo, oku-samba, oku-sangata. batoque, s. ekumbo. dar a beber., beber. v. a. oku-nua

'

uku-semilia. beliscar, v.
na.

a.

oku-sipata, oku-tonho-

belleza,

s.

ochilamba.

bello. adj. ua,

mhote

= pessoa

bellu.,

onumbu.
bemdzer, v. a. oku-sumuuuha. bengala, s. epangati (do port.) ombneti.

ongiti.

(riqueza), s. oviiako, ovikuata. berrar, v. n. oku-elonga, oku-iuela. bexiga, s. ochipapo (do port. papo), ocbipotolua. bexigas (doena), s. acbingongo. biceps (musculo), s. okauiukumuku. bico. s. uliungu. bigorna, s. olukata. bilha, s. ombotika. bisneto, s. oneka. bocado, s. oluto, oeliinhaulio, eputi bocado de carne., okasitu. bocca, s. omena. bode, s. oselenge.

bens

cabra. s. ohomho. oaa, s. onjevo, ekanjo, unhanga caa de aves, esasa. caador, s. nkongo, enbanga, upupa. ochiamln, ongaie. caar. v. a. oku- ieva, oku-lengula. cacete, s. uti. cachoeira, s. omupa. caco, s. ocbio. cada, prou. ongongo. cadver, s. ocbivimbi, onambi. cadeia ide ferro), s. elienge. cadeira, s. ochialu. caimbra, s. oebokatalamba, obukai. cair, V. n. oku-loka, oku-langala, okucair juntamente., fukuka, oku-iendula ca/r a /oZ/ia das arvooku-vulukuta res, oku-loluka. cado (estar), oku-kunduka. oku-kupuka. caixa, s. ochikasa (do port.) --= caixa de rap, ombotesa (do port. boceta) olubmiu, ocliimbucko. cajado, s. uti.

cal.

s.

(ihela.

s. ochipo. calar-se (estar ou ficar calado), okuuh;i. oku-uhina.

calamidade,

calcanhar,

s.

ocliisende.

boi,'s.

ongombe.

boiar, v. n. oku-telela. bola, s. ombunge, oiiumba. bolsa, s. ochijiete, opatalona (do port. patrona).

calar, v. a. oku-suaka. calas, 8. ochikasau (do port.). calor da terra., ouamcalor, s. ouia bemlte. calumnia, s. esoko. calumniar, v. a. oku-lundila, oku-

pindika.
calvicie.
s.

escube, etoto.

ohenda. bonito, adj. ua, mbote. bonito, (ser), oku-sasamlia bordo, s. uti bordo grande, ina, bordo pequeno, olundulili.
s.

bom. adj. bondade,

ua, mbote.

eli-

debaixo da cacama, s. obama, ula ma, OUili. camaleo, s. elenaino. camarada, s. ekamba. caminhar, v. n. oku-euda; eku-liata. caminho,?, oujila,^ aiHr camitiho,

oku-sondoloka.

campainha,
genjo.

s.

eiundn, ongunga, on(jj!.

campo,
cultivado,

s.

epia

ovapia)

= cam]>o

cabaa, s. oml)euji, ocliikungu, ocliicabaa para guardar cerveja, e])opo fragmento de caKaca, ocbiua,= preparar ((ma cabaa, oku-konda. cabea de caravacabea, s. utui, na, abando de cabea para baixo,

pupa

omundi ^= campo campo queiabandonado, ocbipeinbe campo cavado., onmado., omiapiulu


ochisoso,

gunga. canastra, s. ubamba. canao. s. ekavo. canar (estar canado),

v.

u.oku-kava,

CAT
oku-soia, oku-.s()Iuk;i, okii-kiivisa. okii-

CTIU
cauda,
causa,
s.

usese, ()cliisuinl)a,
ohindiidi.
v.

ohandi

kuma. canho, s. etcnda. canna (de assucar), canna de trigo^ png(\

rauda de ave,
s.

omuongo

s.

causar
ka.

(ser
s.

ohasa. eausa de),

ii.

oku-ko-

cannio, s. ocliiujane, oliinulia. cano, t. onjete ^ cano pequeno, oposc cano de es^pingarda^ clove. canoa, s. ouato, upungu, ombaluko
jiort.

cavaco,
cavar,
la.

v.

osonge. a. oku-senda,
okii-veiiiludula,

okii-fetia,

okii-tokola,

okii-koko-

(do

barco). cantar, v. a. ()ku-iinl)a - cantar em crii. oku-tavia" canteiro, s. npaugo, oehisevo. Contiga, s. ocliisungii. canto do gallo, h. ochikuanianga. canto da casa, s. evindi, osusu. co, s. omliiia. capella, s. ctanda, etambo. capital, s. oinbala, (rosidciicia do
rei).

caverna,
ca,
s.

s.

eleva,

oiijolovia.

cebo, s. avete. cebola, (espcie) s. oliisaka. cego, s. oineke^c^^o de tim ol/in,


tofiie.

oelii-

ceifar,

v. a. okii-liiiiil)ola.

celibatrio, s. ohiinl)iinil)a. celeiro, s. ohondougola.

censurar,
se,

v. a. oku-suvika^-ce/.sMj-a?'-

oku-lisiivika.

capote, s. okapote (do port.) cara, s. etania. caracol, =. ehotio, ocliingoiigc. caracter, s. onoha. caravana, s. endo. omaka. crcere, s. ochambo. cardar, V. a. oku-sanha, carecer, v. a. oku-suka.
carestia,
s. ohan;'('li'-

centopa, s. ougongola. centro, s. okati~o centro, nrokati.


p"okati.

cera,
iiieiia.

s.

osela (do port.)=jjo de cera,


Jjort.),

opao (do

ochinguandala, onga-

careta (fazer), oku-iniicidia. carga, s. ochitcle. caricia, s. ckucnjc. carne, s. ositu. carneiro, s. ocliitnpi=^ca/'//p/ro de

l,

omeme,

oluinbuli.

caro (ser, estar), okii-tiiia. carranca, s. onhauha. carrapato, s. ochiopio, olmpa. carrasco, s. oehisambo. carregar, v. a. oku-veleka. oku-longela, oku-aiiibata, oku-tuta,

(d'onde deriva gamella). cerca, s. olumbu. cercar, v. a. oku-saika, oku-rdmaua^^ cercar com gente, oku-lisiiula, oku-teia. certamente, adv. ])uai. udati. cerveja, s. epunga, ochiinbombo cerveja de um dia, oeliisangua, cerveja de dois dias, ocliimbombo cli'okapata cerveja de farinha de mandioca, iitepa= fazer cerveja, oku-kela. cesto cesto, s. ohumba. uhanilta com tampa ougandala cesto de verga, cesto em forma de aljorgc, idiamba unguangiia. ceu, s. ilii.

= =

oku-tuala.

carregador,
carta,
ulonibo.
s.

ougamba. omukanda, ukanda.


s.

carvo,

s.

ekala ^= carvo de lenha,

cevadinha, s. ekela. chaga, s. ochipuudukua, cima. chamar, v. a. okii-pitula, oku-kavenga, oku-tukula, oku-kaiela, oku-kosola

chamar por

aceno, oku-jjaiula.

casa, s. onjo, =-cosa arruinada, ochigriij)o de casas roinama, ochimingu deado de paliada, epata. casaco, s. oeliikuto. casamento, s. ohnuAaL^cerivionia do casantento. nvala. casar. v. a. oku-kuela, oku-sokana. ochipetapota, casca (d"arvorc), s. olunjula, ittiiinbu=ca60rt delgada^ epela

cho, s. osi --^ vo cho, p'osi, m"osi. charco, s. ocbiva, etata ^^ chargo de sangue, epave. chave, s. osapi, (do port.) chefe, s. osoma. chegar, v. n. oku-pitila. cheio (estar), okii-iiika. cheirar, v. n. okii-fenba==c/e?rfn' mal,
oku-iieka. chibata, s. olubava. chicote, s. osikote (do port.) chifre, s. ombinga - um par de chifres,

(do port. pelloj, ocliipela.

cascalho, s. ohalakata. ovinenc. cascata, s. omupa. casco (de animal), s. ekongo, oliisakato.

epamba.
v. n.

chorar,

okn-bda.
a.

okii-lila.

castrado, adj. usovi. castrar, v. a. oku-sova,


goLa.

chupar,
oku-ton-

v.

oku-nbama

^^ cltvpar

com rvido, okn-titovia. chuva, s. on)])ela estaco das chuvas, onornlio.

catharral.

s.

ochisinde.

COM
chuveiro,
cicatriz,
s. s.

COR
commerciar, v. a. oku-funa. commercio, s. ochihindi.

onjuli-.

ombaiidc.

cinco, adj. mim. tauu. cinza quente, olutucinza, s. etiko kuta. cinto, s. uia. circulo, s. evalo, ongombo, ochisuku.

commum,

adj. nho.

communicar, v. a. oku-panhiulia. como, eouj. iidoto, ndati. companhia, s. ochitenga, ocliitengasola.

ochingaudambele. circumcidar (fazer a operao da


circumciso).
v. a. oku-seva. circumciso, s. evamba a operao, ougue.

companheiro,
compelir,

s.

ekamba.
de vrios ingredien-

v. a. oku-pilika.

= o que faz

composto
tes),

(feito

osongo.

cirurgio, s. ochimbanda. citar (para juizo). v. a. oku-kavcnga,


okii-lalekela.

compra, s. ondando. comprar, v. a. oku-landa, oku-sumbisa,

oku-pavula. concertar, v.

a.

oku-tumbuhda.
oku-vila.

cime,

s.

esepa.
s.

condemnar,
conduzir,
v.

v. a.
a.

ochambelo. claro (estar), fallando da atmosphera. oku-peluka. coar, V. a. oku-kenja.


clareira,

oku-veleka, oku-siu-

dika, oku-icnja. confinar, v. a. oku-suuguela.

cobertor,
!^.

s.

omuviko

confundir,
sa.

v. a.

oku-tatama. oku-pui-

cobertor

da

cama, ochiala. onhoka, onhoha. cobra,

cobre, s. ongula. cobrir, v. a. oku-saika, oku-tuvika cobrir-se (pr o chapu) oku-futa. ccegas (causar e sentir), oku-toncoelho,
s.

conhecer, v. a. oku-kuniha. conhecimento, s. onjiue. conspirao, s. ungalu. usuanji. construco, s. ochitungu. construir, v. a. oku-tunga. consumir, v. a. oku-paleka, oku-uala.

gita.

consumpo

(tliisica), s.
s.

toca de coelho, euganjc. teia cofre, s. onulo.

ondimba

^= coelho novo, olu-

conta (de vidro) contas, olundimbo.

okasongu

ochitiakata. ^'o de

cogumelo,

s. audongo. colar, clera, s. onhenho, ochipemene. colheita extemcolheita, s. ochisipo

oua. (do pescoo)


s.

contagio, s. ohe. contar, v. a. oku-sapula, oku-taua, oku-sasuna, oku-lesala. contemporneo, adj. ukula, mesue.

pornea, onjangala.
colher, v.
a.

oku-kauga

= colher

os

primeiros fructos, oku-nomuisa. colher, s. ongulo, ocliito. coligir, V. a. oku-kongola. colleccionar, v. a. oku-ongolola. coUeccionador, s. ongungu. collina, s. elundu. collocar, v. a. oku-paka, oku-tumbika.

contenda, s. onjuela. continuar, v. a. oku-tongeka. conto, s. olusapu. convalescente, s. ongougolokota.

convencer se (de

ter

commettido

um
r.

crime depois da prova do mesmo),

v.

colmar, (cobrir uma casa com colmo) oku-iambela. colma pequena, colma, s. onjoluka colma ouali meia colma, ochiula das arvores, ouala. colmo. s. onotolo. colono (recem-chegado), s. uhmgi. combate, s. onjanga. combater, v. a. oku-lua. comear, v. a. oku-fetika.
V. a.

oku-nunga. conversa, s. ulongo, ohango. conversar, v. a. oku-vangula. convidar, v. a. oku-laleka. convir (ser conveniente), v. u. okusesama. conviva, s. ukombe. convocar, v. a. oku-kavenga, oku-tukula.
s. ochisoko. copo, s. okopu (do port.) chado, ochimanda.

cooperao,

= copo

ra-

cr,

s.

ochivalo.
s.

corao,

utima

= dr

no corao.,

comeo, s. ochivaleko. comer, v. a. oku-lia, oku-sapa, okutonga, oku-velela, oku-liava.

comida, s. okulia, onondia (viveres para viagem.) comicho, s. olohana.


comilo,
s.

ocliilianu.
s.

commerciante,

omufunu.

s. ocbikene. corcova, s. onjandu. corcunda, s. onbonho. corda, s. (tecida com casca de arvocorda grossa, res) olundovi, ombauja corda do arco, ukolo, ekata, ombondo ohihongi, olusipa. corpo. s. etimba.

ochikumbu. coragem,

= ^

CTTL
correio
dos),

DES
cultivar, V. a. oku-lima, oku-kula. cume, s. cpunilMi, oluango.

(o

(jiic

leva cartas ou reca(pi.

s. oiniiiifi'a.

corrente (d'agua), olui


^~- ciirrriitc.
il

onondui)

cumprimentar,

v. a.

oku-Iama.
s.

agua subterrnea, ochipin.

cumprimento
iio.soio.

(paia dcspediv-se),

tasa.

correr, v.

oku-lujjuka, oku-ioloka,
8.

okii-tiuniilia, okii-put ulula.

corrida (de aniniacs),


vo.

upito, eia-

cortar, v. a. oku-tota, oku-kondola, oku-j)asa, oku-timbula, oku-lcpola cortar em diafjonal^ oku-tcta ouganda cortar cm quadrado^ oku-tcta ongauiba cortar carne, oku-sasa, oku-ongolola -= cortar ao meio, oku-tandula cortar herva, oku-kelula -=- cortar um bocado, cortar em bocados, okuoku-tetulula uluma ^=cojVar em bocados pequenos, oku-kesa =^ cortar em fatias, oku-inuua corcortar ao comjjrido, oku-peka os dentes, oku-peieka. tar cortia, s. ekumbo. cosinha, s. ochiuo. cosinhar, v. a. oku-teleka, oku-scva, oku-fclula. costas, s. onhima, okatalakuinbi. costella. s. olumati. cotovello, s. cpongopongo.

inhaujo. naua. curandeiro, s. odiliubanda - curandeiro de animaet, (ituli. curar, v. a. oku-sakuta, oku-ilula. curral, s. osambo, ochuuda, ocbi
s. s.

cunhada, cunhado,

manga.
curto, adj. ml)Hinlunu. curva (do arco), s. elim])a -= curvo do

caminho, ohondo. curvar, v. a. oku-petama, oku-peuga ^- curvar-se, fiki-lipetama, oku-kotnvola.

cuspir.

V.

11.

oku-kolomona.

cuslume.

ocliasu, ocliiliimi. ocliitua.

mm

D
debater-se, v. r. oku-tingoloka. debitar, v. a. oku-sila. debochado, adj. uhovongi.

couro, s. oiubandua. cousa, s. ochina, ouometu =^ cousa bela, utingu esta cousa mesma, un-

deboche,
pola.

s.

olutiml)0.
v.
a.

decapitar,

oku-.sainba, oku-to-

deti.

cova, s. ombila, elangalo, eiambo cora d'onde se exfrae o barro, ochima. covarde, s. eliungu, csumba, onjiuijuvia.

decepo,

s.

elianho.

coxa. s. ochikalu, ochinama. coxear, v. n. oku-tcnhena. cozer, V. a. oku-tunga. craneo. s. culutui. creado. s. oujnnda. creana. s. omona, ocliiscmbc, onusi.
utita, ouliaiiha.

decreto, s>. olukuambi. dedal, s. elilale (do port.). dedo. .s. omuina. defender-se, v. r. oku-iepa. degolar, v. a. oku-toijola. oku-kakula. dejeco humana, s. eseku. delgado, adj. ocliiue. delicto, s. ckandu, ochiujoko. demandista, s. onjake.

utondua. crer, v. a. oku-tava. crescer, v. n. aku-ima. crime, s. ekaiulu. ougolc,


credor,
s.

demolido (ser, estar), oku-tunguka. demora, s. etatcko. demorar, v. u. oku-tateka ^^ demorar


ocliiiijokd,

ocliitusi.

crina, s. eleuge. crista (da tbia), s. upindi -= crista da monfanltu. oluango. crocodillo, s. oiigaudu.

muito fempo, oku-loiidola. dentada, s. omeieko. dente, s. eiu (pi ovaiu)= dente duplo, ocliisoka ^^ coroa do devte, ounha dr escora de dente, de dente ornbandu ochikukuso ^^ espao na arcada dentaria

niide

ombaiide, ckoko, oliuuio. crueza (estado da carne mal cosida i. oueso. cruz, s. omuambo.
crosta,
s.

faltam dentes, epunlio. depennar, v. a. oku-imiga.


depois, i)rep. depositar, v.
iu.

a.

derramar,
itila.

v.

a.

oku-tula. oku-longolola, oku-

cruzar
bilika.

= cruzar os paus das cargas, oku-pim-

(as nios), v. a. oku-jjin<likisa

oku-i('iidi'lcka.
v. a.

derreter, derrotar,
elniisa.

oku-ieiga.

v.

a.

oku-lujmisa. oku-clio-

cubica, s. ocliipulubi. cubicar, v. a. oku-jialukuta. oku-tiuibuluka. culpa, s. ochiujoko, ohasa.

derrubar, v. a. oku-tuhila. desagradar, v. a. oku-nhanlia. desagrado, s. ochipombo.

10
4esapparecer,

DET
v. ii.okn-nlicneiia.

T>W
okn-

Deus,
bakati.

s.

suku.
s.

siuguluka. desastrado, adj. ocliitatami.

devedor (que anda fugido),


ncliiia-

ocliim-

buahukn.
desatar,
v. a. oku-kutuliila.

dever (algum, causa), dez. adj. num. ekui.


dia,
s.

v. a.

okulevala.

descarado (ser), oku-iala. descarga (de" funilaria), s. ekuluma.


descarregar,
iaiiguliika.
v.
a.

eteke

(pi.

oloneke)

dia nv-

oku-pepula, oku-

hlado. ochituto, ocliitembo. diabo. s. eliapu (do port.;

oku-kua. oku-vaudula. oku-lonliolia, okii-ptisida. dku-pimga. descer, v. n. oku-tuluka. oku-lumuha.


descascar,
v. a.

descida,

s.

utolo.

descobrir (unia verdade por perguntas), V. a. oku-limljulula.

diafragma, s. ondeke. diagonal (emj. ouganda. diarrha, s. ochipulukala. difforente (ser), oku-kambula. difficil (ser), oku-mua. dinheiro, s. olonbongo. direito, s. esunga.
direito (ser, estar), oku-siva.

desconfiar, v.
lihaika.

a.

oku-lisuvilika, oku-

discordar,
v. a.

v.

a.

oku-kambuka.

oTu-

desconhecer
descuidar-se
(ikn-ekclcla.

oku-valula. (ser descuidado),

lisokela.
v.
r.

discurso,

s.

oliundo

acto de bater

Idalina fintes de

eomecar o discurso^ oehia.

desculpar, v. a. okii-limbilika. desdobrar, v. a. oku-tauda, oku-teniuna. oku-tandavela desejar desejar, v. a. oku-iongola arde itt eme i)tp, oku-livela.

pulu. discutir. V.
lula.

oku-tana, oku-ambu-

desejo,

s.

onjongola, onu.

desembaraar, v. a. oku-ila. desenganar, v. a. oku-kembulula. desenhar, v. a. oku-luvika.


desenrolar,
inliuniiina.
v.
a.

disfarar, v. a. oku-pipilika. dispersar, v. a. oku-sandola, oku-lipundulula. disputa, s. ema, onjuela. disputar, v. a. oku-iuela, oku-konilela.

oku-petclela. oku-

desentulhar, v. a. oku-ila. deserto, n. ekalasoko. desfigurar, v. a. oku-luka desgosto, s ekunia. desgraa, s. ohali, ocliipo desigual (ser, estar), oku-lisokela. desligar- se, v. r. oku-ionga.
deslocar-se,
v.
r.

dissimular, v. a. oku-pipilika. distante, adj. ])ana. distribuir, v. a. oku-lombi)la,


iilieidia.

oku-

divertir se. v. r. oku-mangala. divida, s. ofuka. dividir, V. a. oku-nhenlia. oku-lienjela.

oku-fomolia.

diviso, dizer. v.
lAfsneirax.

s.

okamluniba

deslumbramento, s. onjila. deslumbrante, adj. nheidia.


desobedecer,
na. (iku-liiika.
v.
a.

oku-liina. oku-si-

dizer oku-sapula, oku-ti oku-nliamuna. dobrar, v. a. oku-vaka, oku-keleka. doce (ser, estar), oku-pepa, okua.
s.

sosa.
estar), oku-vela, okuaniboka. oku-keletua. doer miiidoer. V. n. oku-tuangala
(ser.

desobedincia, s. aluiku. etomlio, unhe. desobediente, adj. ocliinil)ualiuku. desordem, s. ema. despachar, v. a. oku-katula. desparafusar, v. a. oku-tiaulioua. despedaar, v. a. okutakula. despedir-se, v. r. oku-langa. despejar, v. a. oku-valala. oku-pupa. uku-sukuinuna. desperdiar, v. a. oku-sanduka. okutakata.

doena, doente

uveli. okafuude. etimbo.

1o.

oku-sanhanha.
doidice,

s. ouova, olununga. doido s. eveke, etuma, ochindendumbuuda, ochiela. doido (ser, estar), oku-topa. oku-sepuka. oku-laya, oku-vulua. doninha (espcie), s. okandondo, evili. dono, s. uciime ^= dono j fallecido,

desprazer, s ekuma. desprezar, v a. oku-tomlia. oku-tima.


oku-ieniliungula. oku-sipilila. desprezo, s. enhina. destruidor, s ongeli, ocliiuhoi. destruir, v a kou-nhauliuua.

ochisiue. sentir dCn\ okndr, s. oluingembia eausar dr^ oku-vala. iavala

dormir,

v. n.

oku-pekela.

duro

(ser. estar), oku-])ueketa.

desvanecer,

v. a.

deteriorar, v.

oku-senguluka. oa. ku-nhona.

duvida, s. olunatoma, oluuamala. o que duvidar, v. a. oku-patana duvida, onatoma.

ENG

ESF
enlaar, v. a. oku-tangcloka. enraizar, v. n. nku-tiulia. enrolar, v. a. oku-fomona.

11

echo.

H. ocliilciilii.

edema

(nas pernas),
s.

s.

ochiUula.

egosmo,

olisoli.

egosta (ser), oku-jjonga. egual. adj sokola, soko. egual iscr). oUu-soka. egualdade, s. csoko. elephante. s. onjamba. elephantiass, s. iipaudi. embaixador, s. onnnga. embalar (no li('r(;o), v. a. oku-tingoka.

eunif/dr n v. a. oku-fuva oku-idienuna.. ensinar, v. a. oku-longisii, oku-kiinihisa. ento, adv. iu. entender, v. a. oku-ieva, - eulfinler iiiiil^ (iku-vinddika.

enrugar,

testa,

enterrar v. a,, uku kenda,. entorpecido (estar liear), oku-aiidiua.

entregar,
tiida.

v.

a,

oku kondoka.
s.

okii-

embarao,
1)U.
,

s.

olunalu,
instar,

ochiliiiiilniliiin

entrada (de uma casa),

uvclo.

embasbacado
tola.

ficar;,

oku kooku-la

entorse, s. onengo. entreaberto, adj. ])U])idi. entranar, s. a.oku-viuda.oku-putika,


oku-teidia.

emboscada
vekela.

(fazer uma),

v. a.

emboscar- se, v. r. oku-lavekela. empertigar se, v. r. okii-lipeka,


paiianiana.

okii-

empolgadeira (do arco), s. omlmli. emporcalhar, v. a. oku-nlianliana.


emprestar, empurrar,
}ioi(ila.

v. a. okii-undila,. v.
a.

okii-lmidula,

okn-

nl<u-lenluinia.

empurro, s. ochikuauga. encabar (pr cal)o em nm instrumento), V. a.

entreter, v. a. oku-poka. entronisar, v. a. oku-vialeka entulho, s. ovinene. enviado, s. onumga. enviar, v. a. oku-tuma, oku-telckala. pii.radd vcenxada, s. etemo, esomo IIki, ekula. enxagoar, v. a. oku-saka. enx. s. onevo. enxotar, v. a. oku-vinga, oku-iovilisa

eii.ritfiiy mo.sca!,

oku-lij)akutuhi.

oku-songela.
o
cabelldi.
v.

encanecer (])ranquear
n.

oku-vunil)uhi.

encher,

v. a.

oku-vemhika,.

()kii-iid<i-

sa. ()kn-leml)ika.

oku-koia. errar, v. a. oku-luneia. erupo, (pelo corpo), s. upa. ervilha, s. olunguj)a. escama, s. ekaka.

erguer,

v. a.

encobrir, v. a. oku-iomheka. encolher-se. v. r. okii-liliinil>ihi.

escapar
lidca,.

(a um perigo), V. a. oku-puoku-futuka, oku-pusuluka.

encommodar, V. a. okii-lualianisa. encommodo, adj. mua.


])eka,

encontrar, v. a. oku-sanga, oku-ko{ikn tokvka eiCD/itrar-se, oku-

lisuidiana.

escaravelho, s. ludungue. escairar. v. n. oku-kolomona. escassez, s. oliangolo. escolher, v a. oku-nona. esconder, v. a. oku-iejia. oku-ioml)eka.

encordoar
endireitar, penguliila.

(o
v.

arco), v. a. i(ku-inklhi.
a.

oku-alumana.

okii-

escorregadio, adj selena,. escorregar, v. n. oku-sunndia, okulisienndia.

enfadado
nlinmana. enfardar,

(ser,

estar),

oku

feia.

oku-

v. a.

okn-longeUi. oku-van-

escova, s. oeliisiota. crcai/rd rscrara^ escravo, s. n\nk;i


-

ga. enfeite (jiara o calxdln), s. onamna. enfeitiar, v. a. oku-lona. oku liangula. oku-sunga.

okainltanda. escravisar-se,

v.

r.

oku-litumliika.

escrevente, s. ukuambidi, onliahii. escrever, v. a. okii-sonelia, oku-vita,


ol;u-taia.

enfermidade, s. uv( li. enganar, v. a. oku-fuml)i, oku-lianlni. oku-unga. engano s. (com irejuiso ])roi)rio),()liuku euf/ano (com iirejui/.o allieio).

eliaulio.

engodo, s. evituto. engordar, v. a oku-neta.


enguia, s. onliohasi. engulir, v. a. oku-ina.

escudo, s. oclnmalio. escurecer, v. n. oku-vindika. escurido, s. oualema. escuro (ser), oku-tekama. escutar, v. a. oku-icvehda. esfregar (para limpar), v. a. okukmiga --=- esfregar o cnrpo, oki;-kukusa mandar esfregar, oku-kuokesaesfriar, v. a. oku-poUi.

12

EST
(agua da bocca),
v. a.

FAT
v.
a.

esguichar okiVpamba. esmagar,


gala.

estrumar, estrume,

v. a.
s.

okn-supila. ombolela, onine, etiipa,

oku-sopola. oku-kau-

eiaki, etonda.

esmagado

(ser, estar),

oku-uhoneha.

espada, s. osipata (do port.) espalhar, v. a. oku-iala. espelho, s. oliumiinho. esperar, v. a. oku-kevela, oku-lalainena. oku-lavoka. okn-pitiila. espessura, s. ongenge. espesso (ser), oku-pama, oku-tinda. espetar (p^r no espeto), v. a. oknsia.

estudante, s. ondonge. estudar, v. a. oku-longisa. estupidez, s. olunhuna. estpido, adj. ochitnmbe, ochitenda. estpido, (ser), oku-seluka. esvasiar, v. a., okn-sukmmma. europeu, s. onjungu, ochikuaputu.

evacuar (fezes), v. n., oku-nia. evaporar, v. a. oku-takata.


evitar (trabalhos e
ailices),
v. a.

esphera
espio,

(bola),

s.

ombunge.

s.

oudavo.
v. a.
s. esa (pi. ovasa). okn-lavela.

espiga (de trigo),


espionar,

espingarda, s. uta (pi. ovota), espinha, s. eke])a. osongo. oluango, olusoka. espinhao. espirito (alma), s. osande, ochilidu, ekisi =^ estar possuido por tim esjiirifn,
.'^.

oku-punduluka. exactamente, adv. ochoechi. exagerar, v. a. oku-ndnnduininha. examinar, v. a. oku-lengula. exceder, v., a. okn-piana. excepto, adv. kuenda. excellente, adj. ua, mbote.
executar, v. experincia,
a.
s.

oku-ombetelela. olutano fazer

uma

experincia, okn-piiia.

oku-siujila.

espirro,

s.

ohesi.

espora, s. olunanda. esporear, v. a. oku-milula. espreitar, v. a. oku-lengelela, okulungaiala. espremer, v. a. oku-tahana. esquecer, v. a. oku-limba, oku-iava.

oku-kulola. okn-lombolola. externamente, adv. osamua, ola. extinguir, v. a. oku-ema. extrahir, v. a. okn-situla, oku-lipen-

experimentar,
explicar,

v. a.

v., a.

dtisiila.

extremidade,

s.

emi, osingu.

esquecimento,
esquillo.
s.

s.

onjiva, ouiva.

onono. estacai chuestao fria, s. ochisipo rosa, opalula acabar a estao, oku-

kunduka.
estalar, v. n. oku-tuika. estar, v. aux. (locativo) li, ha, kais estar em p, oku-votoka. esteira de esteira, s. esisa, onoli esteira ordicaniia, ochiala, ochisanda nria, ocliisesi esteira usada como cortina, ochipakasa.

faca, face, fcil

s.
s.

oiiioku.

etania.

= =

(st-r), oku-leluka. falcatrua, s. elianho. falcete (voz de), s. opauganjo. fallador, s. ukuelonga.

fallar, v. a. oku-popia =^fallar nma liiigua estrangeira, oku-liandeka =^ fal-

estender
okii-iauda

v. a.,

oku-iala

= estender-se,

--=

estender os dedos, oku-te-

nuna.
esterco,
s.

ombolela, etupa.
s.

estril, adj. osisu.

esterilidade,

olutimi.
s.

onete. estorvar, v. a. oku-kandiinhinha. estrada, s. onjila, opete, ohata. estragar, v. a. oku-nhona estrangeiro, s. emane. estrangulao, s. ekone. estrangular, v. a. oku-kuena, okunemima, oku-liponda. estreitar, v. a. oku-sukatela.
estrella, s. olmnlmngululu -=da manh e da tarde, otandela la da noite, otanda. estrondo, s. omando.

esterno (osso),

lar correctamente, okii-semunuha =^ fallar incorrectamente, oku-semima ^/o/lar com despreso, oku-sihda. fallecer, v. n. okn-fa. falta, s., ochinjoko, ohaka. familia, s. epata. farcista, s. ochova. fardo ide fazenda), s. ekupa, ochitemeio fardo, ochitutula. li farinha, s. osena ^farinha de milho cosida em agua, olieta ^^ farinha grossa, farinha de trigo torrada, oloseki, osisi ondungo ^farinha de trigo molhada e pillada no mesmo dia, omondolola. fazer, v. a. okn-linga, oku-lulika fazer mcd a algum, oku-pukula ^= fazer

estrella
estrel-

gestos, pia.

oku-tekola=/7o

(ser, estar)

okuoku-

fatigar- se (estar fatigado) v.

r.

estropiar, v. a oku-lemeha.

kava, oku-kuma, okii-kavisa. fato, s. ondando, esanha.


FIT
faulha, s. oliisasc. favor, s. ochali, osungo.
febre, (palustre)
s.

FUR
fixar, V. a.

13

oku-paka- /xar uma viga


()eliinlioinl)a/w///(

oku-soka.
flecha,
d<( flecha,
s.

(>inl)aiiihi.

usougo,

fechar, v.a. oku-ikula =^ fechar a mo, oku-kotika. feder, v. n. oku-iieka.


fedor,
feijo,
s.
s.

oehitaua. flexvel (ser), oku-puek(!ta.


flor, s.

oneneho.

iikakii. elcinba.

ocliipokc, oeliiinhclia. /('/id,tima


<-o-

jo verde, ouengu=^feijo da

Iheita, oi\\o\v\ho^= cijo i)e([uen o ^ ohale^^^

florescer, v. n. okn-teleka. floresta, s., esisi =^ orla da foresla, etuml)a. focinho, s. ombinda, upinlio.

=feijo gra)ide, ochiiifuaiida,- /fyV7o branco, oehipoke (,irakaIiiaiida,=/e/o


preto,
relln,

oehipoke ciroiioloti^/^r/o ama-

ochijjoke circiifoh^ feijo verde amarello, oehijjokc (li'(Mi^iiiidnnihiia ^ feijo encar/iado, odiijjoko (li'iikainuinua r= feijo pidado, ocliii)ok(', cirakoii(loiiil)(ilo.

fogo, s., iko (pi. ovako), ochiko. fogo, s. ondalu- avivar o fogo, okusokeka. fogueira, s. elulu, elungulungu. folha (iFarvore), s. ehtma, olumbi= folha de ferro, olata (do port. lata).
folie,

fome,
s.

feiticeiro,

ochiliaugu, onganga.

uieveio. onjala, f)mep(^,omepelela, ohater fome, tu, elaml)u, oehiiijalaml)i


s.
s.

atrahir algiujm), s. feitio (para ouaiiga, uml)aiula=/eV/o^ja?Yf curar,


()cliili'inl)a.

oku-lambuka.
fora (por fora), adv. osamua, fora, s. olohoiu), onguso.
forcar, v. a. oku-j)ilika. forjar, v. a. oku-tcla, oku-tessi.

feixe dc lenha) s. oloslsi. fel, s. ondulo. feliz (ser), oku-^uuuniuha.

fenda
Icli.

(''ni

uma

cal)aea).

s.

utc-

formiga, s. olunjinji, ochingue -^for/orm</a miga preta, ochisuuibututu

branca, ombuuji.
v. a.

fender,
lula.

oku-tendcka. oku-tongo:

frida gaihbu.

s.,

epute

ferida mortal, on-

formigueiro s. (animal que come formigas), oujimbo. formigueiro (construco), s. ocliisonde, oehimu, ochiml)andi.

ferir, v. a., o\\\\-\-\ii,ferir jn- funda-

forragem,

s.

ohuka.

mente, oku-topola.

fermentar

(fazer),

v.

a.

eku-iaiael;i

ferocidade, s. omanha. feroz (ser), oku-tenia. ferreiro, s. oehiviuda.


ferro,
s.

fortaleza, s. oml)onge. forte (ser), uku-kola, okii-lamanana. fosso, s. ochituno, ekuna.

fraco

(ser, estar),
s.

oku-kunguka.

fragmentos,
franga, frango,
s. s.

ochivela, utali.
s.,

ovlidiangu. uleuda.

ferrolho,

oholanganjo.
jernojini, (doen-

ochivuvu.

ferrngem.s onguiu
ea
ferver, hoka.
festa,
8.

<las j)hiiitas), oiiil)utuIuiue.


v.
a.

franja, s. olunjcnje. ochitiua. franzir, v. a. oku-panha.

oku-felula.

oku-tuui-

fraqueza,

s,

olukavn.

oehisunji epinhaidio.

festejar, v. a. oku-inda, oku-sakela. fiar (tecer), v. a., oku-pota.


ficar, V. n.

frico, s. oehisiakata. friccionar, v. a. oku-siekela, oku-tumandar friccionar, oku-kuekesa. kiisa frigideira, s. osanhu, ocho.
frigir, v. a. oku-ioka.
frio,
s.

oku-yiala.

ombambi, oehitemba, oehika-

omuma. figo(hravo), s. olundengamba


fgado,
s.

figueira (brava),
filho,
s.

s.

iilemba.

kula. frizar, v. a. oku-siva, oku-kanga. fructa, s. epako.

fileira (de guerreiros),

s. ohoka. omona.=fi/ho maiu velho, nu-

fuga,

s.

ehuma.

nliunu.

oku-kenja. firme (ser, estar), okn-kola. fita (para medir), s. ()havala-=yi<a do sapato, olunjita. fingir, v. a. oku-pipilika^-/7iV ignarancia, o]in-Vnn\nka,^=J{iifjir qiie da alguma cousa, oku-sombisa- fitgir de rico, oku-enha.
filtrar, v. a.

fugir, V. n. oku-tila. fugitivo, adj. ochisusu, ombule. fuligem, s. ole.

fumar, v. a. oku-sipa. fumo, s. ouisi. fundo s. emi fundo de um (1(1. etamba.


fungar,
funil,
s.

rio, elon-

v. n.

oku-sinhuna.

olusuakelo. furar, v. a. oku-tienha, oku-tom])ola


:^ furar

fitar (os olhos), V. a.

oku-uungula.

com

espeto, oku-tikitia.

14

GRA
grillo.
s.,

IDO
ocliinjulolo. ocbienhe.
(ser,
s.

furtar, v. a. oku-kiianga, oku-kokoka. fuzilar (o raio), oka-liakula.

gabar-se,
(la.

v.

r.

oku-iane:a, oku-lipon-

oku-lainl)('la.

estar), oku-vunibula. onjake. gritar, v. n. oku-hila, okii-ulnia, okulitiua, oku-lila, oku-lela gritar com medo, oku-lika. grosseiro, adj. usui. grosso, adj. nen.

grisalho

gritador,

gafanhoto, s. oliibuma, ekelomlio, ochimina. gaguejar, v. u. oku-kcikoma. okii-tatmna. gaiola, s. ocliambo. gallinha, s. osauji r= ycdlinha da Ghniir^ ohauga ^^ yaUinha do matto^ onguali.

grunhido,
grunhir, nba. guardar,

s.

ochivungu.

v. n.

oku-kumba, oku-like-

^ guardar comida,

galope (andar

a), v. n.

oku-kandnla.

gamo,

ombambi.
s.

guela, s. guerra, s. ovita. guerrear, v. a. okuvita. guia, s. osongui, onjabi. guiar, v. a. oku-sougola, oku-siudika.

oku-lava. okusoleka, oko-tetena. osiugu.


v. a.

garantia,

ocliisembi.

guloso
tula.

(ser),

oku-unguhi, oku-suka-

gara real, s. cpanda. garganta, s. cugune, u.sito.


gargarejar, v. n. oku-kalala. garoto, s. ocbimbondo, omamoha. garra, s. ekasa. garrafa, s. ongalafa (do port.), epindi.

H
habito, s. oeliitua. hbil (ser), oku-poudola. oku-teua. oku-sunguluka. harmonium (instrumento de musiea). s. ongaieta. (do ^lort. gaita.) herdar, v. a. oku-pinhama. herva, s. ouango ^=^ herva tenra, onespcies de herva, etejombia, onjundi pa, osoka, omapa, usuku, etelele.

gastador,
gastar,

s.

v. a.

omesei. oku-nala. oku-palcka.

gasto (estar), oku-kukn. gastralgia, s. ongimdi.


gato,
s.

ongatu (do

port.),

okaleugc^

<jatn bravo, oc-liisui.

geada, s. ochikokoto, ochivava. generosidde, otembo.


.s.

generoso
(/('iteroso.

(ser),

oku-lougola=/o?/K'w

ougavi. s. ekokoto. gente. s. ouinhi, amauti

gengiva,
nu).

hesitar, v. n. oku-sumasuma. historia (conto), s. olusapu. carregar hombro, s. ochitci, epepe ao hombro^ oku-tikula =^ encolher oshom-

(pi.

de onui-

Ijrot:,

oku-tiakumuna.
s.

homem,
s.

ulume

^ homem

vcdente^

girafa,

(niduli.
s.

glndula (submaxillar).
gloto,
t.

Dkauiaiiia.

ocliisapi.

gnu, s. etundo. goiaba, s. ougaiaua (do


goiabeira.
8.
s.

])ort.)
i)ort.)

ougaiaua (do

golozeima.
golpe,
tiua

s.

etango. ekanda= ynlpe violento, upa-

pc cm gordo

mortal, ongambu. tnna arvore, ochiuil)0.


goljje.

= gol-

homem, nobre, ochinduli, hohomem velho, ekongo, ekonguele homem rico, mem gordo, ochikelisitu nkuasi, homem sabia, ononho, ^= hohomem humem preguioso, ondambi milde, ochisema. homicida, s. okakunda. ante-honicm, hehontem, adv. liena
^-=-

ombahi

= =

jianha.

oku-neta. gordura, s. oscnje, ulela, oehileuga. governar, v. a. oku-viaka, oku-tumi(ser. instar),

ua.

horisonte, s. enhanhama. horisontal, adj. tapika. hospede, s. ukoml)e. hospitalidade, s. oliindikiso. humedecer, v. a. oku-iava.

gro (semente), s. okiku. graa (favor), s. ochali. gracejador, s. ochinjaue.


gracejar,
v. n.

hydromel, s. ovingundu. hyena, s. emalauga. hypocrita, s. onanda.


port.

oku-mangala (do
s.

mangar), oku-sela.

grama
senhisa.

(herva),

esinde.
v.

grassar (uma epedimia).

n.

okuidiota, s. oeliindindi. dolo, s. ochiketa. oiahonha, ochiuhu-

gravida (mullier gravida^ oku-mina.

adj. misi

^ estar

manbuma.

INV
ignorncia, s. omiinl)i. imitao, s.. (icliisitaliai, oluniipu. imitar, v. a., oku-setabana, oku-sotiikula.

LAM
investigar,
on ilidi.
v. a.,

15

invocao (aos

espritos),

oku-sosabanba. s., omiudu,

immediatamente, adv.

iiilopo.

impar, adj. lunhaiic. impedir, v. a., okii-iimilia.


impellir, v.
a.,

ir, V. n., okii-eiida, oku-pauda, okiiir to laii])opokjIa =; ir-se, oku-pita yc como oku-fulila =- ir por diffcrcittes caminhos, oku-linbauliana =^ ir de

oku poiola.
s.,

impertinncia,

ulupili.

ir

impetuoso (slm), oku-augat('la. impingem, s., ochipangi. impor (silencio), v. a., oku-liucka. importunar, v. a., oku-lioia, okii-pcia,
okii-}iilika.

7ima parte para outra, oku-sambulika cm paz, oku-likaiela -^ ir devagar, ir oku-livala, okii-oniboka, oku-keka depressa, oku-lenguhika. ira, s.. odieniio. ocbij)ernene, ocbi-

kuiiiliiti.

impudncia, s., ocliipcnicnc. impudente (ser), okn-lukuta.


inaco,
s..

uni.

irm, s.. oinukai manje. irmo, s., (d<ota iii;nige. epaianga.


irritar-se, v.
r..

= irm irmo

mais nova.
miiis nora,

incapaz (ser), oku tukiika. inchao, s.. olulu. inchar, v. n.. oku-lcixla. okii-tumlia. incidente, s.. oehivoloso.so.
incitar, v. a., okii-ionja, oku-sivikia. inclinar, v. a., oku-uiuka, oku-sciiliulia. oku-vougoka, oku-Icloka.

okii-imngula.

isto, pron. denioist. eieebi.

incrdulo, adj. onduinbukai. indecencia, s.. uiiil)aiido. indisposio, s., otuvc infeccionar, v. a., oku-sambuisa. informar, v.. a., oku-pilisa. infortnio, s.. ohali. inhabil iser), oku-iaia. inhospito, adj. cpukii. inimizade, .s.. (K-hiluiifra.
intelligivel (sor. estar). okii-Iioniidin.
okii-iiiiidiasala.

jactncia, s., olunainbeb). jantar, s., ouaulia.

jarda (medida (k' trs ps), jardim, s., ocbumlio.


joelho, s.. ougolo. joeirar, v. a., oku-iebila. jogo, s., ocbela. joio, s.. onopo, oliinibua.

s.,

ouanchi.

injuria, s.. undevi. injuriar, v. a., oku-tuka. oku-toudala. inquietar, v. a., oku-lenlialeiha. inquieto (ser. estar), oku-inaiiliaiala. insipido (s<'i', estar). oku-<ava. insistir, V. a., oku-lioia.

jornada, s., ohnigenda. juventude, s.. ukucnje. jugo, (para escravos), s., omi. juizo, s.. olundunga. junco, s.. oliongelo.
se
s. (^jonto em qui; (Uias cousas unem), esokoliub), ocliingolougolo. juntar, v. a. oku-vokiia. oku-vandeka. oku-hindika, okii-tokcda /?<^rjjaYi

junta,

insolente, adj. omopi, onnka. insomnia, s., ocliipakujaku. insufficiente (ser), oku-timhukila. insultar, v. a., oku-leva, oku-tondala.
oku-tidva.

guardtir^ oku-sokolobi. jurar. v. a., oku-lisinga. justificar, V. a., oku-ilika ^justljicarse. V. r.

oku-iovoka.

intelligencia, s., olimdunge. intelligente (ser), oku-lunguka. intelligivel (ser, estar), oku-ievala.

interrogar,

v. a.,

interromper, interveno,
iio rechuiiiidaj

v. a.,
s.,

oku-pula. oku-sakalala. info-vcnn osiata

l, ailv. okii.

ku.

ongaugu.

iiitestiintestino, s., ena, pi. ovana itn fjrcssd, ongeia. introduzir, v. a., oku-kiiniliisa. intrometter se, v. r., oku-nianuilia.

lablO, s. omena. lao. s. ekai. lado. s. okaudu, epati, osilo, onene.

ladro,

s.

okapiangu, ocbinibokoto,

ochiiiiuna, ocbikuanga, ocbipumbe. ladrar, v. n. oku-litina.

intrujo, s.. etombe. intrugice, s., elianlio. invalido, ailj. uvc inveja, s.. oliuso. onba.
oeliijjeube.

lago.

s.

ocliiva.

oebipidulu,

lagoa, p. okeve. lagrima, s. csuonena. lama. s. onata, ocbiulianga, ocbitatamena =^ entcrrar-se na lama, oku-maua,

inverso,

s.,

okatikiliki.

ku-kolonga.

16

MAC
v. a.

MEI
^-^

" lamber, lamber os

oku-lekata, oku-lcsa

beios, oku-lisipula. oku-litov. a.

Ijusula.

me s. (da pessoa que falia), mai (da pessoa com que se falia), ulioko (da pessoa de quem se falia), iua, pi.
ovana.
adj. ekoke. mais, adv. vali. maledicncia, s. oehivonde. malfeitor, s. ondingavivi. malhar (cereaes), v. a. oku-pokota. malho. s. upi ^=mal]io p-osso (de pau),

= =

lamentar,
lana,
s.

oku-taniina.

onjilia.

magro,

lanar

(tora), v. a. oku-iiiasi.

largo, adj. nen. largura, s. upati. larva (de mosca), .s.oslna^/ar>;cf ^?y<//(le,

engu.

lasca, s. olukuakala. latejar, v. n. oku-laka. latrina, s. osilo, oliondo. lavar, v. a. oku-sukula, oku-pusa. lebre, s. ondimba.

ochijjaudo.

malicia,

s.

inhani.
(pi.

mo,
ondio

^ mo esquerda,
s.

s.

eka

ovaka) ^=mno direita,


epini.

maluco,

eiui.

imliandeleko. s. avcto. lembrar, v. a. oku-palckela. oku-eval, s.

leite,
lula.

lenha
ler,

(ir

buscar), v.

a. okn-tiaiilia.

oku-tanga. s. evando. leopardo, s. okahonju. olusimba. levada (dagiia). s. ekuna. levantar, v. a. oku-alumana=ZeL-a?far-se, oku-pindula, oku-katula, oknV. a.

lentido,

oku-tuma, oku-telekala cvmprimeidos, oku-menahena. mandioca, s. utombo, ulingo ^folhas de mandioca, efuanga, esuanga mandioca pisada, ukese. manejar, v. a. oku-kakaiala.
v. a.

malvado manada, mancha, mandar,

(ser),
s.
s.

oku-tangalala.

osambo.
elinho.

^mandar

iehika. levar,

mangedoura, s. ochisiete, osila. manh, s. omene ^=estrella da manh, etaudela ^= manh (at ao meio dia),
ochitakumbi. manta, s. ouhimi, onuviko. manteiga, s. ongundi. mantimento (viveres), s. escuda, onon-

v.

a.

oku-veleka, oku-tuala.
costas,

oku-ambata=;far uma cousa s


oku-veleka. oku-vevela.
libertino,
s.

ukuengue.

ohunbala. ligar, v. a. oku-kuta, oku-pandeka= ligar palavras, oku-pandelisa. limitar, v. a. oku-sunguela. limpar, v. a. oku-valela^^Z?H^Jrtr os
ligadura,
s.

marchar, v. a. oku-enda = marchar em fila, oku-tucia ^= mar citar curvado,


oku-kukuva.

dia.

marimba,
olimba.

s.

(instrumento de musica)

oku-litika=Zimpar os dentes^ oku-kukusa ~//?npar-se, oku-iela^=Zmjjar a ferra, oku ^imba.


ouvidos,

maroto,

s.

omamoha.
s.

martello,

upi, usoujolo, onjundo.

lngua, s. elaka. elimi. linhaa, s. epaugue. lisongear, v. a. oku-tulumuna, okulivondela. oku-leuilja.


liteira,
s.

mas, conj. puai. massacrar, v. a. oku-kuudula.


mastigar,
kioa.
v. a.

oku-litakuna, oku-ta-

ochikalaveko.
I

matar,

v. a. oku-ipa.

ochimbungu, oinbiugi. lombo, s. ombunda, oviongo.


lobo,
s.

louco
liiva.

(ser.

estar).

oku-vuUia.

oku-

'

loucura, s ohinunga. ouova. louvar, V. i oku-sivaia.


lua, s. osai. luar, s. oui. luctar, V. a. oku-panga. oku-lit;itula. luz (do sol), s. utanha. luzir, V. n. oku-taiuia. ma (de Ado,), s. ongongo.

sf?-mo?/, oku-viha, mi oku-taugeleka. maxilar inferior, s. olombanjo. mecher, v. a. oku-sasana, oku-veuja mecher o piro, oku-pika =^ mecher a cerveja, oku-senga. medicina (remdio), s. ochiliemba, uubambele, esengu, ongundu, ocliiuiana. medianeiro (servir de), v. a. oku-paikununa. medico, s. ochimbanda. adj. vi,

mau,

= macaco com focinho de co^ evovo. ondiaviti = machado de machado,


macaco,
s.

osima

s.

combate, ekuva.

macuta (moeda de cobre), da meia macuta,, ouibende. madrasta, s. ondatembo.

s.

ochilau-

medida, s. oseteko. medir, v. a. oku-seteka, oku-ionga. ter, estar medo, s. usumba. ongueli com medo, oku-sumba. medroso, adj. esumba, eliuugu. medula, s. upuma. meias, s. olomcuba (do port.)

meigo

(ser),

oku-lenhena.

MUL
meio,
kiiti.
y.

OBR
multido,
s.

17

okati

= no meio. m't)kati. p'o(ichi

evauda, evuniba.

mel,

s.

ouiki. csiua.

mendicidade, s. oeliipato. mendigo, s. csoku. oehikukulu.


luinba.

mungir, v. a. oku-kanda. muralha, s. ekandii. muro, s. ochiniano. murro, s. olukusi. musgo, s. onjclembe.
mutilar,
v. a.

menor, adj. siili. mensageiro, s. oimiugi.


mentira, s. esauda. mentiroso, adj. uhfinbi. mentir, v. n. okn-keinba. mercado (praa), s. ochitanda. mercadoria, s. ovipako, ovikuata.

oku-leiuclia.

N
nada, prou. lachinuie. nadar, v. n. oku-telela, oku-ina.
unnariz, upolo.

mesmo,
mestre,
^omba.

pron. miiene.
s.

omesene. (do port

).

nardo (planta), s. ombandula. dn s. enhuno ^^ cepto

nariz,

metade, s. ombanda, oneli. mez, s. osai, (os mezes eontam-se pelas hias).

meza, s. omesa (do port.), otandu. migalhas, s. oviuhangu. minhoca, s. osunjulu. miolos, s. ououhu. minucioso (ser), oku-pepa. misria, s. ochipo, ohangolo. miservel (avarento), adj. oholetelo. misturar, v. a. oku-tarna, oku-iamba.
okii-tenga, oku-lisemisa, oku-litangii.

natao, s. onjota. necessidade, s. oliambi. necessitar, v. a. oku-kaniba. negar, v. a. oku-likala. negligente (ser), oku-ekelela. negociante, s. omufunu. negociar, v. a. oku-funa. negocio, s. ocliipinduko, ochipindi.

negro
neto.

(ser, estar),
s.

oku-tekama.

onekulu. nevoeiro, s. ombundu. nicotina, s. ochiponda.

m,

s.

elepi.

ninhada
bidu.

(de

pssaro.-^)

s.

ochipum-

mocho, s. ochiliungubi. moderao, s. esima.


moella,
okutu. moer, v. a. oku-seka, oku-pnla. moUe (ser) oku-lenheua. molhar, v. a. oku-iaveka, oku-k;is;i.
s.

ninho.
n.
s.

s.

ochangu.
adj. ochinduli.

elunie.

nobre (homem),

okii-iiila.

montanha, s. omunda. monto, s. ondunda, ohuti. monto de lixo. oiala, esita. monte, s. omunda.

noctivago. adj. ougendoteke. ndoa. s. elinho. noite. s. uteke ^^ noitinha, ongoloai - boa noite ! utekeo

oujanjii

=^

noiva

s.

(recem-casada),ombutulua

(.-solteira),

ondombua.
onduko.
pelo

nome,

s.

morador antigo,
morder,
v. a.
s.

s.

ekope.

nomear (chamar
oku-tukula. oku-luka.

nome),

v.

a.

mordomo,

oku-lumana. ukuambeli.

morrer, v. n. oku-fa. oku-taka. mosca, s. olunhe. mosquito, s. okamomona, onju. mostrar, v. a. okn-uasa, oku-lekesa. motivo, s. ohasa. mover, v. a. okn-ama. oku-seia, okusoudolola.

ns, pron. etu, tu. nostalgia, s. ongeva. notar. v. a. oku-ieva. noticia, s. olombonde. novello (de linha), .s. ukaka.

mudar de cav. a. oku-upa oku-iluka =^ mudar de fato^ okupundula. mugir, v. n. okn-vandala. oku-koma, oku-neva. muito, adj. c adv. alua. muleta, s. ocliimangu, omangu, ocliimudar,
sa,

novidade (noticia), s. olombonde. novo, adj. kalie. pia. nz (espcie de), s. ochenu. nublado (estar), oku-livembika (dizse da atmosphera). nudez, s. epene. nmeros, s. ochikatamba. nuvem. s. elende ^= cen coberto de nuveiu, ochituto cirrits, okahukai.

niainbia.

mulher,

s.

ukai

da, ochimbuona=:TOw^Aer casada., etembo, ochikulunjenji segunda mulher. oluvali =^ mulher velha, ohulukai.

= mulher desmazela=

O
obedecer,
pokola. obrigar,
v. a.

oku-sambilia. oku-

multa,

s.

etevo, ondolo.

v. a.

oku-pilika.

18

PAL
obsequio, s. osungo. observar, v. a. oku-ieva. obstculo, s. ombeniba. obstar, v. a. oku-iuiuha.
obter,
V. a.

PAU
palhao,
t

s.

ocliova.

aliada. s. olumbo, oeliimi^aka. palitar os dentes, v. a. oku-isokotola.

oku-pilila

= estar qvasi a

palma da mo,
palmada.
*.

s.

ochikanda.

nhter.

oku-suangela. ociosidade, s. einole. occupao. s. ocliipinduko. ohmaina.

olukusi, epi.
s.

palpitao,

epuima.

palpitar, v. u. oku-laka.

occupado

estar). okn-luahaTia. dio, s. inhani. offerecer. v. a. oku-likntila. oku-lmnI

palrador, s. ukuelonga, ombonde. pairar, v. n. oku-elonga, oku-iakisa.

pancada,
panella. onjolombia.

s.

ekanda, omandu=^ja/-

Ija.

caila violenta, upatina.

offerta. v. etevo.
oito. adj.

oku-tala, oku-vanga =^ iilhar para traz. oku-pukuka olhar em oku-mungula olhar frente a volta^ frente, oku-lisunliama ^= olhar fixamente^
a.

leo, s. olhar, V.

elembe. echinana. ulela, omasi, ondende.

s.

ombia

panella grande.

panno. s. onauga ^=pao de algodo azul, onolote ^= panno de algodo branco, ombini panno preto, olutu (do

oku-nungula.
olho,
olhos encovados, ouende ona (animal), s. ongue. onda, s. epuku.

s.

isu (pi. ovasu)

= olho

cego.

ovitiikulnlu.

onde, adv.

pi.

opinio, s. ochipoinbo. orador, s. ouanji.


a. oku-kunda. ordem. s. uhaudeleko. ordenar, v. a. oku-tuma, oku-tukula.

crar. v.

= usado como fato. ochilandala = jt>ano com que se prende uma creana s costas da me, ocliiveleko = bocado de panno, etesu = panno de uma jarda, ukeia = panno de jarda e meia, ombilami =^ panno de quatro jardas, elasola = cinco jardas e meia. oclmheka = panno usado cintura, etangola. onbolo (do port. bolo) = po po,
j?cf?ino

panno okanjenjo, ondondo


port. luto) =^

forte,

ochikapa,

2^^^"^^" (^^

s.

de mandioca, ochikuamba.

ordinrio, adj. uho. orelha, s. etni (pi. ovatui). orgulho, s. olonambelo.

oku-koka. omcse, ocliingambagamba. orvalho, s. olmne. osso, s. ekepa ^= osso grande^ ochikepa osso velho, ohokolua.
ori-iinar. v. a.

Oi"pho,

s.

papagaio, s. okalongo. papeira, s. esasa. papada (do boi), s. utongo. papo, s. opapu (do port.) para. prep., ku. parafuso, s. opileko (do port. prego). parar, v. n. oku-petama, oku-kinga. parasita (das arvores), s. ochinjambala. parcella.
s.

ou.

''iiij.

puamue.

ochikutila.

outro, pron. kuavo. ouvir. V. a. oku-ieva ^= ouvir com atleno, oku-kutanga. ovo. s. esaela.

parcial (ser), oku-uhula. parede, s. ochimauo. parir. v. n. okn-chita, oku-fevela. parte (de um todo), s. ochikutila. parteira, s. ombua.
partilha, s. okandumba. partir (ir), v. n. oku-tunda. partir ((jubrar). v. a. oku-tepa.

pacificar, v. a. oku-lemena.

pasmado,

adj. epope.

oiidatembo. pagamento, s. ouima, eiovo. pagar, v. a. oku-feta, oku-iovoka pagar de mais. oku-Iongola pa^ar uma multa, oku-sernbika, oku-somba,
s.

padieira. padrasto,

s.

ochipamba.

passagem
passar,
v.

(estrada),
n..

s.

usitu.

;7assar (anoku-pua dar, ir), oku-vinj uka ^j>assar de mo em mo, oku-echa ^= passar jurdo a, okupassar a noite, oku-lala pitakana

oku-senibikila, oku-teiela. pai, ?. (de quem falia), tate (de (jucm se falia), se, isia (da pessoa com quem se falia), so.

passar o tempo, oku-pua. pssaro, s. onjila.


pastor,
s.

ungombo.

pata (p), s. ekonjo, olusakata. pato, s. opatu (do port.)


patro, s. uchiine. patroa, s. eponje, ochopalanga. patrona, s. opatalona (do port.) pau, s. uti =^ pau com que se marca o que se conta, ochisembi.

paixo,
paiz,
lioko.
s.

s.

onheno.
s.

palato

ofeka. (ceu da bocca),


s.

inakalioka-

palavra,

oudaka.

PSS
pavo,
s.

POR
gi =^ pessoa
feitio,

19

opitu.

pavimento, s. ukala. pavonear-se, v. r. oku-iomlia.


paz,
s.

oiiilt('iiil)Ha.

dar p, s. ornai =j>o//a-p('', osanda tim poifa-p^ okii-tanha, okii-tusula.

convertida em pssaro por pessoa aceiada, onatc -- pessoa qne p rden o juizo por feitio, ochikatula. pestanas, s. ovisokopia. picada, (como a da abclba), s. oclii-

ekovo

pea de artilharia, s. etanda. peccado, s. oliolc, ckandii. pedao, s. ochinliaulio.


pedir,
V.
a.

soh;'!.

okii-fclevela, okii-piifa.

oku-cia, oku-luva. pedra, 8. cue, (pi. ovaiie), obanda, ctali pedra de ainoar. elepi. peixe, .s. oliisi. pelle, s. ocliipa ^- pelle de nvimacti ijrnKdc.s, oiiil)aiidua tirar aj)e.Ue, okupuiiga. oku-iuva. pender, v. n. oku-ioudulnla.
okii-l()inl)a,

picar, V. a. uki-kcsa. oku-tonia. picareta, s. omanliuma. pilo, s. usi. ocbikungabi. pilar. V. a. oku-tubi, okii-tcia, okiisuia.

pilha, (Miontoj, s. orukmda. pilhagem, s. epiindo.

pilhar,

V. a.
s.

oku-punda.
ohin<hingu.

pimenta,
pina, pintar, piolho,
s.

ongisi, omcsc, oinana.

v. a.
s.

oku-inkula.

pendurar,

v. a.

oku-sukamcna.

peneirar, v. a. okii-sisa. peneiro, s. on^ralo, usiko. penhor, s. ochisembi.

penna
port.)
^=^

frisada qne vsanr ao pcaochilenge armar as seitas com pennas, okii-luinbila. pensar, v. a. oku-soka. pente, s. opende (do port.) penteado, s. ochifutu. clcngulo. ungiiangua. pentear, v. a. oku-samona =- pentcarcoo.

nha

= penna

(de escrever), s. opena (<lo penna (de ave), enha, pi. ovo-

oua. pipa, s. iipepo (do port.), ubumlti. pisar, (no pihlo). v. a. okn-valebi. piscar (os olbos), v. a. oku-jialuka. pituitria, s. ovitiviniua. planear, v. a. okn-piikuhi. planicie, s. omaka.

plantao, s. etumba. plantar, v. a. oku-kuna. plantas (logar coberto de), unuuibn. plebeu, s. obukue, ocliipukupuku.

pluma,
feitam
a,

s.

enha=p/M/rt com

(pie en-

cabea, osala. p,s. ove, oneketela.

se.

oku-likualula.

pobre,
titii.

s.

pequeno,

adj.

pobre
tatoka.

(ser,

osnku, eseku, olukoko. estar), oku-soknka. okii-

perceber, v. a. oku-ieva. percevejo, s. epuka, oluhiso -^ picada,


de percevejo^

ombumbuahehiuga.

perda, s. obambi. perder, v. a. oku-nhenisa =/>p?y/c- o caminho, okii-tungaiala, oku-sambcka. perdida (pessoa), ochitakafeka. perdiz, s. onenu. perfdia, s. ungalu.

pobreza, s. ocbipato. poa, s. etata. poder, s. ocliitena. poderoso (ser), oku-kida, oku-pendcia.

podre

(ser, estar),
s.
s.

oku-vola.

poeira,
poleiro,

eve, oneketela.

perguntar,
lika.

v.

a.

okii-j)inga. okii pi-

plvora,

s.

pombo,
s.

8.

ckondombolo, ondemba. ofundanga. onende, ekute, opoml)o (do

periquito,

ocbikeugo.

pnrt.)

barriga perna, s. okulu, olumuasa da perna, opendi perna a meza, on-

ponte,
pr,
v.

s.

i'iao.
(s(r),

popular

oku-sunumuba.

g'in.'-

pernoitar, v. n. oku-lala. pesar (ser, estar pesado), v. n. okiiIcina, okii-koma y;cs(?(na balana), okn-pcsalisa (do port.)

oku-j)aka, okn-tumliika pr na cabea, oku-tulika, oku-tiimuna pr de molJio, oku-iaveka =- ^^r ofo-s', oku-imbila, --pr em cima, okn-paleka.
a.

pescador, pescar, v.
peso,
s.

s.

ulovi.

a.

oku-lova.

pr em aixo, oku-tula oku-londcka ^^ pr na bocca, oku-fuika, oku-suika= pr jnnto, okn-ongeka pr o chapu,


'

ukomo.

oku-fiita.

pessoa, s. onunu ^-pessoa alta, ututuli pessoa perpiena, ochinimbu j^essoa vigorosa, ochindidulu ~- pes-oa magra, ehomi ^= pessoa qne escarnece de outra, ombangubanga pessoa crnel,

poro,
voto.

s.

ocliikutihi, (peijuena)

oka-

ongangala ^= j^essoa
utoi

= pessoa prostrada por terra, olan-

valente, ohali. onoi,

porco, s. ougulu, oliiminha, onongolo =r porco espinho, ochipinho, (do port.) mangedoura do porco, ocbikulungu, ochisaka, ^^ ninhada de porcos, ondondo =^

porco montez, ongnluvi.

90
*

PRE
porque, eonj, mekouda.
porta,
s.

RAL
preo,
ohola.
s.

onjongo, osevo,

ombanjo,

epito, ombundi. portagem, (direito que se paga por atravessar um porto), s. ousombo.

prego, s. opileko, (doport ), ekoso. preguia, s. eui, emole, epipi, enhu-

porto, s. epandaveio. lingun portugueza, Portugal, oputo rei de- Portugal, muene Putu. oputu possesso (estar), oku-singila. poste (barrote), s.olumangi,ongunji= 2)oste collocado em qualquer logar para lembrar um facto alli passado, ongeleia. possuidor, s, umuene, ukua. possuir, V. a. oku-fuka, oku-lumb;i,

ma. prender,

v. a.

aku-pakula

= prender

com corrente de ferro^ oku-pangela.


presagio (mau), s. ouima. presente (dadiva), s. ocbali, ohata. presenteador, s. ongavi. presentemente, adv. noke. presa, s. olupese, onanga, onhaubn, onikila, ochipombala. pretendente, s. osali, ekaveko. preto, s. ochimbundu. preto (ser, estar), oku-tekama.
prevenir,
v. a.

oku-nenga. pouco, adj. e adv. titu. povo, s. ouinhi. profundo (ser), oku-longa. prometter, v. a. oku-sila. promptido, s. ombile. proprietrio, s. umuene ^^proprietrio de muitos escravos^ ochikumba. propor-se, v. r. oku-panhena. prostituio, s. ukuengue.
prostrar-se, v. r. oku-fenda. s. olutano. provar (tomar o sabor), v.

oku-lungula.

primavera, s. ono. primo, s. upalume. primognito, s. epanga.


principe, s. ombuali. principiar, v. a. oku-valeka. principio, s. ochivaleko. priso, s. oehambo. prisioneiro (ser, estar), oku-pandekiia.

prova,

a.

oku-

maha.
provises,
s.

ohuta

= fazer provises.

oku-huka. prudncia,

proclamao, s. ulukuambi. processo, s. ochimbu. procurar, v. a. oku-sanda

= j?roo?/-

olundunge. prudente (ser), oku-lonhonoha. pular, V. n. oku-lukumui.


s.

s. onambua. pulmo, s. epuvi. punhado, s. ochikundo. punho, s. onuku.

pulga,

rar s apalpadellas, oku-papata, okupuputa. prdigo, s. omesei. produzir, v. a. oku-koka. professor, s. omesene (do port. mestre),

ongomba.
s.

queda,
v. a.

ochiliva.
eli.

ukesokeso. pulverisar (reduzir a p),


pulso,
seka. pus,
s.
s.

quem, pron.
okuquerellar, v.

otulua.
s.

pstula,

eiuia.
s.

pyrilampo,

oniti.

a. oku-iaka. querer, v. a. oku-iongola. questionar, v. a. oku-pula. queijo, s. oheio (do port.) queimar, v. a. oku-hana, oku-timilia, queimar o matto antes de oku-lunhuna queimar, v. n. (o tempo, oku-vanila

sol),

oku-kanga.

quando, adv.

echi.

queixo, s. ochiieli. quieto (estar, ser), oku-tuhiluka.

quanto, pron, nhame. quatro, adj. kuana. que, conj. okuti. que, pron. inter, quebrar, v. a. oku-tosola, oku-teka, oku-tepa. oku-teia, oku-tamua =^ quehrar-se, oku-tokoka, oku-tunguka. prato, s. elonga =^ prato de pau, ochi-

R
rao, s. ongaso. racha, s. uteleli. rachar, v. a. oku-peka, oku-telnla. oku-lola, oku-timbula, oku-lepola. rainha, s. inakulu. raio, s. olumanhula, oliakulu =^ raio de luz, osongo. raiva, s. onhenho, ochikumbiti.
raiz (de planta),
s.

Hndo.
prateleira,
s.

etala.

oku-lunga. a okn-lianga, oku-livanga, oku-tetekela. preceito, s. ochila. precisar, v. a. oku-kamba. oku-tim-

precaver, proceder,

v. a. v.

olumbombo = ?v//
elola.

bukila.

usada como amuleto, enhati. ralador (instrumento), s. osiopa,

REP
ralhar,
v. u. okii-kenolui.

RUG
repouso, s. ouiisa. reprehenso, s. efiiki. represlia, s. olukuate. representante, adj. omunga. representar, v. a. oku-hika.
v. a. oku-imbula. repugnncia, s. oehipombo. repugnar, v. a. oku-suvuka.

21

ramo, s. ochisapa. ranger (os dentes),


teta.

v.

a.

oku-likele-

rapariga, s. ufeko. rapaz, s. okueuju, uiiiaiiehe. rapidez, s. onhanhu, oinhile.

reprovar,

rpido iser), okii-paiipuliika. rpidos (eaxoeira). s. omupa. raposa, s. ombiilo.


rasgar, v. a. okii-tandula, okii-inaluiua. okii-soidia, oku-tola, oku-tonfrola.
raspar,
r((fi)>ar

resgatar, v. a. oku-iovola. resina, s. ekokoto.

resomnar,

v. a.

oku-ona.

v.

a.

okn-kalula, oku-suia

os dedos, oku-kokona. oiimku ^^ especie>i de ralos. enganga, epengue, omoko. epeke. ravina, s. oudamba. ekungu. rato,
s.

com

respeitar, v. a. oku-snmba. respeito, s. elesumbi, oebisimbilo. respirao, s. omuenlio. respirar, v. a. oku-fima.

responder,

v. a.

oku-kumbulula.

razo,

s.

ohasa.

rebanho, s. osainl)o. oeluimla, oeliiliuiiil)nla, oehimauga. rebeca, s. okaeheke. rebellio, s. omauakata. rebentar, v. a. aku-tuika ; rebenlar (deitar iel)eutos), oku-mena. receber, v. a. oku-tambula. receio, 8. usumba. recem-chegado, adj. ulungi. recolher (o trigo), v. a. oku-lombola, oku-huka. ougimda. ouombo. recompensa, recompensar, v. a. oku-tangisa. recto (ser estar), oku-sunhama, oku^.

restituio, s. ohunbue. restituir, v. a. okn-tiula. retirar, v. a. oku-tandaluka, oku-patulula.

reunio, s. oeliitenga, ongilima. v. a. oku-iongoloka - reureunir, iiir-se, oku-liongoloka, okukauga. okupatula.

reverbero, s. ekoudoka. ca?i2:)o revista (passar), oku-konga onde se passa revis'a aos soldados^ ochikongelo. revolver-se, v. r. oku-tingoloka.

rheumatismo,
rico
vila. (ser,

s.

olusinga.
okii-salala, oku-si-

estar),

sinha.

recusa, s. ochikombeo, ohmatoma. recusar, v. a. oku-taueha, oku likala.


okii teinbula. ()kii-nheniaua,oku-siinima.

rim.
rio

s.
s.

ohmgela.
ohuii,

redemoinho

(de vento),

s.

oehipepe.

(pi. olondui), etandi a outra margem do rio, esinha. riqueza, s. ovipako, ovikuata, oiiasi,

redondo, adj. pumanahana. reenviar (recambiar), v. a. oku-tiuuiia.


reflectir, v. a. oku-simiuniila.

ochimena.
rir, V. n. oku-iola.

riso,

s.

oeliinjola.

refugio, s. refutao, s. okasambi. regar, v. a. okii-nliina, okii-saniena. regato, s. oluui. rego, s. ekuna regulo, s. osoma.
rei,
s. osoma. relmpago, s. olumanhula. ohakuhi.

oehitelembe.

relampejar, v. n. oku-liakida. remar, v. a. uku-tapida. remella, s. olouopo. remendo, s. utauda. remendar, v. a. oku-konja. remover, v. a. oku-upa. render (liomenauem). v. a. nkii->;iiiibiliiu.

risonho, adj. oekiniemene. okti-pendeia. okii-karobusto, (ser nliama. rocha, s. ene (pi. ovaue), olianda. roda. s. evalo. rodear, v. a. oku-kondola. rodilha, s. cmjumbu.roer, v. a. okn-kanlia. rolar. v. a. oku-lombela, nku-vambe.

la,

rolha, s. ekiunbo. rolhar, v. a. oku-sitika, okii-sitikila. roncar, v. n. oku-ona. rosrios (eontariade vidro), ekuabili (dd jjort.)

repartir, repor. v.
<lMla.

v. a.

a.

oku-tond)ola. oku-pinlialisa. oku-pin-

roubar, v. a. oku-knanga, oku-kokooka-punda, oku-leia. oku-uiinhuna -^ roubar um objecto e esc.oudel-o u,a rou])a. okn-kokovola.
ka.

repousar,
sar o
qiii'i.ro

v.

rcimna. oku-puiuka sobre os jocUios. okii-vim-

roupa.
rugido,

s.

oehikiito.
i)elle).
s.

rugas (na
s.

ovanlia.

ovaka.

giiika.

ochivunga.

22

SIG
ukuudu

SUS
signal de bexigas, einome ntau signal (presagio), onil)ipo. silencioso (ser. estar), oku-uha, okuidiiiia. okii-lieuka. silvado, s ochinhene. sim, adv. eua, sio, si (do port). S, adj. lika. nho (coino suffixo verbal).

saber. v. a. oku-kuniha, oku-ui. saber, v. u. (ter sahor), oku-siopa. sabedoria, s. ulonho.

saboroso, adj. pepa

.ser

saboroso,

oku pcpa.
sacco, s. onjeke, oehipelekese sacro de papel ou de folhas d' arvores, ukata, sacudir, v. a. oku-tutumuna, oku-tunhimlia.
sal, s. omongua, okelawai pequeno sacco de sal, okakoloto aco de lamber sal, oehikunha.

soalho
soar. V.

s.
11.

iikala.

oku-sasana. sobrinho, s. ocliimumba. sacco, s. olukusi. soccorrer, v. a. oku-popela. Eoccorro. s. olunda.


socivel, adj. iiaugo.

salrio, s. onima. oiiombo. saliva, s. ovate.


salla,
s.

onganda.

onjango. ochiiokola.
v. a.

sociedade, s. evango. ekuto. sogra, s. ondatembo. sogro, s. ondatembo. sol. s. ekunibi =^ exjjor-se ao
iotela.

sol,

oku-

saltar,

oku-Iomboka. oku-soin-

l)oka, oku-felula. oku-teha. salto. s. enanga.

salvao, s. eiovo. sndalo, oliihaku. sangue, s. osonde. sapato, p. o-sapato (do port.). sapo. s. ochimboto. saraiva, s. ochiue. sarna, s. fimopo. saudar, v. a. oku-lama. sciencia. s. olonho. scorpio, s. enhenha. se, conj. nda, udokiiti.
se. pron.
li.

s. esualali (do port.). soleira, (da porta), s. olukiiki. solo, s. osi. solteiro, s. ocbinibumba.

soldado,

soluo.

P.

okasukusiikn.

som. s. utumba. sombra, s. oc\\emho^^ sombra de uma


pessoa, ochilelembia somente, adr. nho (suffixo aos verbos).

somno.

s.

otulo.

sonhar, v. a. oku-tueujoi. sonho. s. onjoi.


sopa, s. usoli. soprar, v. a. oku-inha. sorriso, s. ochiujola.
sorrir, v. n. oku-iola,

seccar (ao fogo), v. a. oku-lelika. secretario, s. ukuambeli.


sede,
s.

oku-inemcua.

seguir oku-uida.

enlioua. algneni),

v.

a.

oku-kuaua.

segurana, s. uvangi. seis. adj. epandu. seiva. s. ondembe. semear, v. a. oku-kuna. semelhana. 8. olumapu. ocliisetakai. smen. s. ouanja. semente, s. ombuto. sementeira (tempo da), s. uvo. sempre, adv. haimo. senhor, s. muene. senhora, s. eponji. ochopalanga. sensibilidade, s. okavonde. sentar-se, v. r. oku-tumana, oku-ameua. oku-vetetela. oku-.suna,oku-savaiala. separar, v. a. okn-pnngula, oku-li-

sovaco, ohapia. suar, V. u. oku-saimiha. subida, (ngreme), s. uuulu. subir, V. a. oku-londa, oku-lamana. alto de uma oku-kanduka s'' ir ao

montanJut. oku-tumbuka.

submetter,
ter se,

v. a.

oku-fenda

= submefoku-sum-

oku-livondela.
s.

suborno,

ovitido.
a.

subtrair, v.
ua.

oku-tepulula.
v.

succedido (ser mal),


sueco (da carne),
s.

n.

usoli.

sufifocao. s. ekone. sujo (ser. estar), oku-uunila. oku-si-

na.

pungulula
tula.

separar cortando, oku-te-

sepultar, v. a. oku-kenda. sepultura, s. ombila, elangalo. servo, s. onjunda.


{

sumptuoso (ser), oku-tina. suor, s. osaimihi. superfluidade, s. ochisupc. suplantar, v. a. okii-lindula. supplicar, V. a. oku-feievela. surgir, v. n. oku-kanduluka, oku-tukuluka.

servir, v. a. oku-vumba. sete, adj. epandnvaH.

surprehender. surjjrehendido
luka.

v. a.

oku-iomba.

(estar, ficar), oku-sa-

'Lsignal

buembue

(na pelle), s. omata. osim^= signal vermelho na testa,

suspender,

v. a.

oku-pateka.

TOL
susurrar. sustentar
.kii-fckiila.
v.

TRO
tolice, vata.
^^.

23

n.

oku-valala.
a.
<i

i'.'*aiida.

osaiigah'li, neliiko"
(ikii-pou

aliiiicntar), v.

tomar,
da.

y.

jkii-ramluda.
port.)

tomate,
torcer, torrar,
tu,
|)niii.

s.

cmatia (do

v. a.

oku-tenha, okii kama.


(iku-uva. okii-hdika.

v. a.
\'.

()V(\

tossir,
s.

II.

oku-kosohi.

tabaco (em

tolha),

ckaia

talmco

paru

inaxcir, ckaniln.

taboa. s. cvaia. tagarella. s. oujake.


talo. ciumlia.
la, Ic.
s.

toupeira, s. oncto, oml)aml)a. trabalhador, s. oiidiiigiii)aiige. trabalhar, v. a. oku-linga upauge, oku-tiinga h-ahalliar sem deseano, okulitokola.

ctiiina,

ovok(\

oclnii(l(>ii(lcii-

tambm.

a<lv.

vn

(.-^iiliixo

ans vcrijos).

tapar. v. a. oku-sitika. tardar, v. n. oku-omhoka.

tatuagem, s. olumbumba. telha. s. omateia (do port). temer. v. a. oku-sumba. tempero, ombelela. tempo. s. onjanja ^-^asAor
.s.

ochipinduko, trabalho, . upauge, eomi-ar cedo o trabalho, okuovoKhi trabalho penoso, ohnigembia. paiigi tradio, s. olusapu. traio, s. uugalu, iisuauji. traje, s. oehikuto. tranquillo. (ser, estar), (iku-tululuka.

transferir,
o

v.

a.

oku-senduhda, dku-

lempu

soiiddldhi.

(yradavel mente, okii-tahila r Jai mnifo tempo, osiahuhi, ale. tenaz, s. omana. tendo, s. csipa. ter. V. a. oku-kuete ter esperana,

oku-lavoka=</?/'/-er ter, oku-kuatelela^=


ter feiro,

transplantar, v. a. oku-sopeka. transportar, v. a. oku ambata. trapaceiro, s. etombe. trapalho, s. ochitalami. trapo, s. etesu, onjumbu. traz. (por), adv. ochinJiimane.
trazer, v. a. oku-nena --^ trazer uma cieana ao peito, oku-augata. travo, s unjumbo. trave. s. omangu, ohangalo. travesseiro, s. onondovitui, oheto. trepar, v. a. oku-hjiida.
trez,
adj. tatu.
s.

oku-])auhena. terminar, v. a. oku-fulila. oku-lcinhii-

ka.

= terra enti = ferra deserta, enhaiia terra oinbuelo = terra produeJiva, olurnbandi = terra irregular, ochiuala terra rerme/ha, ochikolc. testa. ochipala. O-hikuno = eui/lo
osi

terno (ser), oku-tenhena. terra (eho). terra (paiz). s. ofeka

terra''seccaj

ongongo

rins,

chapa

-----

hai.r.a,

tribunal,
trigo, s.

ekanda.

s.

(inmgu=trigo debulhado, epungu li"osuai, epungu li'olomema^^r<y/o em espiga, epungu li"ombototo^ /ri^o ano,
okntot-=^trigo verde, ochikardia

da

festa,

ctcndcla.
s.

= trigo

testemunho,
teta.
b.

ombanji.

acliavd.

thezoura, s. otusola (do port.) throno, s. omaugu.


tia,
s.

soliai.

inanu. tinir, V. a. oku-sasai)a. tipia, (rede), s. ouanda. tirar, v. a. oku-iilianhuna, oku-uhe]ii-^lirar s escondidas, oku-ioniboldla tirar uma hraza da fogueira, oku-so8omona-=<iro)- agua, oku-tepuluhi, okukombolola, oku-sua. toca, (de coelhos). "s. elungi, iituta. tocador, (de iiistruinentos de iiuisica). s. usika tocar, n. a. in.strumento de musica),
tio
s.

maduro, ocliitiva, ohendi^=trigo molhado, ou\e= trigo carunchoso, oliuuji^rgo secco ao vento, ochitina=r^o queimado ao sol, olukaugo == trigo em meda^ oeliipanga=ca/<a de trigo, cuge^barha bicho que ataca o de trigo, ochisangu trigo, ochiugusa ^= racSo de trigo, okacliocholo. (As mesmas plirases se applicam ao milho (pie tambm significa epungu). trinchar, v. a. oku-sasa, oku-kondo-hi.

trineto, s. omokoli. tripa, s. ena (pi. ovana),

ocliikoloto.

triumphar,

v. a.

oku-ianga.

oku-sika=<ocar com a mo, oku-lamba =^tocar com os dedos, oku-kakiiahi.


todo, pron. oha, osi. toldar-se. (a atmosj)h(!ra). kiMiduka, oku-livembika.
v.
ii.

trocar, v. a. oku-sululiana. tronco, s. ongoti, ochipese. tropear, v. a. oku-puuduka. trotar, v. n oku-sengulula. trovo, s. ondindimo, ocliivango, etun-

okii-

gu. trovejar,

v.

n.

oku-lemina. oku-seu-

24
tufo.
s.

VEN
ekuugukungii.
P.

ZUM
ver, v.
a.

oku-mona. oku-lete. okus.

tumor.
buinbii.

ochilenda.

oluanga.

oin-

tala.

verdade,
!5.

ocliili

= na

verdade, cxp.

ungondo, efiio. tumulto, turvo (sor. estar), oku-uunjiika. tutano. H. upunia.

adv.

jniai.

U
ulcera enulcera, s. cvovi, esolula tretida 2'r imundicie^ oluhusu. um, adj. mosi.

verde adj. avalede (do port.). vergontea, s. olumombe. verme, s. opuka, enlio (pi. ovonho). vermelho, adj. kusuka. verruga, s. esola. verruma, s. ovaluma (do port.'. ocliisongui.

vertigem,
vestido,
s.

s.

onjile.

um, pron. mue.


unha,
unir,
s.

ocliikuto.

oudando, esanlia.

olunjala,

ochikete.ombambo.

oku-iongolula, oku-kongela. untar os a. oku-uaveka M7ar-se, oku-nava.> dedos^ oku-lemuna


V. a.

vestido (estar bem), oku-posoka. vestir, v. ". oku-lembela, oku-lambiaka.

untar,

v.

vez. (outra) exp. adv oluvali.


via,
I

ochipombala. n. oku-susa. usado (estar), oku-kuka.utero. ?. ochuva.


urgncia, urniar, v.
i^.

lctea)

s.

ulula.

viagante. s. olungende. viagem, olungenda.


vida. s. omuenho. videira, s. olungu. viga dn angnlo da eaviga. s. osoka sa, etapa.

vigoroso
vacca,
s.

(ser),

oku-kaidiima,

oku-

oujiudi.

vacillar, v. n. oku-vavaiiga. vadear (passar a vau;, v. u. oku-ioku.

poma. oku-tinda. villa, s. imbo (pi. ovaimbo). vinagre, s. ovindaugele (do


vinha, olungu. vingana, s. etoto. vem c, vir, V. n. oku-iia superjicie. oku-tunibuluka.

etula.
port.)

vadiao, s. ocliingangala. vaga, s. fpuku. vagabundo, s. ochitovongo. vagar, s. ohalua. vagarosidade, s. evando.

enju=

vir

virgem,
v.
ii.

adj.

kamoso.
estar),

vagaroso (ser), oku-chilua. vaguear (andar vagabundo),


oku-pila, oku-tokekela. valente (ser), oku-kola,

visinho, (ser oku sunguela.


.visitante, adj.

oku-lisungua.

ukombe.

oku-hikut;i.

visitar. V, a. oku--pasula. oku-endala.


vitella.
s.

valentia,
valia, valle,
s.

s. ochikene. ekuna.

(inani.

s.
s.

omaka.

valor,

vara,

ochikene. olumbala. (do port.).. vareta (de espingarda), s. onntu, ovas.

viuva. s. okapalungu. viuvo, s. ochikulunuiia. voar, v. n. oku-panana, oku-telela. voltar, v. a. oku-pilula, oku-pesela, andar roda. oku-tinoku-kondoka

leta (do port.). variegado, adj.

gulula.

uhenha.

varrer, v. a. oku-komba. vasar, v. a. oku-sukumuna. vasio, adj. polokoso. vassoura, s. oluueleuge, oluueio. vau, s. onj i va =^asa?- o vaw, okuioka.

vomitar, v. a. oku-sanga. oku-tochiue. voracidade, s. ohatu. oluiso. esongo. epulukutu. onjumbi. voraz, (ser), oku-sukatula. oku-uugula, oku-punha. vs, pron. ene =^ comvn.^co. Tene.

veia,

s.

esipa.

mais velho, okuhi. velho (ser, estar), oku-kuka. oku-vula, oku-vamba. vender, v. a. okii-sumbisa. oku-savelho, adj. ale
sela.

zangar-se, (estar zangado), v. r. okufungula oku-tema, oku-lunguluka.


zarolho, s. ochitofue. zebra, s. ongolo. zig-zag (em), exp adv, onganda. zuarte, (fazenda azul). onoloti.'onjunju.

veneno,

s.

okakamba,

ulu, ouuli.

ventania, s. omepelela. vento, s. ofela, epuku

vento forte,

ekungukungu.
ventosa
ventre,
(o
s.

que deita), s. olusemo. imo (pi. ovaiuio).

zumbido, (da abelha) s. elinhiiinhi. zumbir, v. n. oku-valala.

DICCIONARIO

UMBUNDU-PORTUGUEZ

A.IU

EIU

C
Cha,
v. q.

ser risordm.

ahuku,
cia
<lo

(losoborlicucia =- diverjcnopinips =^ cnp^ano, erro.


s.

chechi.

i)ron. isto.

ale, adj. velho, antigo.


ale. adv.

antigamente, outr"ora=seniT
v. a.

pre.

chilua. V. q. ser vagaroso. china, v. n. danar. chinga, v. a. visitar algum para ber com elle.
chita, v. n. parir. Chochuisa. v. a. arrancar.

alemena,
alua,
trar.
V.

q. ser ou estar inquieto. achar, descobrir, encon-

alumana, v. a. engatilhar (uma armai. ama, v. a. mover, agitar. ama, v. n. mover-se, mudar de logar. ambata, v. a. carregar, transportar,
levar.

amboka,
ambulula,

v.

n.

adoecer, estar doente.

v. a. fallar, discutir.

ame, pron. pes. eu. amena, v. a. favorecer. amena, v. n. deitar-se. andiua, v. n. ser ou estar lntorpecido.
trpego.

espcie de collar hirgu. acalentar, ter no regao. anhaha, s. encrusilhada. anhoni, s. rugas (da cara.) apue, interj. exclamao Av. surpreza, espanto. asa, V. a. dar no alvo, acertar (o tiro.) asama, v. u. abrir a Ixicca (voluntaria-

andongo,
angat,

s.

v. a.

que? (jue espcie de? echa, v. a. entregar, passar uma cousa a outrem. echi, adv. quando. echia. adj. num. nove. echinana. adj. num. oito. efe. s. estmago das aves. papo. efelefele. s. escuma. efuanga, s. folha da mandioca. efuki. s. reprehenso.
e. pron..

ehoma.
ehotio.

s.
s.

liomem pobre.
banana.

ehondio.
s.

caracol. ehuma, s. fuga, vo. eia. V. a. pedir. eiaki. s. estrume, esterco.


eiala.
s.

m(Mit(\l

monto. entulho.

asumuna,

v. n.

abrir a bocca ( fora.)

ava, v. a. dar. avela, v..a. dar. avete, s. cebo.

aualende,
aiu.
s.

s.

(port.) aguarflente.

(port.) alho.

s. sepultura, cova. ponte. eiavo. s. corrida (de animaes). eie. pron. pes. elle, ella. eiovo, s. absolvio. eiu, s. dente.

eiambo,
s.

eiao.

28
eiui,

EKU
palhao. empola. eiuii, s. frango. eiunda, s. cainpuiuha. eka, s. mo. ekai, s. lao. ekaka, s. escama de peixe
s.

EMA
ekumbo,
s.

rolha, batoque,

eiuia,

s.

ekuna, s. rego, fosso, levada, ekundu. s. gnu (ave). ekungu, s. abysmo.

ekungukungu,
rio.
=

s.

tufo, vento girato-.

cjibaua,

ekupa,
ekuto, ekuue, ekuva,
elaka,

s.

choupana.
ekala,
s.

ekuti, espcie de

ekalasoko,

carvo, s. deserto,

3.

s.
s. s.

fardo (de fazendas). pombo grande, saciedade. espcie de gallinha'grande.

camarada, amigo, ekambi. s. alimento que os animaes ruminantes conservam na pansa. ekanda. s. empurro. ekandu. s. crime, peccado. ekanga. s. tribunal. ekanjo. s. caada real. ekapa, s. batata.

ekamba.

s.

machado, machadinha.
lingua.

elangalambamb, s. espcie de cogumello grande. elangalo, s. sepultura. elasola, s. pea de panno de quatro
jardas.

garra, unha. ekasalume, s. baijueta de ra afugentar os pa.ssaros).

ekasa,

s.

elemba, elembe,
e.';piritos.

s.

fedor,

mau

cheiro.

s.

sacrifcio, ofi:"erta, etc.

aos

tambor

(pa-

corda feita de herva. ekaveko, s. pretendente. ekavo. s. canao, enfado. ekia, 8. tabaco (folha de). ekela. s. caldo ou agua de ava. ekelela. v q. ser descuidado, negliekata,
s.

gente. ekeleua.

s. sal.
s.

elenda, s. gordura, carne gorda. elenge, s crina (dos animaes). elengula, s. espcie de penteado. elenhaino, s. camaleo. elepi, s. pedra de amolar. eleva, s caverna, adega. eliangunju, s. espcie de pssaro. elianho, s. decepo, engano. eliapu, s. (do port.) diabo.
eliavo,
s.

ekenha.
ekepa,
okisi.
s.

escova.

corrida, can-eira

(de ani-

osso.

maes).

s.

alma (de

um

fidalgo).

elie, pron.

quemV

ekofue. s. barrete. ekoka, s. afflueucia. ekoke. s. pessoa ou cousa polire, vil. ekoko. ^. crusta, cdea, casca (dura).

elienge,
elilali,
s.

s.

eada, corda. (do port.) dedal.

elima, s. bordo grande elimba, s. arco (de instrumento de


nuisica).

ekokoto. s. gonuna, resina. ekolongonjo. s. rato do campo,

elimi, s. lingua. elinhilinhi, s. zunido de abelha.

ekondoka, s reflexo, repercussilo. ekondomholo. s. poleiro,


ekone.
co.
s.

estrangulamento.

sufl:"oca-

elinbo, s. ndoa, mancha. elisumbi, s. respeito. eliungu, s. fracalho, cobarde. elola, s. lima, grosa.

ekongo. s. ancio, homem velho. ekonguele, s. homem muito velho.


ekonjo.
s. s. s.

elombe,
elondo,
lago.

s.
s.

casa de um chefe. profundidade (de um

rio

ou

casco (de animal).

ekope.
ekoso.
sentinella

morador antigo.
(juartel.

= prego.
s.

logar ])ara fazer

alonga, elonga,
elove, elulu,
s. s.

s.

prato^^tagarella. fallador.

v. a. pairar.

cano de espingarda.
fogueira.

ekot.
gnito.

irmo mais velho, o primo-

ekovo, s. homem transformado em pssaro por feitiaria. ekualali. s. conta de vidro. ekuengue, s. devasso. ekuenje, s. caricia. ekui. adj. num., dez. ekuiva, s. espcie de cobra que assobia.

elume, s. n cego. elunda, s. logar outr'ora occupado por uma povoao. elundu, s. vallado, pequeno outeiro,
barreira.

elunga,
sical.

s.

espcie de instrumento mu-

ekula,

s.

ekiiluma

enxada velha, gasta. s. descarga de fusil ria.


desgosto, desprazer.
s. sol.

s. povoao grande. elungulungu, s. fogueira. ema. s. contenda, discrdia, desordem. emalanga, s. hyena.

elungi,

ekuma.
ekumbi,

s.

emande,
ematia,

s. s.

arrogncia. tomate.

EPE
emena,
s.

ESO
epete,
epi,
s.

29

folha.

emi, s. l)aso, p de uma montaiilui, vallc, a parte baixa da montanha. emole, s. vaf.^ai', demora, tardana,

s. almofada. palmada, bofetada. epia, s. ampo de cultura. epindi, s. garrafa (piadrada.

emome,
ena,
s.

s.

cicatriz.
salto. pulo.
ir,

epini,
epipi, apito,

s.

mo esquerda.
preguia, vagar.

int(;stino, hjuri^a.
s.

epinhanho, ceremonia jxlos mortos.


s. s.

enanga,
enda,
dar,
v.

a.

i)artir,

caminhar, an-

endela.
^.

v. a. visitar.

porta. epole, s. fructo semeiliante laranja. eponde, s. esp(!cie de peixe.

endingu, s. tambor, caravana, bando. endo,

epongopongo,

s.

cotov<'io.

enganga,
do.

ene, pron. pes. vs. focinho cumpris. rato de

enganje, s. toca de coelhos. enge. s. cana de trigo ou milho.

eponge, s. dona, seidiora. epopo, s. espanto, pasmo. epopo, s. espcie d(! cabaa grande, pnra guardar bebida fermentada. epuka, s. cabaa para guardar bebida fermentada.

engone,

s.

ainaniilo (cor).

epuka

percevejo, parasita.

engu, s. espcie de verme verde. enguni, s. (garganta. engu, v. irreg. defectivo (s se usa no imperativo), vem c. enlia. v. n. alardear ih rico sendo pobre.

enha,

s.

penna. pluma.

epuku, s. onda. epulukutu, s. comilo, voraz. epumbu. s. cume, vertici'. epundo, s. pilhagem, roubo. epunga, s. punhado de cabellos. epungu, s. trigo, milho =:^ epungv liosuni. epitngii /Polonicrmi, trigo descascado

enhana, s. terra sem arvores, enhanga, s. candor. enhangua, s. esmagamento.

e.piingn

l.iomhotnUi^ trigo

com

casca.

epunho, s. espao na arcada dentaria onde ha falta de dentes.


se

enhanhama,
enhati,
s.

s.

horiscnite.

especeie de raiz i]ue traz ao pescoo como amuleto.

epuila. s. dor por todo o corpo, doena ([Ue resulta de nuiito trabalho.

epuima,
epute,
eputi.
s.

s.

jjalpitaco.

enhenha,

s.

enhina, s. enho, s verme


piidre.

escorpio. desprezo.
(pie
s(!

ferida, chaga.

s. s.

cria

na carne

epuvi,

enhona,

s. s. s.

sedi'.

enhuma,
enhuno,

preguia, vagar.
nariz.

esa, s. esaela, s. ovo. esala. s. voo, fugida.

bocado, fragmento. pulmo, bofe. espiga de trigo.


'

epako, s. fruto. epalanka, s. irmt) ou irm inuncdiatii

esanda, esanha,
esasa. eseke,

s. s.

folia.

vestido.

s. s.

papo, pap<'ira.
areia.

em

idade;
s.

tambm

um

titulo.

epamba,

um

))ar

de chifres.

epanda, s. gara real. epandavelo, s. ])orta principal, porto

eseku, s. pobre, miservel, i)edinte. esekuku, s. immuiulicif. sugidade. eselula, s. preguia, falta de inclinao.

epandu, adj. num. seis. epanduvali, adj. num sete epanga, s. primognito. epanga, s. arnmdiilia duna Cdva colierta de ramos e terra). epangati, s. bengala forte. epangu, s. buraco, abertura, fenda. epangue, s. cnhamo. famlia. epata, s. grupo de casas epati, s. lado do corpo, ilharga. epave, s. poa de sangue==aguaceiro.
imindao.

esenda, s. espcie de gortulho. esengu, s. remdio. esenhe, s. calva. esepa, s. cime esesena, s. sitio descnbcrto em camiio coberto de relva. esima, s. mel - pessoa meiga. esina. s. larva de abelha. esinde. s. feixe de herva. esinha, s. margem opposta. outro bulo do rio.
esipa,
s.

epeka
epeke,
epela,

s.

s.
s.

braa, medida. espcie de rato do campo. (do port ) pelle, casca.

esisa.
esisi,

s.
<.

veia, teudo. esteira de palha.


floresta.

nudez. epengue, s. espcie de rato de casa. epepe, s. hombro.

epene,

s.

monte de lixn. esoko. s. calunmia egunldade. esokoluilo, s. junta, jinitura. esola. s. verruga.
esita,
s.

30
esololo,
s. s. s.

ETU
ferida

FUNsuppurao.
etupa, s. estrume. etutu, .s. engano, manha. eua, adv. sim. eue, s. pedra, rocha. eui, s. preguia.

em

esomo,
esongo,
esua,

enxada nova

golozeima. espcie de formiga gi-ande. esualali. s. (do port.) soldado.


s.

esuanga, s. folha da mandioca. esuenena. s. lagrima. esuku, 9. herva alta.

euuka,

s.

tolice, asneira.
s.

esumba.

..

covarde, poltro.

esunga. s. razo. direito, justiya. esungako, s. erro. injustia, engano. esunjulu. s. minhoca. esusu, s. canto, ponta de um panno. etaku, s. alvo (de pontaria i.
etala,
s.

craneo, cabea. danarino. euuvi, s. aranha. eva, V. n. affligir-se. ter saudade. evaia, s. taboa.

euulutui,

euundu,

s.

evalo,

s.

circulo, roda.
s.

evamba,
k'ei:ariiba. ir

circumciso =- okti enda circumcidar-se.

prateleira, estante.

etali. adv.

etalu.

s.

pedra. hoje espcie de pssaro.


s.

etama. s face. etamba< s. arvore de folhas odorferas.

evambi, s. baleia. ev nda, s. multido. vagar, lentido. evando, evango, s. ajuntamento de pessoas para palestra.
^^.

ave,

s.

etambo. s. templo do feitio da guerra. etamina. s. ce.sto pequeno. etanda, s. templo do feitio da caa. etandi. s. chuva tonencial. aguaceiro. espcie de arvore. etanga,
.^.

eveke.
evele, evelo.

p, poeira. s. doudo, louco, maluco.


s.
s.

mama

uo plural arcile leite.) disfarce, falsificao, fingi-

mento.
evili.
s.

etango. . glutoneria. voracidade. etangola. s. ligadura de panno. etapa, s. trave do angulo da casa. etata, s. lamaal =^ poa de sangue. etateko. s. demora, delonga. eteke. s. dia. etemba, s. a maior profundidade do rio, um vasto buraco no leito do rio.

evimbi.
saro.

espcie de doninha. espcie s. faisca

de ps-

evindi. <. cauto logar. evovi, s. ferida pequena. evovo, 8. macaco com cara de co. espcie de psevula. s. cosinha
(

saro.

evumba.
pessoas.

s.

multido =- aperto de

etembo,
eterno,

s.

mulher adulta.

s. enxada. etenda. s. pea dartilheria, canho. etendela, s. canto da testa. etenha, s. secca. seccura. etepa. s. herva grossa de que se fa-

zem

cordas, cestos, etc. etesu, s. trapo, bocado de panno. etetelo, s. herva viosa. etevo, s. multa, contril)uio de guerra para obter a paz.
etiko,
etila,
s. s.

morrer, fallecer. cair. n. ser impertinente, teimoso. felevela, v. a. implorar, rezar.


fa, V. n.

feia,

V.

feltlla, V. n. saltar

= ferver.

fena,

v. a.

cavar.

cinza.

abbora, caliaa.

fenda, fenha,

v. n. pro.^^tar-se. v. a.

submetter-se.

tomar rap. cheirar rap.


comear. princij)iar. produzir =^ parir.

etimba, s. corpo. etimbu, desgo.^to causado na famlia pela infidelidade do marido. etombe, s. trana. etombo, s. desobedincia. etome, s. nei-vui-a da folha da palmeira.

feta, V. a. pagar.

fetika, V.

a.

fevela, v. fima, V. n

a.

respirar.

fina, V. a. bater.

fomoha,

v. n.

deslocar-se, cair de al-

gum
s.
s.

logar.
v. a.

estrume, esterco. gotta. etoto, s. calvicie =: rui do =-- vingana. etu, pron. pes. ns. etui, f^. orelha.

etonda,
etosi,

fomona,

embrulhar.

fuik, V. a. metter na bocca (voluntariamente.) fuka, V. a. possuir, ter. fukina, v. a. abusar, aviltrar.

s. sauguesuga. etumba, s. alameda=orla da floresta. etumu, s. tolo. louco, idiota. etungu, s. voz de baixo profundo, rimbombar do trovo.

etuli,

fukuka,

V. n. cair.

fula, V. a.

moer trigo ou
terminar a. enganar.
negociar.

fulila. V. a.

= chegar

cereal.
a.

fumba,
funa,

V.

V. a.

lEL
fungula.
8iir-sr.
v.
a.

lOV
iembungula,
nhar.
v. a.

31

(nfurccor-se, cucolcii-

abaiidonar:=de.sdea

futa, V.

11.

t'ol)iii-S(',
11

pr o cliapcu.
fiifir.

futuka, fuva, V.

V.

escapar,

a. ciirufar.

iendeleka. v. a. derramar pouco pouco. ienga, v. a. misturar. ienja, v. a. carregar n'uni pau.

H
haimo, haka! iiiterg. de espautu, admiraed. handa, v. a tomar amizade. handangala, adj. grande, muito. handeka, v. a. fallar outra lingua. he. proii. queV eoiiioV hena, atlv. amanli, hoiitein. henanha. adv. depois de amanli. anailv.

ienduka,

v. n. a.

cair sobre.

iendula, v. iendulula,
iepa,
v.

empurrar.

v. a.

empunhar=vibrar.

scmpic

uma

esconder-se por traz de arvore- escudar-se.


n.
11.

ievala, v. q. ser, estar intelligivel.


iia, V. vir.

iiha, V.

a.

iila, V. a.

dar. fechar.

iilula, V. a. abrir.

ika, V. n. acostumar-se. ikisa. V. a. alegrar.

te-hontem. hina, V. a. recusar, desobedecer. festejar. hinda, v. a. negociar hoia, V a. importunar, insistir.
-

huanga, huka, V.
veres.

v. a.
a.

roubar.
vi-

fogo, forno. justiicar^^apontar. ilu. s. ceu. atmosphera^/.'//rt, ma, sobre.


iko,
s.

ilika.

V. a.

em

ci-

desobedecer^ guardar

huva,

s.

irmo mais velho.

iluka, V. n. mudar-se (para outra casa.) ilula, V. a. e q. curar, tractar de, dar ser amargo. remdio ima, V. a. n. apagar, extinguir =^ dar

fructo.

imba,
remessar. imbila,
iaia, V. q. ser desastrado.

V.

a.

e n. cantar =^ atirar, are


n.

V.

a.

arremessar

-----

jir

ovos.

iaiaela, v. u. fermi^ntar. iaiula, v. a. fazer rapidamente. iaila, v. a. arrastar.

iaka, v. n. disputar, questionar. iakela, v. a. lanar, arremessar. iakisa, v. n. tagarelar. iala, v. a. espalhar, estender. ialeka. v. a. aquentar, aquecer. ialukula. v. a. aquecer (a comida).

imbo, s. villa, alde. imbuisa, v. a. relatar, contar. imbua, v. a. reprovar. imo, s. ventre, barriga. imuha, v. n. cessar. ina, s. me (da pessoa de (juem se
falia.
I

ina, v. a. engulir, tragar.

iamba,
feitiaria.

v. u.

preparar

uma bebida por


com
col-

inakulu, inanu, s.
inasi, V.

s.

rainha.

tio
a.

materno.

iambela, mo. iambisa. ianda, v. iandava, ianga, v.

v. a.

colmar, cobrir

v. a.

authorisar. a. estender. v. a. desejar.


a.

regeitar, deixar perder. inuna, v. a. cortar em fatias. passar a vau. ioka, V. a e n. assar iokoia, V. n. fazer barulho fallando

todos ao uiesmo tempo.


iola, V. n. rir.

triumpliar=jactar-se. iangalala. v. n. blazonar de valente. iangisa, v. a. alargar. iamguluka. v. a. descarregar. iasuta. v. a. atirar, desparar. iavala, v. q. ser, estar desgostoso. iaveka, v. a. humedecer. iavitiia, V. n. sentar-se dei.\ando o fa-

iolela, V. n. alegrar-se. ioloka, V. n. correr.

ioluisa,

V. a.

esconjurar os espritos.

lomba, V. n. andar com afectao. iombeka, v. a. esconder. iombolola, v. a. tirar s fui-tadellas.


longa,
v. q.

e a. ser. estar frouxo, sola.

to -= mtMlir.

to

descomposto.
ieia, V. n. babar-se.

iongola, v. iongolola,

v. a. reunir,

desejar, querer. juntar.

ieka, V.
iela, V.

a.
([.

pendurar.
ser, estar

branco, limpo.

ielela, v. a. joeirar. ieloka, v. a. indireitar. inclinar

ionja, V. a. attrair, incitar. iota, V n, aquecer-se ao lume. loteia, V. 11. a(juecer-se ao sol.

para

iova,

V.

II.

cima. ieluka.

lovoka,
v. n.

V.

rebentar. q. ser, estar pago. justifi-

Icvantar-pe para

ir.

cado.

32
iovola, V.
iputa,
isia,
falia.)
s. s.

KAN
a.

KOM
kandunhinha. v. n. parar, vacillar ao comear uma cousa. kanga, v. a. frigir, queimar, assar. kangala, v. a. pisar no pilo. kangisa, v. a. atormentar pagar na mesma moeda. kanha, v. n. roer trigo =^ comear e no acabar uma aco.

ipmir.

ipa, V. a. matar.

caldo de farinha de milho. pai (da pessoa de quem se


=:^

isu,

s.

olho

/joffM, adiante,

para

diante, na fi-ente. isokotola. V. n. palitar os dentes.


itika, V. a
itila, V.
s.
11.

atar.

kanhama.

verter, derramar.

v. q. ser resoluto, atrevido.

itula,

giupo de casas.

iu, adv. ento. depois.

kanja, v. a. apanhar folhas. kaka, v. a. collocar, pr. kasa, V. n. estar molhado, molhar-se.

iua, V. n. nadar. iuela, V. n disputar. iuia, V. a. torrar.

katuka,
katula, mpeto.

kasi, (detfectivo) ser, estar, locativo), v. a. levantar, erguer.


i

V.

a.

despachar,

sair

com

estar cheio. iukila, V. a. enliar (contas de vidro.) iukisa, V. a. encher. iukula, V. a. pintar. iukumuina, v. a. curar, medicar. iula, v. a. e n. soprar =- molhar-se.

iuka,

V. u.

kauuluka, v. n. repousar. kava, V. n. canar, estar canado. kavenga, v. a. convocar.


kavisa. v.
n.

canar.

iunga, v. iuva, V. iuvalula,


iuvula,
iva. V. tipia de
ivala,

a. a.

depennar
esfoUar, pellar ^= vexar.

keka,
kela,

v. n.
V.
a.

andar de vagar.
fazer cerveja (bebida fer-

V. a. esfollar.

iuvila, V. a.
V. a.

sover=beber com

colher.

mentada.) keletua
te.

v. n.

adoecer, ser. estar doencortar herva.

um

descascar. roubar == mudar o pau da homVjro para o outro.


estiuecer.

kelula, V.

a.

V. a.

ivalula, V.

a.

lembrar.

mentir kembulula, v. n. desmentir, descobrir um engano. kenda, v. a. enterrar, esconder, occulv. n.


tar.

kemba,

K
ka, pref. negativo. ka, part. verbal. ka, adv. sim (usado pelas mulheres.)
ka,
v. a.

kenduka. v. n. amontoar, juntar (nuvens de trovoada.)


kenja, v.
a. filtrar,

passar atravs.

kenoha,
kesa, keta,

v. a. ralhar, gritar.

V. a. picar,
V. a.

cortar mido.

dar pouco.

apanhar

folhas.

keteka,

kakaiala, v. a. manejar. kakala, v. a. bater. kakula, v. a. degolar. kala, V. n. ficar, morar, permanecer. kalala, v. n. cacarejar (como a galliuha.) kalela, v. a. chamar em voz alta. gritar j3or algum. kalie, adv. agora.

ketelela,

dobrar. desdobrar. kevelela, v. a. esperar. kinga, v. n. parar. ko. adv. no (suffixo.) ku, prep. para, a. at, de. koia. v. n. levantar a roupa para nd
v. a.
v. a.

se enlamear.

kaluka,

v. n. gritar.
a.
s.

kalula, V.

limar, raspai-.

kalunga,
o,

mar (expresso de adula-

cumprimento e respeito). kama. v a. torcer. kamba, v. a. carecer, ter necessidade.


kambllka,
v.
a.

koka, v. a. puxar, tirar. kokoka, v. a. roubar, furtar. kokola, V. a. cavar, sachar. kokoma, v. n. gaguejar. kokovola. v. a. roubar, escondendo o roubo no fato.
kola. V.
firme.
q.

ser grande, forte, solido,

differenar.

ilitferir.

discordar.

kanda, v. kanduka,
kandula,
pressa.

a.

ordenhar, muugir.
a.

v. a. subir.

v.

gallopar,

andar

kola. V. q. ser injusto, no ter razo. kolisa. V. a. tornar intenso. kolomona, v. n. tossir e escarrar. kolonga, v. a. caiar, barrar. kolua, V. q. embriagar-se, estar b-

bado.
v. n.

apparecer na outra margem (diz- se dos crocodillos e hypopotamosj.

kanduluka,

koma,
sado.

V.

n.

pesar,

ser e

estar pe-

komba.

v.

a vaner.

KUM
kombolola^
trar.
v, a. tirar,

LEM
emergir, pene-

33

komoha,
konda, konda,
fogueiras.

v. a.

v, a.
v.

admirar. preparar uma cabaa. a, accender uma serie de

kumuha, cumprimentar algum movendo a cabea. kuna, v. a. semear, plantar.


kunama,
kunda, v. kunduka.
v. n.

appoiar-se ao cotovello
discursar. acabar, passar, termi-

a. fallar, orar,

v. n.

kondela,

v. a. v.

governar
n.

demandar.

nar a estao.

kondoka,
gressar.

voltar para traz, re-

kondola,

v. a. cortar, trinchar.

kundula, v. a. matar, massacrar. kunga, v. a. limpar kunguka, v. n. nmrchar, envelhecer.


kuniha, sahir, conhecer. kunihisa, V. a introduzir
mostrar.

konga, v. a. reunir, ajuntar. kongela, v. a. ajuntar, unir, kongola, v. a. recoUier dividas. konhona, v. a. raspar com os dedos
comer. konja, V. a. remendar. kopa, V. n. emagrecer,
gro.

= ensinar,
estar aca-

kupuka,
Itado.

V. n. acal)ar, ser e

ser, estar

ma-

kopeka,
tro.

v. a.

encontrar,

ir

ao encon-

kupula, V. n. cair, pingar. kusuka, adj. vermelho. kusuluka, adj. avermelhado. kuta, V. a. atar, ligar, amarrar,
tar.

a])er-

kosa,

v. n.

enlamar-sc, pisar

em

la-

kutula,
ga.

V. a.

ajudar a arrear

uma car-

ma.
kosala,
visita.
v. a.

chamar =^ fazer pequena

kosola, v. n. tossir. kotika, v. u. cerrar os dedos. kotola, v. n. mandriar, ser mandrio. kotovola, v. u. inclinar ligeiramente kua, V. a. descascar (uma arvore).

kutulula, V. a. desatar, desligar, desapertar. laika, V. n. occupar-se de. laka, V. n. palpitar.


lala, V. ditnnir.
n,

passar a noite, acampar,

kuama,
kuana,

v. a.

seguir,

accompanhar.

laleka, v. a. convidar. lalekela, v. a. convocar, citar.

adj.

num.

((uatro.

lama,

v. a.

saudar.

kuata, V. a. agarrar, apanhar, rout)ar. kuatisa, v. a. ajudar. kuatelela, v. a. apanhar, apoderar-se. kuekesa, v. a. a(iuccer por frico,
esfregar.

lamana.

v. n. subir.

lainanana, v, q. ser firme. lamba. v. a. tocar.

lambela

kuela V. a. casar. kuena, v. a abafar, tapar. kuenda conj. tamhem, alm

v. a. atar, vestir roupa. larabikiia, v. a. atar, cingir roupa. larabuka, v. n. ter fome.

de.

kuete, V. a. ter. possuir. kuha, V. n. correr suavemente. kuhuna, v. n. fallar em voz alta, gritar.

lamemena, v. a. adherir, pregar. landa, v. a. vender, couqorar. landula, v. a. apanhar, alcanar, surprehender. langa, v.
langala.
to.
n.

dizer adeus,

despedir- se,

v. u. cair [)rostrado

ou mor-

kuka, kuku,

V. n. ser,

estar velho, gasto.

s. av, (t(!rmo de respeito.) kukiilulu, s. antepassado.

kukuma,
kukusa, kukuta,
car.

v. a.

v. a.
V. n.

admirar. limpar os dentes.


ser e estar

secco, sec-

lanha, v. n. cair, lanhisa, v. a. visitar tarde. lava, V. a. guardar, =ser tolo, doido. lavekela, v. n. estar espera, estar de emboscada, occultar-se
lavela, v.
a.

kukuva,
bea.) kula,

V. n. inclinar,

abaixar (a ca-

lavoka,

v. a.

espreitar, espiar. esperar.

le, conj. e
V. n.

prep.

tambm com,

c.

crescer.
v. n.

leia, V. a. furtar.

kulamena,
kulanga, ordem.
kulola,

v. a.

appoiar-se. ouvir com atteno

uma

leka, V. n. puxar a pclle do estmago. lekata, v. a. lamber. lekisa, v. n. mostrar-se, tornar-se saliente.

V. a.

provar. uxj)erinientar.

kuma, V. a. fatigar, altorrecer. kumba, v. n. resmungar, grunhir. kumbulula, v. a. responder. kuminha, v. n. mover a cabea em grunhir como signal de assentimento

leia,

V.

a.

acalentar,

embalar uma

criana.
lelika, V. a. torrar. leluka, V. ((. ser leve, fcil.
lelula, V. a. alumiar, accender.

o porco.

lema,

v.

<[.

ser, estar

pesado.

34

LIM

LIV

aquietar. lemba, v. a. acalentar lembela, v. n. estar bom tempo. lembika, v. a. encher de immundicie, lama. lembuka, v. n. estar acabado, acabar, lemeha, v. a. estropear, mutilar. lemena, v. a. paciicar. lemina, v. n. trovejar. lemuna, v. n. untar os dedos dos ps.

limbnka,

v. a.

limbulala. limbulula,

v. a. v.

limeneha, mente.

v.

reconhecer. applaudir. a. contar uma mentira. u. vir cedo, prompta-

limina, v. q. ser mesquinho. lindula, v. a. .supplantar. linga, v. a. fazer. linhaliana, v. n. separar-se, ir por ca-

lenda, v. n. inchar. lengelela, v. n. apparecer. languia, v. a. procurar, examinar. lengulukai v. n. apressar-se, andar depressa. lengusula, v. a. procurar.

minhos

ditlerentes.
v. a. vibrar.

linhenga,

linhununa,

v. a.

embaraar.

liolola, V. n. estender-sc. cair. liominha. v. q. ser inintelligivol.

lenhalenha,
dar.

v.

a.

affligir.

encommo-

= ^er barato.
lenhuna,
lepika, V. lepola, V.
cortar.

lenhenha,

v. q. ser

brando, delicado

liongolola, v. a. ajuntar, reunir. lipakutula, v. a en.xotar u.oscas. lipanda, v. n. jactar-se. lipeka, v. n. empertigar-se, pavonearse.

v. a.

empurrar, precipitar. a. afiar, aguar, amolar. a. dar um ligeiro golpe,

lipendusula, v. a. extrahir. lipeteka. v. a. curvar. lipinhanboha, v. a. passar um pelo outro.

lesa, V. a. lamber. lesala, v. n. fallar muito.


lete, V. a. vr. leva, V. a. insultar, desafiar. levala, v. a. dever. li. part. V. , ha. est. liakula, v. a. brilhar, resplandecer.

liponda. v. a. estrangular, afFogar. lipundulula. v. a. separar, dispersar. lisa. V. a. alimentar. lisanumuna, v. a. desdobrar, exteuder.

liana, v. n. jactar-se.

lisemisa, lisenuha,

v. a.

misturar.

v. n. resvalar,

lianga, v. a. preceder. liangula, v. a. enfeitiar. liapela, v. a. visitar para obter alimento.


.

lisinda. V. a.

amontoar

= empurrar.

escorregar.

liata, V. n. andar, pisar.

liatela, v. n. andar, bater lienjela, v. a. dividir.

com

os ps.

lisinga, v. n. jurar, invocar uma maldio. lisijula, V. a. lamber os dedos. lisokela, v. n. discordar=ser desigual lisokiia, V. a. dar.
lisola, V. a. antipathisar

= rejeitar.

lihaika, v.
liiava, V. a.

a.

desconfiar.

lisungua.
face
;i

v. a.

comer muito.

lisunhama,
face.

avisinhar, approximar. v. a. encontrar == olhar

liiula, v. n. gritar

(um animal).
paz.

lika, adj. s. likaiela, v. n. ir

em

likala, V. a. negar.

likapa, V. a. accommodar. likeleteta, v. n. ranger (os dentes). likenha, v. n. giunhir.


likiia, V. n. gritar.

lisuvika, V. n. censurar-se. lisuvilika, V. a. desconfiar. litakuna. v. a. mastigar com fora. litanha, v. a. misturar, confundir.
litatula. V. a. luctar, combater. litepusula. V. a. lamber os lbios.
litika..

V.

a.

limpar

(os olhos, os

ou-

likondika,
likundika,

v.

a abraar.
a apontar (a espingar-

vidos).
litina. V. a. contender, altercar.

likualula, v. a. pentear.
v.

litokola, V. n. trabalhar incessante-

dai. ikupatiia, v. n. tornar-se importuno.


likutila, V. a.

mente.
litukouaila, v. n. dcspropositar, dizer tolice. litumbika, v. n. pr-se sob a proteco d"outrem. liueka, v. n. estar callado, quieto. liueua, V. n. ser abundante. fazer delivala. V. n. ir devagar

agradecer (presenteanchorar.

do).
lila, V. n. gritar,

lilongisa, v. a. aprender. lilunbila, v. a. encolher (a roupa). lima, V. a. cultivar. limba, V. n. faltar a memoria. limbika. v. a. fingir ignorncia. limbikila, v. n. escusar-se, jurtificarse.

vagar. livanga,
car.

v. a. precedei-. livela, V. a. desejar, ambicionar, cubi-

LUN
livembika,
atiiiosplicinj.
v. n.

MUI
cimevuado
(a

estar

livondela,
tcr.

v.

a.

apaziguar, submet-

lunga, v. a. acautelar, advertir. lungaiala, v. n. apparectir. lungala, v. (j. mn- selvagem, feroz,
bravio.

loia, V. a. atirar,

dar

um

tiro.

lunguka,

v.

(j.

ser astuto, prudente,

loka, V.
lola.
V.

11.

cahir.
a])rcar, regatear, ajustar

sbio, esperto.

a.

lun (iljecto.

loleka, V. 11. pr-se em linha. loluka, V. a. derramar, espalhar folhas.

lungula. v. a. acautelar, avisar. lunguluka, v. n. estar zangado. lunhuna, v. a. queimar. lupuka. V. n. correr.
lupuisa, V. a. derrotar. luueia, V. n falhar, errar. luva. V. a. jiedir alimento. luvikiia, V. a. fazer uma pintura.

lomba. V. a. pedir. lombela, v. a. rolar ^^ revolver. lombili. adv. rapidamente. lomboka. v. n. saltar. lombola, v. a. eeifar, deseascar
celleirar.

= en-

lombolola, v. a. explicar. londa, V. n. trepar. londeka, v. a. pr em cima. londola. v. n. ficar, demorar demasiado longa. v. q. ser profundo. carregar. longela, v. a. empacotar longisa, v. a. ensinar. longola. v. n. pagar de mais, ser li-

M
raaha. v.
a.

provar.
(jue falia).

mahuna, v. a. rasgar. mai. s. mc (da pessoa


makela, maleha,
v.
a.

v. a.

comer. armar.
intromettcr-se.

mamoha,
mana,
v.

v. n. a.

beral.

acabar ^= enlamear

lougolcla, v.

a.

tirar

de

uma

parte

caiar.

para <^utra. lonha. v.


reito.

a.

atirar direito

= pr di-

mane,

adj. estrangeiro, alheio,

de ou-

tra pessoa.

lonhonoha,

v.

(j.

ser prudente, sbio.

loua, V. a. enfeitiar. lova, V. a. pescar. lua. V. 11. combater.

iuahana, v. n. oecupar-se de. luahanisa. v. a. atormentar, cncoinmodar. luka, V. a. nomear. lukiia, v. a. pr uma cousa no logar dViutra. mudar. lukumui, v. D. co.xear.
lukuta, v.
lula, v.
lula,
(|.

mangala. v. a. brincar, troar (do portuguez mangar). manje, s. iruiHo ou irm mais nova. manhaiala, v. a. olhar fixamente, fiestar inquieto. tar, encarar mbote, adj. fino, excelleute, bom,

bello.

mbumbulu. adj curto, pequeno. mekonda, conj poripie, por causa de. memena, v. n. sorrir. mena, v n. brotar, arrebentar. menahena, v. a enviar saudaes.
mesue.
adj.

q. ser atrevido. ser amargo. v. a. gritar por algum, cha-

da mesma edade, con-

temporneo.
mi, adj. mau, feio. milula, v. a. esporear, espernear. mina, v. q estar prenhe. minha, v. a. comer carne.

mar.
lulika, v. a. fazer, arranjar.

luluraa. v. a. (piebrar == tremer.

lumana, v. a. morder. lumba, V. a. possuir. lumba, V. a. apresentar aos


oi"erecer.

minhasala,

v. q. ser inintelligivel.

minhuna,
espritos,

lumbila. v. a. guarnecer a setta, carregar o cartucho. lumbula, v. a. receber premio de devassido.

roubar. misi. adj. gravida, frtil. miuha. v. q ser direito, recto. mona, v. a. vr.
v. a.

moneha,

v.

n apparccer,

inosi, adj.

num. um.

lumuha,
lundika,

v. n. descer.
v. a. a.

mosula, v. a. acabar. mukai, s. irm.


fal-

lundila, v.

amontoar. calumuiar, accusav

samente.
lundula, v. pedras. lunduluila,
a.

empurrar

= rolar pelas

mupa, V. n. correr. mue, pron. algum, certo. muena, v. n. fazer caretas. muene, pron. mesmo. muene, s. dono, senhor.
muiia,
v. q. ser diflicil, iinportuuo.

v. a.

empurrar, puxar.

36

NHE

CHO
nhenena, v. n. desapparecer. nhenha, s. deslumbramento. nhenha, v. a. distriuir, dividir. nhenuna, v. a. fazer cananca
pellir.

N
naito, adv. pouco.

= re-

nakaliokalioko,

paladar. namuna, v. a. apanliar, agarrar. nana, v. a. puxar, arrancar, colher.


s.

nanda. s. estrolla da manh. nangisa, v. a. recusar-se a deixar examinar um objecto. naua. s. cunhado ou cunhada. ndaka, s. pregoeiro.
ndati. coiij., adv. certamente, como? ndati, ])ron. que ? o que ? ndokuti, loc, adv. como para dizer. ndopo, adv. immediatameute. ndoto, adv. assim, d"este modo.

nhenhisa, v. a. abrandar. nhenisa, v. a. perder. nhina, v. a. molhar. nho, adj. vulgar, ordinrio. nho, adv. sutf. assim, d'esto modo.

nhona. v. nhoneha,
tragado.
prostrar-se

a.

v.

prejudicar. u. estar esmagado, esinclinar as mos.

nhonhama, V. a. abaixar, com a cara entre


nhuana,
nhula,
v. n.

andar em volta, circular.

V. ^.

recusar
q.

um

e acceitar ou-

ndunduminha,
neha,
v.

nemuna,

exagerar. n. cheirar mal. v. a. abafar, suftocar.


v. a.

tro.

nhumana,
turno.

v.

ser rabugento, taci-

nena, v. a. trazer. nen, adj. largo, grande, alto. nenga, v. a. partilhar ^^ possuir. nengula, v. a. ter abundantes colheitas.

nbunula,

v. a.

esconder.

nenhane,

adj. impar.

neta, v. q. ser gordo.

ochiala,
ochiali,

s.
s. s.

esteira.

ngoma,
nia, v.
do.

s.

es])ecie

de cogumelo.

dadiva, presente, merc.


cadeira.

!i. evacuar fezes. noke, adv. presentementCj agora, ce-

ochialu,

QOmusa,
ctos de

V. a.

colher os primeiros fru-

para serem comidos na companhia do marido.


v. a. escolher apanhar. nosoio, adv. adeus (saudao de despedida a quem parte.) nua, V. a. beber. nunga, v. n. estar convencido de ter commettido um crime depois da prova do veneno. nungula, v. a. fitar, olhar fixamente, encarar. nunhunu, s. filho mais velho. nhama, v. a. sugar, absorver. nhami. pron. quanto ? nhamuna, v. a. dizer tolices. nhana, v. a. desgostar-se, repudiar, aborrecer.

um campo

nona.

s. campo adeante das portas (ruma aldeia. ochiambo, s. gaiola de verga. ochiandala, s. alos. ochianju, s. ninho. ochiasa, s. bebida feita de ochimbombo e mel. ochiasu, s. costume. ochiava, s. teta. ochiela, s. espcie de jogo. ochienu, s. espcie de noz.

ochiambelo,

ochienhe, ochifuko,

s.

grillo.

cabello. ochifukuma, s. l)atata doce. ochi umbe, s. assassino, ladro.


s.

ochiuto,

s.

penteado.
s.

ochiemba,
cchiholo,

medicamento, remdio.
occupao.
torpor.
credito.

s.

ochihonho,
ochihopio,

s. s.

nhaneha, v. a. seccar. nhangata, v. n. fingir de valente. nhanha, adj. azedo. nhanha, v. a. procurar alimento. nhanhula, v. a. apanhar e i)r na bocca.

ochihungulu, s. mocho. ochihuanga, s. ladro. ochiialo, s. roupa da cama. ochiiambi, s. bom caador.
ochiieli.
s.

barba.

ochiio.
v. a.

s.

caco.

nhanhumana,
lhar, abrir.

desenrolar, espa-

ochiiokola, s. sala. ochiiula, meia colmea.

nhanhuna,
destruir.

v. a.

rasgar

em

bocados,

nhanhuna,

v. a. tirar.

nhata, v. a. pr p n'uma ferida. neha. v. a. tirar, arrelsatar.

ochika. s. amizade. ochikakula. s. frio. ochikaleveko, s. cama de palha para levar animaes. ochikaiu. s. coxa.

nhemana,

v. a. recusar.

aochikmba,

s.

raiz comestvel.

OCH
ochikanda, s. palma da mo. ochikanha, s. trigo verde. ochikapa. s. pamu) forte. ochikasa, s. caixa. ochikasau, s cal(,"as. ochikatalamba, s. caimbra. ochikatamba, s. nmeros.
ochikelisitu,
a.

OCII
ochilembe, ochilembo,
s.

lyrio.

s.

sombra.

ochilena, .s. abdonu-n. ocbilenda, s. tumor, nascida. ochilenga, s. gordura d(! frango. ochilenge, s. pennas curtas do pescoo e flanco das aves domesticas.

homem

alto.

ochilenhena,

s.

reiterao.

ochikene,

s.

(;oragem, fora.
^.

ochikenge

p*!ri(inito.

ochikete, s. prego. ochiko, s. fogo, lar, eliamin. ochikokoto, s. geada. ochikole, s. agua ou terra colorida por .saes de ferro. OChikolo, s. ilha=^prava, forte=subterraneo para refugio. OChikolotO, s. tripas, ventre.

ochilenhi, s. ccho. ochiliangu. s. feiticeiro, magico. OChili, s. verdade. ochilianu, s. gluto, voraz. ochilindo, s. travessa de pati chata. ochilimu, s. costiune. ochiliva, s. (juoda mortal. ochilo, s. espcie de raiz comestvel.

ochilembo,
ochilulo,
s.

s.

acampamento,
))edinte.
s.

arraial.

espirito.
s.

ochikombeo,
ocbikongelo,
soldados.

s. s.

campo de

refugo, lixo. revista aos

ochilumba,
ochilunga, ochima, s.

ochilumbulumbu,
s.

engano, fraude.

inimizade.
escudo, alvo. casa arruinada.
s.

ochikovata, 8. tolice. ochikuarabi, s. estada, demora


casa.

feitio.
s.

em

ochimaho. ochimama,

s.

ochikuanga, s. empurro. ochikuaputu, s. europeu. ochJkuiuiu, s. panno com cinco ps e .seis pollegadas de largura. ochikukulu, s. pedinte. ocbikukuso, s. escova de dentes. ochikula, s. uma doena caracterisada pela inflaimnao das pernas. ochikuli s. taboa da porta, barra de
porto.
s. celha de porcos. ochikulunjenji, s. mulher de meia edade. ochikulupi, s. cousa insignificante. ochikuluuia, s. viuvo, viuva. ochikumba, s. dono de muitos esci-a-

ochimambu,

muhta.

ochikulungu,

ochimana, s. remdio. ochimanga. s. curral. ochimangu, s. nudeta. ochimano, s. parede, muro. ochimbaka, s. paliada. Ohimbakati, s. devedor fugido. ochimbakoko, s. estada em casa. ochimbanda, s. curandeiro, cirurgio. ochimbandi, s. apparelho. ochimbeka, panno com cinco ps e seis
pollegadas.

ochimbelia,

s.

fava.

vos.

ochikumbiti,

s.

ochikumbu, s. ocbikumo, s. testa proeminente.

clera, ira, raiva. cardialgia, gastralgia.

ochikundo, s. cabo, punho. ochikungaio, s. pilo. ochikungo, s. grande cabaa, abbora.

ochikunha, apparece sal.


ochikutila,

s.

teneno sobre o

(jual

ochimbiambiulu, s borboleta, ochimbo, s. golpe n'uma arvore. ochimbokoto, s. salteador. ochimbomochirabombo, s. cer\e^Si ha ch'nk<ij)nta, cerveja de dois dias. ochimbondo, s. maroto, velhaco. ochimboto, s. sapato. ochimbu, s. demanda. ochimbuahuku, s. pessoa desobediente, cabea de vento. ochimbueko, s. grande caixa de rap. ochimbuena, s. pessoa desmazelada.

ocbimbumba,
s.

s.

pessoa
s.

s.

parcella. ochikuto, s. casaco, vestido, roupa. ochila, s. uso, custume logar pai-a

ochimbimdianga,
bandido.

uma dana

ochimbundu,

s.

negro, habitante do

danar.

ochilamba, s. belleza. ocbilanda, s. macuta (moeda portugueza de 30 ris)-= presente dado a uma rapariga pelo noivo. ochilandala, s. panno que se colloca

Bih e IJailundo. ochimbungn, s. lobo. ochimelenge, s. tronco.

ochimemene, s. pessoa que ochimena, s. bens, riqueza.


ochimina,
mello.
s.

son-i.

em
soa.

volta dos rins.


s.

ochimongua.
sombra de uma pesochimu,
s.

gafanhoto curto e grosso. s. uma espcie de cogu-

ochilelembia,

formigueiro, cova de for-

ochilema,

s.

aleijado.

migas.

38

OCH
ochimumba, ochimungu,
s. s.

OCH
ochinjulolo,
s. s.
s.

sobrinho.

grillo.

casa velha e abando-

nada.

ochinonha. ochinunga.
ochipa.
curtina.
s.

epilepsia. bracelete.
s.

ochimunu,

ladro. ochina, s. cousa. ochinama, s. coxa. ochindambala, i?. espcie de


s.

pello.

ochipakasa,

esteira

usada como
vigilia.

machado

ochipakupaku. in.9omuia.
ochipala,
s.

(la

Gangela.

testa.
s.

ochindendembunda,
ochindindi,
ochindxilio, ochindulili,
s.

.s.

louco.

ochipamba,
ta ou janella.

caixilho,

verga de por-

doido.
s.

ochimdiundiu,
s.

danarino.

pessoa nobre, illustrc. s. tecto de celleiro. ochindululu, s. pessoa alta, robusta. ocnine, .?. grande almofariz de pau. ocjinene, s. animal semdhante ao
coelho.

ochipandekela. ochipandekiso. conennexo de jialavi-as n'uma orao cadeamento d'uma orao. och'pan.do, s. malho=cabo da facca. ochipan.a, s. trigo em pilha, meda. ochipanha, cabo da foice.

ochipanji.
s.

s.
s.

caspa.
l)exiga (de

ochingambangamba,
octiiiigandamijeis,
s.

orpho.

ochipapo.

auimal)=pa-

circulo.

ochingangala,
tliaci.

s.

vagabundagem, va-

ochinganji. s. pessoa mascarada. ochingelengele. s. brinco.- (das oreUias.)

po. ochipato. s. indigncia. ochipala. s. casca, pelle. cortia. c lipelekes , s. casca, vagem.

ochipembe, s. campo abandonado. ochipemene. s. ira. colera=impudencia.

ochingolongolo, s. junta, articulao. ochingonge, s. caracol. ochingongo, s. bexigas (doena.) ochingonha, s. cabello abundante. ochinguanda. s. espcie de fava gi-ande.

ochipenhe, s. inveja. ochipepe, s. furaco, p de vento.


cchipese, s. tronco =; n. ochipetapeta, casca de arvore. ochipete, s. bolsa. ochipindi, s. trafico, mercadoria. ochipinduko. s. occupao. ochipinho, s. porco espinho.
ochipiio, 3. sordidez, mesquinhez. ochipitasi, s. terreno debaixo do qual corre um regato.

ochinguandala. s. giande po de cera. uchinguani, s. batata. ochingue, s. espcie de besouro. ochingutu, s. tambor grande. ochingui. s. espcie de formiga preta. casa sem porta onde ochingululu, os porcos e cabras se juntan>.
f^.

ochipo.

ochingumba.
ochingusa.
s.

s.

ladro.

bicho do trigo. animal. oc .inhanga, s. lamaal, atoleiro.

ochinhama.
ocliinhe,
s.

s.

s. calamidade. ochipoke, fava. ochipombala. s. urgncia, pressa. ochipombo, s. desgosto^egoismo.opi-

nio.

aurora, reflexo da luz. feno. OC inhene, s. balsa, silvado ochinhimane, exp. adv. para traz. ochinhoi, s. espcie de ave =^ figo gastador.

ochipona.

s.

nicotina.

bexiga (da urina). ochipuepue, s. avarento. ochipukuku. s. ladro. ochipukukala. s. diarrhea.


ochipotolua.
s.

ochinhomba, ochinhonha,

s.

setta.

ochipululu,

avareza, cubica.

cabello da axilla. ochinhumanhuma, s. pequeno idolo ochinhundu, s. fumo feito com folhas
s.

ochipumbu. s. estmago. cchipumbulu, s. punhado, poro. ochipumiti. s. cogumello que cresceu


nas ai'vi<res. ochipunda,
s. primeira guerra depois da acL-lamao d'um rei. OChipundu, s. cabana (no campo). och.ipundukua, s. ferida. ochipungu. s. maledicncia. ochipupa. s. cabaa pequena. ochipupala. s. ponta do feixe. ochipupu, acto de comear um discurso com palmas e exclamaes. ochisaka. s. porco espinho.

verdes.

ochinimbu,

s.

coisa

ou pessoa pe-

quena. ochinjalambi, s. fome. ochinjambala, s. espcie de parasita das arvores. ochinjauja, s. concavidade pequena. ochijanjo. s. uma espcie de pssaro. ochinjane, s. galhofeiro, homem gracej ador.

ochinjenha, s. casaco. ochinjoko, s. falta, crime. ochinjola, s. pessoa que ri.

ochisambo, s. algoz. ochisame. s. cabello.

OCII
ochisamo, s. escova pequena. ochisanda, s. esteira de junco (para
cama.) ochisangu,
na.
s.

OHO
ochitanda, s. mercado, ochitatamena, s. atoleiro, lodaal,
ochitatami, s. maluco, ochitaua, s. ponta thx setta. hombro. ochitei, ochiteka, s. imagem, idolo. OChitele, s. carga, ochitelerobe, s. abrigo,
*.

39

l)arl)a

de trigo, praga-

OChisangua,
ochisanji,

s.

.^.

cerveja (dum dia). uma espcie de instru-

mento musical. ochisapa, s. ramo (de arvore).


ochisapi. ochisela.
s. s.

gluto. louco.
s.

ochitemba, ochiiembo,
.'>

s.

frio.

ochisembe,
annos.

creana de cerca de

dia sem ochitena, s. poder. ochitende, s. pessoa


s.
-

sol.

muda ou surda

nobiM-il.

ochisembi. s. rcgisto^talha. ochisende, s. calcanhar. ochisepesepe, s. flr=mel.


ochisese, s. esteira sem valor. ochisesena, s. cauda de uma espcie

ochitenga, s. coMq)anhia, assembla. ochitengasola, s. companhia, ajuntamento.


ohitiakata, s. phtysica, consumpo. ochitiua, s. franja de cinto, ochitiva, s. trigo lirme, solido, ochito, s. colher de pau. ochilofue, s. pessoa que s tem um
olho.

de rato. ochsetahai, s. imitao, semclliana. ochisevo, s. canteiro de jardim. ochisiakana, s. planta semelhante mandioca. cchisiakata, s. frico medicinal.
ochisie, s. madrao=zang;u>. ochisiete, s. sellciro. ochisima. s. o que est callado, jessoa mo(li'8ta.

ochitorao,

s.

furador, estiiete, agulha


s.

compiida. ochitovongo,
ochitua,
s.

vagabundo,

OChEnda, OChisinga, ochisingi, ochisiota, ochisipo,

s.
s. s. s.

constipao. c;itli;irni. puidiado de eahcUos.


tronco.

s.

escova. estao fria

= colheita

habito, costume, ochitumbe. s. imbecil, ochitunu, s. fosso, sepultura, ochitupi. s. carneiro. ochitusi, s. crime, ochituto, s. lha ennevuado. ochitutu, s. barril jxMjueno vasio. ochi utula. s. meio fardo,

ahundnntf.
ochisiue, s. casa cujo dono morreu. ochibOka, s. duplo dente. echisoko.s. cooperao=festa. ochisela. s. amor. ochisolose, s. estao em que cresce a hcrva c rehentam as arvores, antes da estaiu) (his chuvas. ochisolososo. s. incidente =^ pequena

ochiua, s. fragmento de cabaa, ochiuala, s. terreno irreguhir,


guai.

(U'si-

despcza ochisonde,

s.

um

exercito de fornii-

ochisongo, s. coisa (jue pica. ochisongui, s. broca. ochisoso, s. campo cultivado. ochisui, s. gato bravo. ochisuku, s. circulo cieulo de go

ochiue, s. .saraiva. OChiuo, s. cosinha. ochiva, s. lagoa. ochivaleko, s. comeo. ochivalo, s. cr. ochivango, s. riboml)o do torvo. ochivava, s. ideada. ochivela, s. fen-o. ochiveleka, s. panno com que as (r<'anas so atadas s costas das mes. ochivenge, s. fmea. ochivimbi, s. cadver.
ochivindf,
s.

ferrei-o.

fo-

ochiviovio,
pridos.

s.

caljcllos

(h;

seda com-

ochisumba,

s.
s.

cauda (de pssaro).


respeito.
s.

ochisumbilo,
fiirmiiia.

ochisumbututu,
ochisungo,
ochisunji.
s. s.

uma

espcie

de

cantiga.

cerimonia de mortos.
coisa intil, superfluida-

ochivonde, s. detraco. ochivungu, s. bramido, rugido. ochivuvu, s. frango. OCho, <'onj. ])or isso, por tanto. ocho, adv. sim. ochoechi, exp. adv. exactamente,
to

is-

ochisupe,
de.

s.

mesmo.

ochisusu, s. fugitivo. ochitakafeka, s. pessoa perdida. ochitakaia, s. pessoa que dana mal. ochitakula, s. pessoa enfeitiada.

ochoko, s. uma espcie de pssaro. ochopalanga, s. senliora, dona. ochova, s. palhao, bobo. ochumbo,, s. jardim. ochunda, s. rebaidio, curral, redil.

O
ochuva,
ofeka,
ofela,
s. s. s.

OHO
tero

OKA
chopa,
confluem.
s.

= enti-anhas.

tena entre
s.

dois rios

que

paiz.

ofiengu,
ofoia., s.

vento. s. assobio agudo. lata de folha de Flandres.

ohovongi,
ohuasi.
s.

ancinho.

riqueza. ohukue. s. plebeu.

divida. trigo molhado para pizar. ofundanga, .s. plvora. ohalakata, s. areia giossa. ohale, s. uma espcie de fava. oku-tala ohalJ, Ohali, s. infortnio

ofuka,
Ofule,

s.

s.

ohulukai. s. mulher velha. ohulunguta, s. bloqueio por causa da morte d'um grande homem.

ohuluuva,

s.

ohuma,
dade.

s.

mulher velha. gafanhoto ^= infatigabili-

ser infeliz.

chumba
ohumhi.

s. s.

cesto.

ohalua, s. demora, atrazo. ohalola, s. comeo da estao chuvosa.

grande rato do campo

espcie de arvore. ohumbihumbi, abutre.

ohamhi, s. perda, falta. ohanda, rocha. ohamdi, s. cauda de co. ohanga, s. gallinha da Guin.
ohangalo, s. raio, brilho. ohanganjo, s. voz de falsete. ohango, s. conversa.

ohume^ s. crusta. ohnminha, s. pessoa que geme. ohundo, s. discurso.


ohunga,
grande.
s.

uma

espcie

de peixe

ohunha,
ohunji,
s.

s.

cacete nodoso. bicho que roe o tiigo.

ohangalo

s.

carestia, escassez.

chupa,
chuta,
chuti,

s.
s.

credito.

ohapia, axilla, sovaco. razo, causa, falta, ohasa, s. albino motivo. dadiva depois do paohata, s. faca

provises.

co

= jogo

s.

poro de favos u'um burasemelhante ao das damas.


trigo.

gamento.

fome de carne. ohatu, s. golozeima ohayala, s. disposio em linha (na


caa.)

ckacheke. rebeca. okachocholo, s. rao de okafunde, s. doena.


okaholototo, s. ano. ckahonjo, s. leopardo.

ohe, s. contagio. oheio, s. queijo. ohela,


s.

okahukai,
cos,

s.

caimbra=nuvens em

flo-

visgo.

ohenda, s. bondade. ohendi, s. trigo duro e molhado. ohenjengo, s. tambor pequeno.


ohesi, oheta,
s.

s. pequena medida de sal. okakondombolo, s. espcie de peque-

okakoloto,

no cogumello vermelho.
okaike.,
&.

espiTo.

paiol de plvora do rei.


s. s.

s. caldo frio. ohindikiso, s. hospitalidade.

okakunde, okakundu,

primavera.
assassino.

ohoha,

s.

animal pequeno.

ohoka. s. fileira (de guen-eiros) =lado do caminho. ohakahoka, s. especia de ave =^cstupido.

okalimhi. s. tolo. okalongo, s. papagaio. expresso de resokalunga, s. mar peito para com os giandes. ckambaDda. s. escravo pequeno.

okaminho,
s.

s.

salteador.
s.

ohokolua,

osso velho. ohola, p. premio. oholanganjo, s. trinco ^= d:ndo. ohole s. peccado, inaldadc. oholetela .s. polirc.

okamomona,
okamosii,
.^.

mosquito. virgem.
s.

okamukumuku,
do brao.

biceps,

musculo

pcf^8oa cinbri:igad;t. oliomiie. s. pcssot ciiju vosido Dje no cobre as coxa-s.


s.

Oholua,

Ohombo.

s.

cabra.

ohomono s. uma espcie de mosca muito pequena. galiiohondo. volta (do caminho)

okanamina. trana em zigzag. ckandondo, s. doninha. lado, beira. okandn. diviso. okanbimba, s. biombo ckapa, s. saco para guardar a espin.'^.

garda.

okapamba,

s.

guia.

nete secreto.

ohondongolo

s.

armazm,

ohongela, s. ajuntamento, reunio. ohongolo, s. bicho da batata. ohonji s. cortczia.

ckapiangu, s. ladro. ckapote, s. capote. okapulungu, s. viuvo, viuva. ckasambi. s. refutao. ckasongu, s. contas de vidro. ckasukusuku, s. soluo.

LU
okatalakurabi.
lii'Osi.
s.

ta:
Oluhava.
Vel.
s.

41
vime. p;iu

doisu (entre os liom-

(diihata.

tlexi-

okatamba,
okateta,
okati,
s. s.

s.

es]iecie de veneno.

riiiio iino.

meio. centro.

olubiso. s. percevejo. oluhonji, s. corda do arco. oluhuate, s. casamentn.

s. ospecic; de tavn. okatikitiki, oxp. adv., de cima para liatNo. invertido de caltet^-a i)ara os ps. okaveto. s. pequena poio. temjieokavonde, s. sensibiliilade

okatiamba.

oluhuela oluhuma,
oluiso.
s,

s. s.

represlia.

gafanhoto.

ruinentii.

galozeima inveja. olukandi. s. conversa em voz alta. olukango, s. trigo crestado. olukangola, s. arco iris.
olukata, s. bigorna. olukavo. s. fra(|ueza. oluko. s. gro semelhante semente

okauiauia.
rlaiuliila n.i

s.

laudula sul) inaxillar

vii'iliia.
s. gafanhoto. lagoa ^ ])arte profunda

okelombo,
Okeve,
rio.
s.

i\n

de mostarda.

okolola. nudta.

V. n.

i)agar

S''i

uma

parte da

OlukokO, s. Olukuambi,
c;n>.

])eto.
s.

decreto

prochima-

okoma.
okopu,
okotola,

s.

s.

rugido. copo, chvena.

s.

mandrio.

okovi

s.

urna espcie de aranha.

oku. adv. ali, i)ara ali, acol. okuelu, s. penteado entufado das nuillieres easatlas.

olukuki, s. homhreira inferior. olukusi, s. nauTo, bofetada. olukuta. s. vdhaco. olulungu, s. caixa ile lap. olumanji. s. correio.

olumanhula, s. relmpago. olumapu, s. semelhana, imitao.


olumati. pau.
c()st(dla.
s.

okuenhe. s. estao secca. rapaz. okuenju okueve. s. al^apAo. armadilha.


.s.

olumbala.

ligadura, lianda -

vara-

okulu.

s.

perna.
.s.

okuoku.

l)rao.

okuti, conj. i|iie. okutua, s. ferida sangrenta. olandikesua. s. logar (juente. olangi. s. pessoa jirostiada. j)essoa caluda.

Olumbandi. s. terreno descoherto. olumbi. s. folha cahello liraneo. olumbo. s. paliada, nmro.

olumbombo.
olumbue.
olumbuli,
s.

s.

raiz.

restituio.

caneca de Lata. s. relmpago. olisoli. s. egoismo. olohana. s. comicho. olohui. s. comhustiveh olomanha, s. metal. olombanjo, ma.xilla inferior.
olata.
s.

espcie de carnei^o. s. t;itnagem. olume. s. orvalho. olumepi. s. espcie de ni'iz Ohirilera.


s.

olumbumba,

oliakulu.

olumuinho.
lliMute
:'(

s.

e.^ipelho

-fnicto seme-

liaga.

olombendo. s. tlauta. olombonde. s. falador noticias. olombongo. s diidieiro. Olomema, s. trigo - feijries. gros em
.geral.

s. embarao. olunama. s. occupao. olunanda, s. esposa. olunatoma, s. duvila-^negao.

olunalo.

olunda. s. interferncia a favor d'outrem. soecorro. olundembanga. s. fiucto da igueir.a


liniva.

meias. olonamalala. s. duvidas. olonambelo. s. jactncia de hen.s. olondia. >. alimento.


s.

olomenha.

olondondolo, s. raizes comjiridas. olongende, s. viajantes.


harha. olonopo, nmiella. olonunha. s. estupidez. oloseke, s. rolo. farelo.
olonjele.
s
s.

olundimbo. s. tio <le contas de vidro. olundindi.s. jiennas da cauda das aves domesticas. olundovi. s. corda de barco. Olundulili. s. pe(|ueno bordo. olundumba. s. (specie de animal.

olundunge, s. intelligiMicia conhecimentos. cuns(dhos. olur.dungu. s. pinnuita. olunelenge. s. escova secca sem ndios.

Olosisi.

s.

feixe
>.

,],

leidia.

oluanga. oluango. oluhaku.

fervura.

olungaiaua, s. goiaba. olungela. s. rim.

s.
>.

cume, crista da montanha.


sanihdia.
s.

olungembia. s. alilico. olungenda. s jornada.


olunyu.
s.

oluhatnui.

mosquito,

vinha.

42

OMA
olungupa. s. gro de crvillia. olunhe, s. mosca. olunhua, s. espcie de e:ninio.
olunhihi.
s.

OMU
emama,
meio.
s.

seitaraco

do calicllo no

abellia.

olunima.
olunjala,

s.
s.

grmen. unha.
franja.

emamasa. s. i)ressa. omambn. s. liarrl de aguardente. omamoha, s. velhaco. omana. s. pina, tenazes.
omanakata, s. rebellio. applausos. omandu, s. bulha omange, s. feinea. omango, s muleta. thnmo. omangu, s. banco omanha, s. ira. ferocidade. emanjuela, s. tinido corda de cam-

olunjenje, olunjinje.
olunjita. olunjula. voro.

s.-

s.

s. s.

formiga preta. atillio do sapato.


iiocadu

de casca de ar-

olunuasa,
olunui.
s.

perna comjtrida. semente de al>ol)ora.


s.

olununga, s. loucura. olunutu. s. peijuena frueta acida.


oluoso, s. arroz. olupese. s. pressa, ligeireza. olupili. s. impertinncia. olupusa, s. carapua. olusaka. s. bulbo comestvel
lliaiitc

jtainha.

(seme-

omasi, s. azeite, gordura, banha. duvida. omata, s. mancha na pelle omateia, s. tilia. ombala, s. capital, residncia do rei. ombalu, s. homem bravo. ombaluku. s. espcie de barco.

batata doce.) olusakato, s. casco de animal.

ombamba, ombambi,
pequeno =^

s. s.

toupeira. febre africana

^ veado

olusambo.
olusapu,
olusase,
s.

s.

arame

tino.

frio.

tradio, historia.
brilho.

s.
s. s.

olusemo.
oluseta. te fava.
olusi,
s.

o que deita ventosas. semente grande semelhan-

ombambo. s. prego. ombanda. s. metade. ombande, s. crosta. ombandu, s. dr de dentes.


orabandua.
s.

couro.

pei.xe.
s.

ombandula,

s.

nardo.
s.

olnsimba

leopardo.

ombangambanga.

pessoa suspeita.

olusinga, s. rheumatismo. corda de arco. olusipa. s. tendo olusoka. s. cume. crista.

ombangi. s. testemunha. ombangui, s. falhidor constante, maador.

olusolo,

s.

bala.
s.

olusuakala, mento.

bocado, pedao, fragfunil.

olusuakeko
olutangila.
na.

s. s.

espcie de cobra peque-

ombanja. s. corda. ombanjele, s. pequena dadiva. ombanjo, s. gratificailo. ombela, s. chuva. ombelela, s. alimento composto de
carne
caldo de farinha de milho. s. paz. ombenda, adv. a caminlio ^^ hasi omhendn. vou a caminlio.
e

olutano,

s.

experincia, prova.

orabembua,

olute. s. saliva, baba. oluteia, s. coelho novo. olutimbo, s. im])udicicia olutimi. s. esterilidade.

cul)ia.

ombende, ombenga,

s. s.

meia macuta.
sedimento.

Oluto, adv. um jjouco. no nuiito. olutu, s. panno preto. olutukuta. s. cinzas, borralho. oluua, adv. por fora, e.xteriormente. oluuaua, s. espcie de jdanta odorfera.

ombenje, cabaa.
ombetetela. s. executor, carrasco. ombia, s. panella. ombilami, s. vara e meia de panno.
ombila,.
s. s. s.

sepultura.
rajiidez, presteza.

oluueio,

s.

vassoura.

ombile, ombilo,

occupao.
s.
s.

oluui, s. rio, corrente. oluuiia, s. ])roclamao. oluuulu s. iiichaMO. inriammao. oluvali, s. e adv. segunda esposa outra vez. segunda vez. Oluvi s. cabello do corjjo.
oluvili,
s.

dente idefeza dos animaes). ombini, s. panno de algodo branco. ombinji, s. lobo.

ombinda, ombinga,

focinho. chifre ^

arvore pequena semelhante

ao cypreste.
ornai,
s.

oinaka.

s.

p. valle

= caravana

real.

mau signal, mau agoiro. peixe. omboio, adj. excellente. omboka, v. n. tardar, ir devagar. ombole, s. bala.
ombipo,
ombisi,
s. s.

omako, s. espcie de omaluku. s, ladro.

jiau ferro.

ombolela, s. estrume, adubo. omboio, s. po.

OMO
ombondo, Ombonge.
onbonha,
s.
s. s.

OND
omopi,
s.
s.

43

cdrila ilr cmsci (riuvor.


toitc. Ibrt;ilr/.;i.
iiiiiij^ciii.

insidtador. insoJeide.
si/.ania,

omopo.
eOmielio.

remdio
le

]);<r;i

idolo.

ombotao, f. iHitno. ombotesa. s. ciiix.i

i\c
<;'()1('

\-.i]ir.

omuenge, omuenho.
sus|)iro.

s.

canna
vida

assuear.

s.

animo

sopnp,

ombu,
l.chida.

s.

lidcido,

de LMduida ou

omufunu,
t<.

ombua,

co.
f<.

omui,
l>ai.\a

s.

s. traficante, negociante. arvon; ipie produz fructii do


.i

orabuali,

priiici|K'.

ombuelu.
(!iii

s.

terra

,-

/.'owiA/e//,

liiiixo.
<.

lieiifiuhi. ombueti, ombuiia. s. ])aiteirii. ombule, s. fugitivo. ombuli, s. tenda (na, jionta da setta.) ombulo. 8. raposa. prova ilo veneno. ombulunga, ombumbu. s. nascida, tumor. ombumbumba. s. instrumento de mii.s.

laranja. casca dura. senudhantc omuina, s. dedo. omuipui, s. espcie de |)assaro (pti; constroe o iiinlio solire as construccs dis formigas.

omukanda. s. carta, omuku, s. rato.

bilhete.

omuma,
omunda, omundi, omundu, omunga,

s. s.

vivente, vivo.

montanha, monte.

s.
s. s.

campo
cal tea

d(

cidtura.

siea

em arco. ombunda s.
s. s.

de porco. embai.xador. mensageiro,

ombundi,

jinlmes. porto.
nel)rina. nevoeiro.

ombundu.

representante. omunu, s. pessoa, gente. omupa. s. ([ueda d'agua. ra[)idos, cascata, catarata.

ombunje. s. hola. espiera. ombunji. s. formiga branca. ombunju. s. sedimento. ombuta. s. espcie de eolira.
ombuti. s. al)rilios. ombutika. s. jarro, hotija. ombutO. s. semente. ombutulua, s. noiva. omeieko, s. fallia de dentes. omeke. s. cejio.

omupui. s. espcie de ])assaro. omusainbi, s. ttatata doce. omutu. s. abbora, cal)aa.


ona, s. piolho. ona, V. n. roncar, resonar. onala, s. arvori' de cortia. onali, s. mitade da colmeira.
onali. adv. bai.xo da cama. onamba, enfeite de ciiifre paia o cabello.

Omemc,
omena, omene, omepe,

s.
s.
s. >.

carneiro.
laliio. liocca.

onambi, onanda, onandu,


ps.

s.

cadver.
s.

manli. fome.
es-

onambua,
s.

j)ulga.
intil.

pessoa
jarda,

ventania omepelela, s. fome tat-o dos ventos fortes. alavanca. omese. s. orplio cmesei, s. dissipador, perdulrio.

s.

meilida

dr

trs

onanga, onanha,
onani,
s.

s. s.

jtanno. fazenda.

Jantar.

Omesene.
omi.
s.

s.

jjmfessor, mestre.

vitidla. bezerr<i.

bifurcado com ipie SC ]irend( o esci-avo pido pescoo. omiapia, s. andoridia. omiapiulu, s. campo (pieimado. invocao aos csomindi, s. feitio
Jugo. i)au
[liritos.

terreno elevado, montanhoso l.'(>iiaini. (m cima. onata, s. lama. onate, s. pessoa asseada. omatoma, s. jtessoa i\\\r duvida, incr-

onanu,

s.

dulo.
s.

omindu
com

feitiaria.
ipu- c;isa

ondaka,
ondala, ondalu,

s.

jialavra,

recado, discur-

ominhanjo, irm mais nova


o cuidiado.
isto

s. s.

cobra voadora.
fogo.
s.

omo. adv. sim.


omokoli.
s.

mesmo.

omoku. s. omoma. s. omombo, s. trigo, ou favas tardias. omona, s. creana, tillio. omanamani. s. cidado livre.
omondolola.
s.

tetraneto. faca. canivete. giboia.

ondamba,
ondainbi,

barranco, ravina.

s.
s.
s.

pessoa boa.
roujui.

ondambo,
ondando.
cio.

compra,
s.

venda,
sogra,

negoginro.

ondatembo,
nora.

sogro,

refeio feita de milho

moljiado ( jii/.ado no

mesmo
raiz
i'-

dia.

omongua, s. sal. omopa, s. liervacuja


ra fazer cestos.

ondavi, s. espi.ra. onde. s. colmea.


])a-

usada

ondeka, ondeke,

v. a.
s.

abraar.

diaphragma.

44
ondeli,
s.

ONG
espiritu
s. .rallo. s.

ONG
onganddla,
cobei-fo).
s.

mau.

cesto

(empacotado

ondemba, ondembe. ondenda.


giamle.

siva.

ongandi,
ile

s. s. s.

s.

espcie

eogumello

ongandu, onganga.

fulano. crocodillo. jacar.


feiticeiro.

azeite de palma. ondeo, s. espeeie de arvore. ondepue. s. espcie de peixe.

ondende.

s.

ondiandia,
ondiavite.

.s.

espcie de lana.

s.

macliado.
trovo.

ondimba, s. ondindimo,

lebre.
s.

ongangala, s. pessoa cruel. ongangu, s. bisbilhotice. onganja. s. cabaa peipiena. onganji. s. advogado. ongaso. s. rao. ongatu, s. gato. ongau, s. almoo, beldda tcmada pela

ondingavive.

mau
s.

espirito.

manha.
s.

ondingupange.

trabalhador.

ondio, s. mo direita. ondolo, s. parte do resgate (ou multa) itagn ao juiz;=grito de triumplio. ondombo. s. estao chuvosa. ondombua, s. uoiva.

ongavi, generosa. ongeia,


ongeii.

dador, o qiu;

d.

pessoa

anus. intestino grosso. pedinte. ongeka, v. a. ajuntar.


s.
s.

ongelenge,
ongeii.
s.

s.

l)utlalo.

pucilga de porcos--panondondo, 110 de algodo forte. ondonga, s. espcie de pas.saro. ondonge, s. collegial. estudante. ondongo, s. espcie de arvore. onduko. s. nome.
.s.

]iiejudicial. destruidor.
s.

ongendoteke.
noctivagd.

passeador nocturno,

ongenge,

s.

grossura^ dorso d'uma

faca ou espada.

onduli,

s.

giratia.
s.

ondulili.

tecto de cellein.
bilis, fel.
s.

ondulu,
prrriljrlitc.

s.

ondumba,

iiessoa

massadora. im-

ongenjo, s. campaiidia pequena. ongeva, s. nostalgia. ongilima, s. cacete, tranca. onginge. s. espessura. ongisi, s. pau aguado=^alavanca. ongiti. s. bengala.
engole, s. crime. ongoleta, s. barril
reta.

ondumbukai. >. incredulu. ondunda, s. pilha, monto. ondunga, s. gordura. ondungo, s. refeio feita de milho
assado. . sementes de aboboi^a.

peijueno,

anco-

oneka. s. bisneto. oneketela, s. poeira. onekulu, s. neto.


onela,
oneli.
s.

annel.

ongolo, s. joelh.o zelira. ongolola, s. ajustar, collar^cortar carne em grandes tiras. ongoiolo, s. espcie de pssaro. ongolosi, s. tarde. ongolovia, s. ceia. ongomba, s. tocador de nuisica.

s.

metade.

onende. s. pombo^^olho cego. oneneho, s. tlcr. onene. ^. lado. onengo. s. torcedura no turnozello. onengu. s. espcie de feijo. perdiz. onenu,
.s.

ongombe, ongombo,
ongongi,
rentes.

s. s.

b-oi.

circulo l>rilhante

em

volj)a-

ta tia lua^cbncilio. assemlda.


s.

orpho. pessoa sem

onete,
oneti,

s.

s.

esterno (osso). toupeira.

oneva. s. bao. onevo. s. enx(>. ongaiaua, s. goiabeira.


ongaia. s. a"caia. ongaeta, s. gaita, harmunium. ongalafa. s. garrafa. ongalo. s. peneira. ongamba, s. portador, carregador. ongambu, s. golpe mortal, ferida mortal.

ongongo, s. terra secca^=ma de Ado. ongongo. {u-on. iim. cada. ongongola, s. centoieia. ongongola, s. barulhento. ongongolokota, s. convalescente. ongonjO; s. prato feito de cascas de
arvore. ongoti.
s.

troncfi.

onguali,

s.

ongue,

s.

galliidui do matto. ona (auimalj.

ongamena,
de erra.

s.

l)olo

de cera, gamella

ongueli, s. receio. onguia, s. agidha. onguiu, s. ferrugem. onguia, s. lato, cobre. ongulamata. s. espcie de instrumento musical.

onganda, adv.
zag.

imu iliagonal.

em

zig-

Onguli.

s.

hvena.

ON.T
ongulu. >. onguluvi.
j.dixn.
s.

oxr
]

onjcvo,
onjila.
onjile.
OUiili,

s. s.

caa,

porco lunvo.
s.

pssaro
tontura.

eslra(hi.

ongunda,
ongundi,
iiiagn.

s.

cainjio

ciiviulo,

prcpM(.^tn-

s. s.

lailn jiaru a cultura.


s.

espcie de animai.
mch<i,
>[\w

manteiga
rcnicdio,

dr no

onjimba, . cantor onjimbo, s. aninud


gas.

come

1'orn-

ongundo. ongunga, ongunge, ongungu.


di\idas.

s.

s.

s.
s.

cauipuiulia grande liydropcsia. capriclio n rclicilor de

onguni, s. csihh-Ic de formiga. ongunja, s traballmdor. ongunji. s. p (de mosa). fora. onguso, OngutO, s. collicr. onha. s. inveja. onhame, s. adherente.
.s.

onjindi, s. vacca. onjiva, s. es(|Uecimento =^ vau. onjiue. s. conhecimento. onjo. s. casa. onjoi. s. .s.inho. onjolela. s. alegria, n^gosijo. onjolombia. s. vaso de barro. onjoluka, s. abelha.

onjoma.
Waa.

s.

mistura de sementes de ca-

onhanha, onhange.
onhani.
las.

creuna. s. espcie de pas.saro. s. boi pci|ueno das (rangnels.


s.

Onjomba, s. e-pecie de dana. onjombia. s. herva nova.


onjongo, s. onjongola,
onjota.
s.
s.

])reo.
s.

desejo.

natao.
folhas novas e tenras.

onhanhu, onhenho.
onhi.
s.

rapilez.
i;ai.\o

s.

= zanga.

pn

ssa.

onjovo.

appetite. s. costas, dorso. s. cobertor. s. cobra. onhokasi, s. enguia.

onhima. onhimi. onhoha.

onju. >. mos(piito. onjuela, s. disputa. onjui. s. animal peipieno. onjiile, s. aguaceiro, (dniva
cial.

torren-

OUJumbi,
carne.

>.

jjcssoa (|ue

tem fome de

onhoho. me (tual. onhoma, s. tambor grande. dr nas cosonhonho, s. corcunda


tas.

onjumbu,

s.

rodilha.

onikila.

s.

pressa.

onima. s. pagamento, paga. oningoso. s. mercadoria.


onine,
oniti,
s.
s.

onjunda, e. onjundi. s. onjundo, s. onjunge, s. onjungu, s.

esterco, estrume.
j)yrilanii)0.

onjaia,
onjaii.

s.

s. s.
s.

aceusaeo. caador.
Imlliento.

onjunju, s. godo. onjunjuvia. s. cobarde. ono, s. primavera.

trabalhador, criado. herva nova. martello. espcie ile arvore. europeu. zuarte, panno azul de

al-

onjake,
onjaia,
onjaii.

onoha,
onoi.
s.

s.

caracter.

s. s.

onjalo,

fome. parturiente. tranca da armao da caguia. condiu^tor.

pessoa valente.

ma.
onjalu,
s.

s. es])ecie <le rato de agua. onolote, s. panno de algodo azul. onoraetu, s. cousa.

onoko,

onondovitui,
onolis.

onjama, s. avestruz. onjamba. s. elephante


duena.

nome d'uma
poo. cister-

s. travesseiro. esteira de palha. ononjola. s. porco. ononho, s. sbio. s. peijueno espiillo. onotolo, s. restolho, onu. s. desejo, appetite.

onjambo,
na.

s.

mortalha

onono.

onjambolo, s. ndva nova. onjanda, >. pess(ja ferida no joelho. onjandi. s. batata dee. pressa. onjanga, s. batalha onjangala, s. colheita extempornea. onjango, s. saleta. onjanja s. vez. artria ou veia. onjanju. s. ee])o onjeke. >. saceo. onjelembe, s. nmsgo.
onjelia, onjete,
s. s.

onuima,
gauguellas.

s.

boi

])e(pK!no c

bravo

iloS

onuka, onuku.
onulo.

s. s.
s.

insolente, jjunho. cofre,

onumba. s. bolla. onumbi, >. ignorncia. onumbu, s. belleza.


onundu. onungo,
onusi,
s.
s.

espcie
esj)ecie

d(!

arvore,

lana. cano d

s.

de arbusto,

>

espingarda.

espcie de antlope

46

OSI
OnutU, .. vanta. onutula, l. ahioUios. onuviko, s. tampa ^ plpebra,

OVI
Ositu, s. carne. osoka, ;^. barrote =^ espcie de herva. osokoloke. s. trocista,

opaikununa,
opali,
:<.

s.

careta.

pessoa destemida, opao, s. iport.) biilo de cera. opatalonha, "s. (port.) algibeira, patrona.

opato,

s.

(port.) pato.

opena, s. (port.) peima. opendi, s. perna de vitella. opendo, s. (port.) pente. opese, s. tuVio. canudo, eacliimbo.
opetO, s. travesseiro. opileko. =. parafuso, prego. avo. opilu, s.
1

espinheiro, copinho ^~ cerca particular -- mistura, osongui. s. guia. osuke. s. pobre, osukini, s (port.) assucar. osungo. .s. favor, osungu, s. pequena extremidalc.

osoma. s. osonde. s. osange. s. osongo. s.

chefe. rei.

sangue, fragmento,

otandu, Otembo,
Otulo,
.s.

s.

s.

mesa. generosidade. somnolencia, preguia,

opomba.
oputu.
s.

s.

(port.)

pomba.

Portugal, portuguez. liugua

otuma.

portugiieza. osai: ^. lua =^ mez.

osaimbo.
osala.
osali,
s. s.

s.

suor.

peiHia de toucado. teimoso.


fora.

pus. barro. tesoura. otusola, s. (port otuve, s. indisposio. oua. s. cogumello. ouambembe. s. calor da terra.

otulua,

s.

s.

osambo. s. curral. osamua. adv. exteriormente, por


osanda. osande.
s.
^.

ouanda. ouanga,

.-.

s.

tipia, rede encanto (feitio).

})(>ntap.

espirito,

osangateli. s. tolice, osanje. .-. gallinba.

osanhu.
osapato.
osapi,
s.

>. s.

frigideira,
(port.) sapato,

iport.)
.'^.

chave,
fructa semelliante
])i'(jUciio

osasambia.
ameixa. OSeke,
osela,

ouanji, s. orador. ouato. s. barco, canoa. ouelema, s. escurido. ouenji, s. bens, ricpieza. ouesi, s. preguia. oueso, s. crueza, oui, s. luar. ouiki. s. mel ouima, s. mau agoiro. ouinhi, s. povo.
ouisi.
s.

cagnmello s. melho escuro.


s.

e ver-

fumo.
(,'S(pu'cnnento.
s.

ouiva,

s.

(jjort.)
s.

cera.

ouombo,
atravessar

i)ortagem,
rio.

pagamento por

oselenge.

bode.

um

osema.

>.

refeio,

osenje. .-. gordura, oseteko. .<. medida. oseu. t. paga. salai-jo. osevo, s. preo. p'otii, ein haixo. osi, s. cho, solo osiahulu. s. e adv. tempo antigo ha muito tempo =^ antigamente. osiata, s. interferncia, intrometti-

ouongu, s. relva, herva. OUOnho, crebro. ouova. s. loucura,


ouuia, ouule,
s.

calor.

fuligem ^^ veneno. ouusa. s descano. rugas (na pelle). ovaka, ovaleta, s. (port.) vareta (de espin
s
?

pirda).

mento.
osielene.
?<.

ovalete,

s.

(port.) verde.
i

pe(|ueno cogumello aver(ptrt.) chiei ite.

melhado.
osikote,
osila, osilo.
s.
.>.

ovaluma, s. (port ovanha. s. rugas.


ovale,
s.
s.

broca. vi'i'ruma.

cuspo.

celleiro.

ovava.

agua.
distan-

s.

latrina

osima.
osinge. osingo.

s.

macaco.
s.

ove. pion. pes. tu. ovikanjo, s. subrbios, vi

osimbuembue
.-. :<.

mancha (na

pelle.)

te;

f-abana.
iiiicla.
s.

ovikuata,
ovilua.
s.

bens. riqueza, mercadoas.sobio, apito.

osinguanha.
.-.

garganta. verruga.

osiopa, .-. rallador. (port.) espada. osipata,


osipi,
s.

arame.

osisimo,

s. farelo fino. Osisu, adj. estril.

ovindangele, s. (port.) vinagre, ovinene, s. lixo, entulho. ovingundu, >. hydi-omel. ovinhanho. s. aparas, retalhos oviongo, s. lombo, rins.

1>AT
OvipakO,
riis.
lii')is.

'ol

?^.

iii(U(V.:i.

iiifrcado-

patula, \ patulula,

a. i)artilliar. V. a. retirar.

ovisokopia,
ovita,
s.

s.

jicstaiiis.

patuma.

v. a. batei-.
v. n. cair.

iiicna.

patusuka,

ovituinina. s. mucosidade do nariz. ovitukululu, s. olhos encovados. ovituto. s. f<ul)oriio. ovo. |iron. pes. ollcs.

ovonda,

.^.

tialiallio.

paula, V. a. caar. pavula, V. a. comiirar. peia, V. a. importunar. peieka, v. a. limar os dentes. peka, V. a. fender, radiar. pekela, v. n. dormir. peketa. v. n. estar adormecido. pela. V. a. aparar, descascar. peluka, V. n. estar sem nuvens, lim})ida a atmosphera).
(

paikuuuna,
paiula,
nii.

v.

a.

incdcar,

fazer

jia-

pemba, v. n. a?soar-se. pemuna. v. a. alizar o


bear.

caliello

liar-

\. a.

aeenar.
a.

eliaiiiar ]u>v .lee-

pakata.
eo.

\.

levar

deliaixi)

do

l)ra-

pakoka,
pakula,
zei"

v. n.

estar

som

soinno.
fa-

pendeia, v. (|. ser. estar forte, grande. pendusula, v. a. jnocurar. penga, v. a. inidlnar. curvar. pengeleka, v. a. deixar entre-alierto.

V. a.

pestanejar-^prender,

prisioneird.
a.

pala, V.

moer.

paleka, v. a. usar. paio. adv. aqui. palukuta. v. a. eiiliiear.

pama, v. (J. ser forte, robusto. pamba, v. a. deitar agua i)ela pamuna, v. u. ter um aborto.
pana. adj. distante, iongint[uo. pana, adv. longe.

pengulula. v. a. endireitar. pepa. V. i|. ser. estar saboroso, gpstoso, bom, doce. pepela, v. a. ajiagar. pepelela. v. n. apagar- se. pepula, V. a. descarregar.
Itueea.

panamana,

v.

n.

importigar-se.

pesalisa, v. a. pesar. pesela, v. a. entoruar. petama, v. a. curvar, inclinar. petia, v. a. desejar. petula, V. a. armar um lao

(Como

panda. v. ir para ^descascar. pandeka, v. u. atar, ligar. pandekua, v. q. ser, estar jirisionei1'0.

armadilha). pi, adv. onde.


pi, proii. (piai?

pia,
v. n.

V.

n.

c(ueimar-se.

pandikisa.

n.

soln-esaltar-se.

pandula,
cer.

v.

bater palmas, agrade-

piana, v. a ultrajiassar. exceder. pika, v. a. meclur, misturar. pila, v. n. vaguear.


pilika, V.
pellir.
a.

pandulula, v. a. soltar, afrouxar. panga, v. a. combater. pangela. v. a. metter a f( nos. encadear.

imjiortiinar. jiedir.

com-

pilila, V. a. obter.

pilisa, V. a. avisar.
v. n.

pangula,
se.

soltar-se. desprender-

piluka,
esjiiritos.

V. n.
a.

danar.
voltar,
virar-^ consultar

pilula, V.

panguluka, v. <[. ser ajjressado, agii. panha. v. a. erguer (a roupa). panhena. v. a. intentar, tencionar.
])retender.

panhinha,
panji, V.
a.
a.

v. a. dizer,

papa,
nio.

v.

conunuincar. conievar o ti-abalho c(>do. l)atei' com a palma da


jogar, lirincar. apalpar. bater.

pimbilika, v. a. cruzar os paus. pindika. v. a. calumuiar, alterar as ]ialavras de outrem. pindikisa, v. n. cruzar os ps ou as mos. pindula, v. n. levantar-s<', dispertar.

papaia, papata, papula. pasa, V.

v. a.
v. a.
v. a. a.

pinga, v. a. pedir. pinhalisa, v. a. tornar a eollocar. pinhana, v.a. herdar.


pipilika, V. a. dissimular. pita. V 11. ir. partir.

cortar.

despertar. pasula. V. a. visitar ide i)esaniesi. patana. v. a. duvidar. pateka. v. a. levantar, pendurar. patekela, v. a. recordar, !'nibrar.
v. a.

pasuka,

pitahana,
pitila, V.

v. a.
II.

passar perto de.

cliegar.

pitula. poiola,

V. a.

V. a.

cliamar esperar. empurrar.

48
poka, V. ii. sustentar, dar iiliuicnto. pokola, V. a. consentir. pokota, V. a. malliar lo trigo).
pola, V.
I).

SEM

ser. estar fresco.

polokoso, adj. vasin. ponda. V. a. apanhar, agarrar. pondola, v. n. sor capaz. pongiia, v. a. apanhar e reservar o niellior paia si.

saika, v.

a.

cercar de sebes, cobrir

com

i'amos.

saimiha, v. n. suar. saka. V. a. sacudir =- hivar unui garrafa.

ponha,
popela.
der.

V. n. V. a.

ferver.
fallar a

sakalala.
favor, interce-

v. a.

interromper.

sakeka,

v. a. bater, ferir.
a. festejar.

popia, V. a. fallar. popolola, V. a. ir direito jiara diante.

a. curar. salala, v. q. ser rico. salomoha, v. n. cair a graiule distan-

sakela, v. sakula, v.

V. u. estar leni vestido. pota, V. a. fiar. potolola, V. a. acahar (nnia compra, deinandaj.

posoka,

cia.

saluisa, V.

a.

ameaar.
estar

saluka.

v.

n.

surprehendido,

admirado.

pua,

V. u.

acaltar.

samba,

v.

a.

liater as nuios. apjilau-

puai, conj mas, porm. puai, adv. certamente, na verdade. puamue, conj. ou. talvez.

dir -^ ilecapitar.

a rosto. pueketa. v. q. ser. estar duro, rijo. puiinha, v. a. fazer uma cousa sem peiceber como. puinha. v. a. limpar.
piieia, V. a. atirar

sambiliia. v. a. jurar tide]idade prestar homenagem, adorar. sambuisa, v. a. afagar. sambukila, v. n. ir d'uma estrada, aldeia ou collina para outra.

samena, samona,

v. a.
v. a.

molhar.
pentear.

a confundir. puiuka, V. n. descanar.


puisa,
V.

sanda, v. a. procurar. sandola, v. a. espalhar.

puka, V. a. abanar (a caltea). pukuka, V. a. olhar para traz. pukula, V. a. premeditar uma aco m. i>eusar mal.
pula. V. a. affugentar. puliliia, V. a. descobrir l)cns
bnilos,

sanduka. sanga, v.
sangata.

v. a. dissipar. a.

alcanar, apanhar na cara.

reira, encontrar, achar.


v.

bater no peito, fazer


ser, estar ardente.

rou-

bulha. sangatela, v.

(j.

interrogando creanas ou estraV. a.

sanha,

v.

a.

nhos.

l r^- fazer

em

apanhar, arrancar pello, bocados estar quente.

puiuka,

escapar
adj.

a.

sanhanha,

v. a. arder.

pululi, adj. aberto

entre-aberto.

pumanahana,

arredondado.

sanja. v. a. vomitar. sapa, V. a. comer vorazmente.


sapitiia, V. a. relatar.
V. a. referir, contar. sasa, V. a. cortar carne. sasala. v. acampar jjor muito tempo. sasambiia, v. q. ser bonito.

punda, V. a. sa(|uear. roular. punduka, v. a. tropear. pundula. v. a. pr mal o vestido. punduluka, v. a. evitar.
jjungula, v. a. classificar=separar.

sapula,

punha, V. q. ser voraz. punhinha, v. a. alugar.


punja,
tias.
V.
a.

sasana,

v. n. tinir
a.

= mover.

sasela, v.

retalhar.

esfollar= cortar

em

fa-

sasuna,
sava.
so.

v. n. fallar
ser.

V. q.

muito. estar insii)ido. enson-

pupa. V. a. desarranjar. pupula, V. n. ajoelhar-se o apanhar. puputa, V. n. andar s apalpadellas. pusa. V. n. lavar a cara. pusula. V. a. descascar ^ rasgar. pusuluka, V. a. fugir, escapar.
puta. V. a. barbear. putika, V. a. entranar. putula, V. a. agarrar. putulula. V. n. andar depressa.

sea. V. a. ajustar, concordar.

seka.

V. a.

sekuka,
sekula,

v. q. v.

pulverizar, moer. ser pobre, indigente.


a.

estremecer ao

mesmo

tempo.
selena, v. q. ser, estar escorregadio. seluka. v. q, ser estpido. sembika, v. a. pagar caro poi- mataialgum por feitiaria. sembikila, v. a. pagar pela vida de

algum. semiha,

v. a.

sangrar.

SIT
semuna,
jiroDiiiiciar
v. n.
t';ill:ir

SI'K
iiiconcctaiiKMiti'.

49

siuha,
siva. V. sivaia,

V.
((.

(|.

ser, estar, direito, recto.

mal.
v. n. tallar v. a.

((nrcctamiMitc. adiuhar. senda. v. a. cavar. sendulula, v. a. passar. senga, v. u. c, a. bater (do rologio), triivojar ( distancia) agitar a cerveja (mexendo a cabaa)- conduzir gado. senguluka, v. desvanecer. sengutula, v. n. trotar. senhisa, v. a. atormentar. tla,i;'ellar.

semunuha, semununa,

V.

estar frisado, cresjjo. a. louvar, fallar b<'m de.

sivikiia. V. a. instigar.
sivila, V. q. ser, estar rico. so. s. pae (da pessoa com
falia).

quem

se

sohai.

s.

tia.

soia. V. n. estar canado. soioka. V. a. partir, (piebrar.

soka,

soiola. V. a. rasgar. V. a. e q. pensar =- coUocai' vi-

senhula, v. a. inclinar. sepuka, v. n. obrar loncamente. convir. sesama, v. n. tornar-se setahana, v. a. imitar.
seteka, v. a. nwdir. sekutula, v. a. arremedar. seuula, v. a. brincar, troar. circinncidar. seva, v. a. cosinliar si. adv. port.) sim. sia, V. a. mettei- no espeti) (carne)==

ser, estar egual, gas sokana. v. n. cazar. sokeka. v. a. tornar a arranjar. sokoka. V. n. soltar-S( (o cabo do ma-

deixar.

siakana, accender. siakata, v. a. adivinhar. siala, V. n. ficar, i)ermanecer.


siapa, V. a. deixar. sieketa, v. a. raspar. sika, V. a. tocar (instrumentos de nuisica).

chado. SOkolasoko. exp. adv. (diz-se (piaiido o juiz declara a acco, demanda aeal)ada) litteralmento significa, egual e egual. sokolola, v. a. recortlai-. sokuila. v. a. descascar (o tnilho.) sola, v. a. amar, gostar do. solaka, v. n. estar canado, canar-se. soleka. v. a. guardar, preservar. somba, v. a. ))agar uma multa. SOmbisa. v. a. fingir quo d.i em seguida tirar.

somboka.
v. a. visitar

v. a. saltar.

sikama.

(de tarde).

sikila, V. a. alojar.

sombola. v. a. arrebatar. sondoloka, v. a. dar logar. deixar passar.

sikina, v. a. alojar. sikinina, v. a. cobrir.


sila, V. a.

nndtar
a.

silula.

V.

simba.
tura

v. a.

prometter. fallar desdeidiosamente. limpar terreno ])ara culapressar-se.

sondolola. v. a. mover. soneha, v. a. escrever. songa. v. a. cortar, aparar.

simbaluka, simbula, v. simuna, v.

v. n.
a.
a.

songela, v. instrumento. songola, v.

a.

encal)ar, jior cabo a

um

a.

guiar.

adubar.
recusar- se (responder
ser estar sujo

sonha,
uiri

exprimir espanto fazendo estalido com a lingua


v. n.
v.

quando

se cliama).
<\.

SOnhinha,
n-cusar,

a.

injuriar, descomiioi-.

sina, V.

a.

sonjola, cavar, trabaliiar.

desobedecer.
sinda, v. a. avanar. sindika, v. a. conduzir. sindikila, v. a. acompanhar. adubar. singa. espalliar sal singila, v. (\. ser, estar jiossuido de

sopeka. sopoka,
ter.

v. a.
v. n.

transjjlantar.

correr (como agua), ver-

sopola. V. a. esmagar ficar. sosa. V. q. ser doce, agradvel. sosahanha, v. a. investigar.

um

espirito.
v. a. enfeitiar.
v. a. reflectir.

sosomona,
o.

v. n. tirar

l)raza de

um

ti-

sinhana.

sinumuna,
sinhuna,

v. a. asj)irar, fiuigar.

sio, adv. (replica nejativa). no. siopa. v. u. afun(bir-se. nietter a^iua. sipa. v. a. fumar. sipata. V. a. beliscar.

sipilila.

V.

a.

desattender. desprezar.

sipula,

V. a. su^^ar. chupai-.

sisa, V. a. i)eneirar. suspender. sitika, tapar sitikila. V. a. fechar, tapar. situla. V. a. desarrolhar, destapar.

sova. v. a. castrar. sove. ad. castrado. sua. v. a. immergir adaptar. suaka. v. a. calar os sapatos. suangela, v. a. no conseguir. sueiula, v. n. grac(\jar, iirinc.ar. suia. v. a arranhar, raspar. suika. v. a metter na bocca. suka. V. a. precisar, sukatela. v. (|. ser, estar estreito. sukatula, v. t{. ser gidoso de carne.

suku.

s.

Deus.
T

50
sukula.

TAX
V.
;i.

TI
tandela.
trella
s.

lavar.

estrella

da

manh -

e?;-

sukumuna.

v. a.

vazar, entoruar.

da

tvrde.

sula. V. a. moer, pisar. suli. adv. adj. iiienos^ D.sutHeieutp.

suluhana.

v. a. trocar,

alternar.

sumasuma. v. a. hesitar. sumba, v. a temer = reverenciar


cijiiiprar.

tandula. v. a. rasgar, cortar ao meio. taneha. v. a. apontar, fazer pontaria. tanga, v. a. ler. tangalala. v. q. ser malvado, perverso. tangaleka, v. q. ser mau. tangula. v. a. dar presente.
v. a. dar couces. tanu, adj. num. cinco. tapa, v. a. buscar agua. tapika, v. ([. ser plano. tapuia, v. n. remar. tatama. v. a. confimdir. tateka, v. a. retardar. tatena, v. a. fazer mal feito. tate, s. pai (da pessoa que fallaj^^

sumbeka.
sumbisa.

v. a.

v. a. n.
v.

perder o caminlm. comprar.


escorregar.
n.

tanha.

sumuha, v. sumunuha,
feliz,

ser

bem

succedido.

abenoado. sumua. V q. ser infeliz. suna. v. n. sentar-se com o rosto encostado s mios. sunga, v. a. enfeitiar=sopraro lume. sunguluka. v. q. ser hbil, fazer a.'; cijisas bem. sungua, v. a. possuir. sunguela. v. a. avisinhar.

tio.

tatoka,

v. q.

ser pobre.
trs.

tatu. adj. tatula. v.

num.
a.

bater

com

palma da

sunhama.
cto

v.

q. ser. estar, direito, re-

mo. Ijater. tatuma. v.


tava. v.
a.

sunhina. v. n. cabecear. sunbinha. v. a. visitar tarde. supila. V. a. cavar amontoar o

n. gaguejar. acceitar acreditar. taviia, V. a. encetar um choro.

te, conj. at.

trigo.

susa,

V. n.

urinar.

suvuka.
gostar de.

V. a.

antipathisar com. no

teha, v. n. saltar atravez. teia. V. a. empurrar com fora


brar.
teiela.
v.
a.

pr fora

da

= ijueestrada) =

pagar s parte da multa.


teka,
V. a.

tekama,

v. q. ser,

quebrar. estar escuro, uegro.

tekola, V. a. gesticular. tekula, V. a. alimentar.


ta. V. a.

apanhar caa viva.


v. a.

tela, V. a. forjar.

apertar. lai. v. n. estar callado. taia, v. a. escrever. taima. v. n. brilhar (o fogo.) taka, V. n. morrer. takata. v. a. e n. dissipar
rar-se.

tahana,

= evapo-

takina. v. takula. V.

a. a.

mastigar.
dilacerar.

teleha. v. u. florescer. telek, v. a. cosinhar (fervendo). telekala, v. a. mandar adeantar. teiela, v. a. fluctuar. voar. tembula, v. a. recusar. temuna, v. a. estender sobre. oku-tenda nlotenda, v. a contar huiujo, conversar.

tendeka,

tala. V. a. olhar,

ver observar.

talama. v. talamena.

n.

v. a.

talula. V. a.

parar. esperar. passar o tempo agrada-

v. a. fender, rachar. tendela. v. n. amadurecer cedo. tendula, v. a. bater. tenga, v. a. misturar. tengusula. v. a. apanhar para exami-

velmente. tama. v. a. misturar. tambela, v. n. jactar-se. tambula. v. a. tomar, receber,acceitar.


oledecer.

nar.

tenhena,
tepa. v. tepulula.

v. n.
a.

coxear, ser aleijado. quebrar, separar, dividir. V. a. innnergir ^ subtrair.

tesa. V. a. forjar.

lamina, v. u. lamentar-se. tamua. v. a. derrubar.


tana, v. a. fallar muito, di.scutir. formar linha tanda, v. a. desdobrar

teta ongauda, corteta. V. a. cortar tar diagonalmente -^ teia ongamha, corem <juadrado. tetekela. v. n. ir na frente, precedei".

de caa. tanda. s. estrelhi da manha estrella da tarde. tandaluka, v. n. retirar, desviar o [l. tandavela. v. u. estender.

tetena,

v.

n.

guardar comida depois

da refeio.
tetula, V. a. rachar, quebrar. tetulula, V. a. coitar. ti. V. a. dizer.

TUE
tiakumuna.
(1aiu;!ir.

('lA

v.

;i.

niuvcr os liombnp
Icnlm.

;i

tianha.

v. a. lni.srar

desaparafusar. tiatiala. v n. cambalear. saccudir as mostieka, V. a. alaiiar


v. a.

tianhona,

arnlicntar. usar linguagem feia. v. a. atar juntamente. tukula, V. a. chamar, nomear, indicar ^ f ulula omhidnngu^ recorrer prova do
tuika,
V. a.

tukana. v. tukikinha.

n.

cas.

tienha.
rar.

v.

a.

torcer, ciitranvar

fu-

levantar. furar coui verruma. tikanhala, v. a. adejar, tliictuur.

tifuka, tika, V.

V. a. a.

tikitiia, V. a. furar. ])eiietrar

(com

es-

peto.)

tikoka. V. a. iucliuar para traz. tikula. V. a. carregar ao lioiuhro. tikulula, V. a. apressar.


tila, V. n.

veneno. tukuluka, w n. apparecer repentinamente, emergir. tukuna, v. a. guindar, puxar. tukusa, V. a. esfr(!gar. tuia, V. a. arrear, depositar no clio. tulika, V. a. pr sobn a cabea. tuluka, V. n. descer. tulula, V. a. descer, dependurar. tululuka. V. (|. ser, estar traiKpiillo. tulumuha. v. a. acalmar.

lulumuna,
turaa.
V. a.

v. a.

adular.

escapar, fugir. tima. V. a. desprezar. timbukila. v. n. ser insuicieite. timbula, v. a. ((uebrar. partir.

mandar, ordenar.

turaana,

v. n.
n.

timbuluka.
timiha.
V.

v. a. cul)iar.

tumba. V. tumbika, tumboka,

assentar-se. inchar, levantar. v. a. pr, colloear.


v. n.

borbulhar, bmtar (coestar no alto


n,
(cie

([ueimar. tina. V. ((. ser, estar dittcil. custoso. tinda. V. j. ser grosso, vigoroso. tingoka. v. a. balouar. tingoloka, v. n. debater-se. tingulula, v. n. amUir roda. tinha, V. II. tbcinliar (o porco.) tipula, V. a. bater cotisar. titoviia, V. u. fazer barulho a sugar.
a.

mo
te

a fonte.)
v.

tumbuka,
ou

n.

monda

j)lanalto.
v.

tumbuluka,
agua. tumbulula,

vir supcricic

v. a. rcjiarar.

tumuha. tumina, tumuna,

v. n. correr. v. a.

v. a.

governar, mandar. pr sobre a cabea.

titu, adj.

num. pouco, pequeno.

tiula, V. n. regressar, voltar. tiva. V. a. moer trigo.

tivika,

V. a.

revirar.

tuna, V. a. no penetrar. tunda, V. II. partir, ir-se. tunga, v. a. edificar, construir. tungaiala. v. n. perder o eaminho.

tochiue. v. n. arrotar. tokeka. v. a. encontrar, juntar. tokekela. v. n. vaguear, eriar. tokoka, V. n. estar derrubado. tokola, V. a. cavar.
tola, V. a. rasgai-.

tuuguka,

v. n.

tungulula,

v. a. v.

tunhunha.
arvore.")

quebrar-so. demolir, desfazer. a. saccudir. abalar uma


abafar.

tununha,
tusula, V.
tuta,
V. a.

v. a.
a.

dar pontaps, couces.

toma, v. a. apunhalar, picar, ferir. tomba, V. a. desdenliar, des])rezar. tmbola, v. a. furar distriliuir.
tondala, v. a. insultar, injuriar. tonga, v. a. coser. tongeka. v. a. continiuir. tongita, v. n. fazer ccegas. tongola. v. a. castrar (porcos.) tongolola. v. a. rasgar.

levar.
v. a.

estampar. saccudir (roupa ) tuula. V. a. examinar. tuvama, v. a. abrir completamente. tuvika. V. a. cobrir fechar a ino. tuvula. V. a. descobrir - abrir.
tutula.
V. a.

tutumuna,

depennar ^- Indiscar. topa, \. i|. ser. estar louco. topola, V. a. acutilar degoUar. tosa. V. n. chuviscar.
v.
a.

tonhoha, tonhona.

v. a.

descascar.

U
ua, adj. bom. bonito. ua. V. 11. cair. uala. V. a. usar, = vestir.

tosola. V. a. (juebrar. tota, V. 11. comear a amadurecer. tua. V. ({. ser, estar agudo, afiado. tuala. V. a. levar. tuangula, v. n. sentir dor no est-

uasa, V. uava. V. uaveka.

a.
11.

mostrar.
ungir-se.
jiato,

v. a.
s.

uchime,

mugir. dono. senhor.

mago.
tueia. \ tuenjoi.
.

11.

iindar
II.

em

fileira.

V.

sonhar.

ufeko. >. rapariga. uha, V. q. sor, estar silencioso. uhamba, s. cesto de vime. canastra.

52

UMA
uhandeleko.
si.

UTA
Ifi.

coniinaiidu.

oi-

dtiii.

uhando,
caravana.

^.

rhofc, capito, t-abca de


ineutiroso.

encanto. umbanda. umbando. s. indccencia. umuene, s dono. possuidor. undeti. adv. isto mesmo, assim.
.^.

uhembi,
uhina,

v. n. ser.
^.

estar

^ileieio.^o.

uhumbi,

tubo de pau do cachimbo.

undevi. injuria. undila. v. a. emprestar. undindu. s. espcie de raiz comestvel.

conhecer. uia, s. cinto. uialui. s. secretario.


ui, V. u. saber,

uneni,

s.

recursos.
traio, conspirao.
linlia
s.

iingalu.

s.

iiieveio,

s.

mugido.
fedor.

unganji.

de algodo.

ukai,
ukala.

s.

mulher.
s.
s.

ukaku,

ungolo. s. espcie de arvore de madeira vermelha.

cho.
s.

ukamba,
ukanda.
ukata, ukeia,
paiiiKi.
s.
?:.

amigo.

ungombo, s, unguangua,
ge.

pastor. cesto em furma de

alf.ir-

s.

carta. folha.

retalho

ungaunha,
meia vara de
unguanja, ungula. v.
unjili.
s.

ukema,
nicllo.

s.

nome de um grande eogu-

caa. risca no meio do cabello. ser guloso. (i. ungundumba, amarcllo.


s.
s.

espcie de tainlior.

ukese. s. mandioca mi;~turada. ukesokeso, s. pulso. ukoka. s. novcllo de linha. ukorabe. s. visitante, hospede.

unjumbo, s. travo. unha. s. coroa do dente.


unharabelo,
s.

remdio.

uknmo. s. pezo. ukongo. s. caador. ukuambeli, s. secretario.


ukuasi.
8.

unhamo, s. anno. unhanga, s. caa.


unhe.
upa,
desobedincia. remover. upalume. s. primo. upandi. s. elci^bantiasis.
s.

bens, riqueza.

V. a.

ukuelonga. s. tagarella, fallador. ukuengue. s. devassido. ukuenje. s. mancebo, rapaz. ukuochisoko. s. auxiliar. vagabundo preguiukuolofeka.
^.

upanga, upange,
upati,
s.

s.

s.

cantMro. trabalho. largura.


s.

oso.

upatiua.

pancada violrnta.

ukula, nasce no ukulu,

contemporneo (aquelle (lur mesmo dia que outro.) s. mais velho. ukumbi, s. ponta-p. ukundu, s. terra vermelha cora que c
s. s.

upepo,

pinta a testa.
ula,

cama.

tubo de cachimbo. upj. s. mallio de trigo. upiia. s. erupo de angue. upika. s. escravo. upindi. s tibia (osso). upinho. s. focinho. upitO. s. corrida dum animal.
s.

s. circulo de camas. ulela. s. azeite, unto, gordura. uleraba. s. figueira brava, sycomoro.

ulame,

ulenda. s. franga ulienge. s fogueira grande. ulima, s. anno. ulingo, s. mandioca. uliungu. s. bico.
ulo. adv. aqui.

cartilagem do nariz. pessoa (]ue afugenta a chuva, feiticeiro da chuva. upuma. s. tutano, medula.
upolo, upuli.
s.

s.

upungu, s. Ijarco. canoa. upupa, s. caador. usese, s. cauda (de cavallo,


etc.)

buffalo.

usi.

s.

ulombo.

s.

carvo mineral

^ espcie

de guia. ulongo, s. conversao. ulonho, saber. ulovi, s. pescador, ulu. s. veneno de peixe. ulula, via lctea.
ulula. V. n. gritar.

usika. usiko.
usilili,

pilo de madeira. s. tocador (de instrumentos). s. peneira.


s.

nome

dum

cogumello.

usJtu,
usoli,

s. s.

garganta =^ passagem.
sopa. molho.
s.

usongo,

setta.

ulume.

s.

homem.

usonjolo, s. martello de ferreiro. usuanji, s. conspirao, traio. usui. s. pessoa pouco atenciosa.

ulungi, s. recemchegado, estabelecido de novo. umanehe., s. rapaz.

usumba,
uta,
s.

s.

receio,

medo.

espingarda, arma,
s.

Utali.

ferro,

VAT.
utanda,
laiiiciito.
~. o hh' traliallia alhanlcid.

YT'X
iiipci frita

53

vamba.

V.

q.

sei-,

eslnr Vellm. idoso.

s. lu-ilho, i-alor do sol. uteke, <. iKiitf. utekeo. adv. lioa noite. uteleli, s. racha oiu uuia cabaya. uteli, s. algodo. utenda. s. franga. utepa. s. cerveja (feita eoni mandio-

iitanha,

vambela. v. a. miar. vanda. v. i|. sir. estar larud. vndala, v. u. rugir, mugir. vandeka. v. a. accrescentar, augmeutar.

vandula, v. a. descascar. vanga, v. a. enfardar. vangula. v. n. conversar.


vanja. v. a. olhar. vata, V. II. agachar-se.

ca

I.

uteteli,

s.

espcie P herva alta

(.'oiiiu

o canio.
Uti.

vavanga.
veia,
v. a.

v. n.

cambalear.

arvore, pau. utila. 3. pess(a imprudente.


p.

utima. s. eora^-o. utingu. s. coisa bonita.


utoi, s. pes.soa corajo-sa. utolo. s. descida (iindinada).

cazar. veiuka. v. n. correr rapidamente. veka. v. 11. estar costumado. vela. V. (|. ser, estar doente. veleka, v. a. carregar s costas. velela. v. n. comer carne.

utombo. s. mandioca. utondua. s. credor importuno. papada do boi. ulongo,


.s.

vembika.
tidiar.

v. a.

encher

um

buraco, en-

utui.

s.

cabea.
.'.

utumbu.
ututa.
raco.
s.

farelo.

burgo ^^ toca do coelho. Ims.

ututuli,

pessoa

alta.

verabulula. v. a. cavar, escavar. venja, v. a. meclier. vetelela. v. n. sentar-se porta duma casa onde ha um cadver. veva. V. 11. balar. vevela. v. a. carregar uma criana s
costas.
vi, adj.

uualo.
dai.

s.

fato, roupa.
v. n.

uuinha.

pender, descer (a estra-

mau.

feio.

uula. V. a. acumpaidiar. uulu. <. principio. uuluka. V. 4. ser, estar spero, desegual.

viala. v. a. governar. vialeka. v. a. (suthronisar.

viha. dices.

V. q.

ser

mau, estar em ms con-

vila, V. a.

comlemnar.

uunda, uunga,
uunja.
uvaa.

v. n.

sujar-se. (>star sujo.

v. n. criar Itolor. V. a. v.

enganar.
ij.

uunjuka.
s.

ser, estai turvo.

cerimonia do casamento. uvangi, s. segurana. uve, s. invalido. uveii. s. doena.


uvelo.
s.

vinda. v. a. entranar, franzir. vindikiia. v. n. escurecer. vindilika. v. a. entender mal. vinga, v. a. assustar, afugentar. vinjuka. v. n. passar, ir. vita. V. a. escrever^ guerrear. VO. adv. tambm, c.

voka.

V. n. V.
i\.

porto.

uvo.

s.

tempo da sementeira.

vokiia. vola, V.

a.

enganar se. augmentar.


afundar.

ser, estar podre.

vomba,

v. a.

vonga, v. n. estar abandonado. vongoka, v. n. pender, inclinar-se. vongola, \. n. estar de caliea para
baixo.

VOtoka.

v.

n.

estar de

jic.

peinaie-

vaka.

V. a.

vala, V. a. valala. v.

dobrar. nuigoar. aHigir. n. l)ater as azas, zumbir.

cer.
V. q. ser, estar velho, estragado. vulua. V. (|. ser, estar louco. vulukuta, V. a. encenar.

vula,

comear. pregar, vali. adj. nnm. e adv. dois


valeka,
valela,
v. a.
v. a.

mais. ou-

vumba, v. a. servir. vumbula, adj. cinzento, pardo.


vungilika, v. a. sobre os joelhos.
desijanar o queix"

tra vez.

valula. V.

a. v.

no rticonhecer.

ERRATAS

onde se
ailiaiifoii

l<"-

pag.

ro.sto
:u'hiiig(ii)fro

oeliitukii

oluhoiigi

curvo
<iki-li))Otama

kou

nliauliiina

ku-nlioia
alguii),

can^a

olonboij^o
ovitiitn

(iku-liineia

oualcuia kais
ocliipeinciii'
()lundiiii{;a

fsokolnilo

kn-kolonga prosa
ockiineuiciK'

ochikovata
okii-komUi-la urniar

oudaudo
ovindaufifli'

opalaiika
ctetclo

kaka
enlaniar-se lam('rm'ua sahir
liliiiiljila

niueiia
oclii uinbt'

oehicniba
aue-liikinl>a

ocliindulio
ocliiiijauja
ocliiiijaue

oeliipukiiku ocliipukukalii
oclisetaliai

ocbitiua ocliivolcka
ueliivciigt'

ohaiiaalo

ohakahoka
oiinlftcla

ukaiibuiiiba

PL 3755
P4.

Pereira do Nascimento, Jos Craimnatica do Umbundu ou lingua de Benguella

PLEASE

DO NOT REMOVE
FROM
THIS

CARDS OR

SLIPS

POCKET

UNIVERSITY

OF TORONTO

LIBRARY

You might also like