DERSM SOYKIRIMININ KRONOLOJS

Seyfi Cengiz
1937-1938 OLAYLARININ KRONOLOJS 1937-38 Dersim direnii Kemalist devletin Dersimi igal ve datma giriimine kar bir savunma sava olarak patlak verdi. Direnie ngelen 1928, 29 ve 31 yllarnda Dersimlilerden birka kez silahlarn teslim etmeleri ve bata Alier olmak zere Dersime snm Kokiri savalarn iade etmeleri istenir. Bu srarl tehditler ve saldr hazrlklar karsnda 1932de Dersimde bir kprdanma grlr. Karakollar ve nahiye merkezleri baslr. 25 Aralk 1935te Tunceli Kanunu karlr. Bu kanunla birlikte Dersimin ad Tunceli olarak deitirilir. Hemen sonra daha nce Birinci Genel Mfettilik kapsamnda bulunan Elaz, Tunceli, Erzincan ve Bingl ieren Elaz merkezli Drdnc Genel Valilik kurulur (6 Ocak 1936). Bu genel valiliin bana Dersim Valisi ve Kumandan sfatyla Abdullah Alpdoan atanr. Elazda stiklal Mahkemesi ad verilen bir askeri mahkeme kurulur. Bu mahkeme zel olarak Dersim iin tekil edilir. Tunceli Kanununun geerlik alan sadece Drdnc Genel Valilik kapsamna giren illerle snrl kalmaz. Sivas, Malatya, Erzurum ve Gmhane illeri de bu kanunun geerlik alanna dahil edilirler. Bylece Tunceli Kanunu merkezi Dersim olmak zere Kzlbalarla yerleik tm sahay kapsamna alr. Dersim, bu kanunla Yasak Blge ilan edilir. lkeye giri klar zel izne tabi tutulur. Alpdoan, 1936da Dersimin Amutka, Pulur, Karaolan, Sin, Haydaran, Danzig ve Burnak gibi stratejik merkezlerinde askeri klalar ve karakollar inaa ettirmeye balar. Bu merkezlerden biri de eskiden Mazgirte bal olan Mamikan (Mameki) kydr. Bu ky ad Tunceli olarak deitirilen Dersimin ynetim merkezi olarak seilir. Demenan aireti ile baz Nazmiye airetleri kendi blgelerinde yapm balatlan karakollara basknlar dzenlemeye balarlar. atma byle balar (1936). Seyit Rza, askeri vali Alpdoandan tekrar tekrar Tunceli Kanununun iptalini (olaanst rejimin lavn) ve Dersimin ulusal haklarnn tannmasn talep eder. Alpdoann buna yant igalci ordular Dersime srmek olur. Diyarbakrdan kalkan uaklar Dersime bomba yadrr. atmalar her tarafa yaylr. Kn gelmesiyle zorunlu olarak kesilen atmalar 1937de tekrar balar. Kemalist devletin Dersime dnk bir stratejisi ve program vard. Amac Dersimi kesin ekilde ilhak etmek ve insanszlatrmakt. Hazrlklar ok ynlyd ve Musul ve Hatay gibi sorunlar nedeniyle bir-iki kez ertelenmek zorunda kalnan Dersim harekat ancak 1937 ylnda balayabildi. Kemalist rejimin direnie ngelen ve bir plana gre yrtlen bu hazrlk sreci gzard edilirse Dersim direniinin gerek nedenleri anlalamaz.

ki yla yaylan bu direnii igale ngelen hazrlk evresi dta tutulursa Trk askeri harekatnn evrimine bal olarak aamaya ayrarak irdelemek gerekir. GAL SREC Kahmut kprsnn yakld 20/22 Mart 1937den Seyit Rza ve arkadalarnn idam edildii 15 Kasm 1937ye kadarki sredir. Bu sre kendi iinde 20/22 Mart-19 Mays, 19 Mays-26/28 Austos, 26/28 Austos-5/15 Eyll ve 15 Ekim-15 Kasm eklinde blnebilir. Dersim airetleri direnme yanllar, tarafszlar ve devletle ibirlii yapanlar (milislik yapanlar) olmak zere e blnmtr. Bava, Alier ve Sahan suikastleri ile Seyit Rzann idam bu zaman dilimindeki dnemelerdir. Seyit Rzann olu Bavann ldrlmesini (Mart sonudur) takiben yedi kadar airet kendi aralarnda bir ittifak oluturup topluca direni karar alrlar. Ama bu airetlerin sadece birka (Bahtiyar, Yukar Abbas, Demenan ve Haydaran) bu karara sonuna kadar bal kalr. Alnan karara gre her airet kendi blgesini savunacaktr. Yusufanllarn yeminlerini bozarak bu karar uygulamaylar Trk ordusunun 19 Mays gn Krmz Da hattna dek ilerlemesine yolaar. Bu ani ve beklenmedik durum direniin kaderi zerinde byk rol oynar. Sivil halk kitlesel halde Kutu ve Kalan derelerine snr. Alierin ldrld 9 Temmuzdan sonra asker hemen her dan zirvesini ve her vadiyi igal eder. Bu tarihten Sahann ldrld 28 Austosa kadar geen srede snaklarda sivil halktan binlerce kii katledilir. 28 Austos gn Sahann ldrlmesi (Bahtiyar direniinin krlmas), 1937 direniinin sonunu iaretler. Tarafsz airetler arasna ekilerek onlar direnie aran Seyit Rza sonu alamaz. Sonraki gelimeler konusunda farkl versiyonlar mevcut. Ya teslim olmak ya da grmeler yapmak zere gittii Erzincanda yakalanp dier tutuklularn bulunduu Elaza gtrlr (5/15 Eyll). 15 Ekim-15 Kasm aras yarglamalar ve idamlar tarafndan belirlenir. SOYKIRIM SREC 11/12 Haziran 1938den 10 Austos 1938e kadardr. 1938 yl olaylar yasak blgeler olarak ilan edilen Dersimin neredeyse tm (Kutudere-Krmz Da-Sin ve Halvori kuzeyindeki Hal Dere hattndan Mercan Dalar eteklerindeki Karacakaleye kadarki blge) ile Koan airetlerinin blgesini (Ali Boaz ve evresi) boaltma giriiminin yapld 11/12 Haziranda balar. Bu durum 1937 direniine katlmam olan ad geen iki blgede yerleik Kr Abbas, Bal, Keel ve Koan gibi airetlerin etin bir direniine yolaar. Bu direniler zellikle 22 Hazirandan itibaren toplu krmlar yoluyla bastrlr. Bu peryodun (1938 ylnn) en nemli olay adn Dersimin Lain airetinden alan nl La Deresinde cereyan eder. La Deresindeki arpmalarn en iddetlisi ise 19-24 Temmuz arasna rastlar.

SRGN SREC 10 Austos 1938den 31 Austos 1938e kadardr. Bu aralkta boaltlm bulunan blge halk ile dier blgelerden ayklanp toplananlar Bat Anadoluya nceden saptanm yerlere nakledilir. ki yla yaylan sre iinde baz anlar ayklanabilir. 1937 ylnn krm zaman zellikle Alierin ldrld 9 Temmuz ile Sahann ldrld 28 Austos arasna rastlar. Bu aralktaki en kanl olaylar 17-18 Austos gnlerinde Bahtiyar blgesindeki arpmalarda yaanr. Seyit Rzann pek ok yakn da bu arpmada yaamn yitirir. 1938 ylnn krm zaman ise 22-28 Haziran arasnda (boaltlmak istenen Kalan blgesinde Baltal-krekli muharebe), 19-24 Temmuz arasnda (La Deresinde) ve 15 Austosta (Xe baskn ve Xe-Zmek toplu krm) yeralr. Katliamn zirvesi 1938 ylnn iaret ettiimiz peryodlardr. Ama 1937deki 17-18 Austos tarihi de kritik bir tarihtir. Sonu olarak, Dersim soykrmn anmak iin bir tarih nermek gerekirse akla ilk gelenler 22-28 Haziran, 19-24 Temmuz ve 15 veya 17-18 Austos tarihleri olmaktadr. 1920lerin sonlar ve 30lu yllarn balarna ilikin raporlar, 1937-38 soykrmna ngelen dnemde Dersimin igalini tamamlamak ve lkeyi insanszlatrmak amacyla TC devletinin yapmakta olduu ok ynl hazrln ayrntl bir resmini verirler. Dersim airetleri, herbirinin say ve silah gc, karlkl ilikileri ve elikileri konusunda ayrntl bilgilerin yerald Jandarma Umum Kumandanlnn Dersim adl kitab da bu hazrln bir parasdr. Bu kitap kaynak olarak MAH Raporu ve Birinci Umumi Mfettilik (1927/8-35) raporlarna dayanyor. MAH (Milli Amele Hizmeti), 1927de kurulmu Trk istihbarat tekilatdr. 1965 ylnda ad MT olarak deitirilmitir. Jandarma Umum Kumandanlnn Dersim adl kitabnda dnemin leri Bakan kr Kayann Babakanla verdii 18. 11. 1931 tarihli raporunun Ek blm Lahika bal altnda olduu gibi verilmektedir. Bu Ek, daha o tarihte (1931), hazrl yaplan saldrnn baarsn takiben Dersimde kimlerin nerelere srgn ve iskan edileceine ilikin olarak Babakanla sunulmu bir plandr. Burada yaklak doksan airetten 347 nde gelen ailenin (3470 kii) Batya ve Trakyaya srgn, bunlardan 72 ailenin Tekirdaa, 38 ailenin Edirneye, 56 ailenin Krklareline, 65 ailenin Balkesire, 73 ailenin Manisaya ve 34 ailenin de zmire iskan neriliyor. Nakliye masraf ve gzargah bile saptanm (Bk. JUKun Dersim kitab, s. 83-121, 1932). 1938 katliam Kemalist ynetim tarafndan, bata Mustafa Kemal olmak zere Trk devletinin kurucular tarafndan nceden planlanp gerekletirildi. Bu krmn nceden planlanan bilinli bir stratejinin sonucu olduunun kantlar 19. yzyl sonlarndan beri hazrlanan Dersim Raporlarnda, Trk istihbarat tekilat

MAHn ve askeri mfettiliklerin raporlarnda, ileri Bakan kr Kayann raporunda, Jandarma Umum Kumandanlnn Dersim adl yaynnda, Meclis konumalar ve dnemin Trk basnnda yeralan haber ve yazlarda apak sergilenmektedirler. Bu belgeler zerinde allarak hazrlanacak bir dosya ile Dersim soykrmnn iyz uluslararas kamuoyuna kolaylkla anlatlabilir. Belli bal dillere evrilmesi gerekecek olan bu dosyaya ek olarak Dersimde herkese bilinen toplu mezarlar tek tek grntleyen ve 37-38 krmna tank olan yal kuan ve 38 srgnlerinin yksn kaydeden bir belgesel de dnmek gerekecektir. Olayn anlalmayacak bir taraf yoktur. Osmanl ve Trk ynetimleri kendi otoritelerini zor kullanarak Dersime tamak istemi, hatta mmknse Dersimi haritadan bsbtn silmek istemi, Dersim ise buna kar direnmitir. te Devlet-Dersim atmasnn kkeninde yatan budur Merkezi otoritenin zora bavurmas ve askeri seferleri doal olarak kendisini savunmak zorunda kalan Dersimlinin direniiyle karlat. Bu ekilde balayan Devlet-Dersim atmas 1938 soykrmna dek devam etti. Dersim davas ite bu srete gndeme oturdu ve yabanc bir gcn igal ve imha giriimlerine kar birbirini izleyen kendisini savunma amal bir seri direni iinde, zellikle 1916 veya 1918 yl sonrasnda giderek ulusu ifadeler kazand. te benim Dersim direnileri a dediim bu evrededir ki Dersim kavram DersimKzlba halknn ve onun zgrlk sorununun ortak ve genel adna dnt. Dersim, 1938de bir soykrmla ve toplu srgnlerle drld ve ad da daha 1936 ylndan itibaren Tunceli olarak deitirilip banda askeri smrge valileri olan olaanst bir rejimle ynetilmeye baland. 1938 Eyllne gelindiinde toplu direni bastrlm, btn Dersim TC hkmeti tarafndan 10 yl iin (1938-48) Yasak Blge ilan edilmitir. Bu 10 yllk programa drdnc harekat denebilir Bu zaman zarfnda youn bir Trkletirme program uygulanr. Resmi azlar Dersim meselesinin bittiini ilan ederse de dalara snanlarn oluturduu gerilla birimlerinin (yerel dilde Qol) mcadelesi 1946 affna dek srer. 1923-46, Dounun koloniletirilmesi, elkonan zenginliklerinin Batya tanarak 1950lerden itibarenki snai gelime iin ilkel sermaye birikiminin saland dnemidir. Trk devletinin temelleri de bu ayn srete atld. Tanzimat dneminde balatlan ve 1930lu yllarda srdrlen Dersim Raporlar serisinde TC devletinin Dersimi smrgeletirme, Trkletirme ve datma politikas aka grlebilir. rnein 1930larn banda hazrlanm bir raporda (Byk Erkan Harp Reisinin Mtalaalar) Dersimde Yksek idare memurlarna adeta koloni idarelerindeki selahiyet verilmeli, Dersim evvela koloni (smrge) gibi nazar itibara alnmal (akt. Dersim, T.C. Dahiliye vekaleti Jandarma Umum Kumandanl, s. 218-19)

eklinde ifadelere rastlanmaktadr. 1923-46 arasnda igal ve siyasi ilhak, 1950 sonrasnda ise ekonomik ilhak gerekletirildi. Bylece Dersim ve Krdistan zor yoluyla TC ynetimi ve pazarna entegre edildiler. Tunceli Kanunu, Genel Valilik, Yasak Blge uygulamalarnn 1948/49larda artk sona erdii dnlrse de, igal (igalin kendisi zor ve terrdr) ve baka biimler altnda olaanst rejim biimi halen devam etmektedir. Dersimli yaklak yetmi yldr u ya da bu biim altnda askeri-faizan olaanst rejimlerle ynetilmektedir. Son olarak bir noktaya daha iaret etmeliyim. Dersimde kar karya gelenler vahi kapitalist ve smrgeci bir uygarlk ile Morgann deyiiyle Eski Toplum (Komnal Toplum)du. Dersimin yakn evresi bir derebeylik rejimi ile kuatlmt. Bu doru. Ama i kesimlerde, yani eski ve esas Dersimde, asker, polis, yasa, mahkeme tanmayan, ksaca devlet nedir bilmeyen bir sosyal rgtlenme mevcuttu. Toplumun hcresi yerel dilde ezvete ad verilen Dersim gensiydi. Ynetim biimi, deerleri, hukuku tamamen farklyd. 1938de bir soykrmla sona erdirilen cemi, cemaati, kendine zg hukuku ile bu Dersim Komnyd. Baka deyile bir ilkel demokrasi ya da sosyalizmdi. Yklan Dersim gensi ve ona dayal Dersim Komnnn incelenmesi nemli bir konudur. imdilik diyeceim, sonraki Dersimli kuaklarn kitlesel halde sosyalizme yneliinde Trk Solundan nce, kendileri farknda olmasalar bile iinden ktklar bu toplumun, nceki kuaklar tarafndan kendilerine aktarlan gelenein nemli rol oynaddr.

1937-38 KATLAMININ KRONOLOJS 25 Aralk 1935 Tunceli Kanunu karld ve Dersim ad Tunceli olarak deitirildi. 6 Ocak 1936 Elaz merkezli Drdnc Genel Valilik kuruldu ve bana smrge valisi yetkileriyle General Abdullah Alpdoan atand. Dersimde stratejik merkezlerde kla ve karakol inaasna baland. Ardndan gelen karakol basknlarnn nedeni igal ve soykrm hazrlklarn nlemekti.

1937 YILI OLAYLARI (SMET NN'NN BABAKANLII DNEM 20/22 Mart 1937 (Kahmut Olay) 1936da balatlp k nedeniyle ara verilen kla-karakol inaas 1937 Martnda devam ettirilince, kesintiye urayan direni de Karakol basknlar tarznda yeniden

balad. S. Rzann ky ve evresi bombaland. Trk askeri kaynaklar ve Dersimin hafzasnn kaydettii 1937 ylnn ilk olay 20-21 veya 21-22 Mart 1937 gecesi saat 11de Pah-Kahmut bucaklarn balayan Harik Suyu zerindeki tahta kprnn Demenanllar ve Haydaranllar tarafndan yaklmas ve civardaki karakola baskndr. Nait Ulua gre Dersimli byk eylemleri genellikle 22 Mart sabah balatr, nk bu tarih gnee taplan devirlerden kalma bir inan gerei kutsaldr, ilkbaharn da balangcdr. Onun szn ettii Dersim takvimindeki Newe Marti olmaldr. 26-27 Mart veya 26 Nisan 1937 Seyit Rzann olu Bra brahim (Bava), babas adna askeri harekatn durdurulmasn talep etmek zere gittii Hozat dnnde Kran ky Dette misafir olduu evde uyurken ldrlr. M. Nuri, bu siyasi cinayeti Alpdoann adam Binba evketin adamlarnn rgtlediini yazar. Aadaki msralar bu cinayet zerine yaplan bir Dersim atndan alnmadr: Ax de Babo Babo Kamo merdena to r sa bo M va, yan Baba m sono Xozat vsae Ma r cno pilina na Krmanci S. Rza, misilleme olarak Kran airetinin merkezi Sin bucan ve karakolunu basar. Ordu, Kran aireti eliinde saldrya geer. Bylece S. Rza ve aireti ile Bahtiyar aireti de balam bulunan atmalara katlrlar. atmalar fiilen toplu bir direnie dnr. Airetler arasnda genel bir birlik kurulamaz. Sadece Yukar Abbas, Bahtiyar, Ferhad, Karabal, Yusufan, Demenan ve Haydaranlardan oluan toplam 7 kadar airet kendi aralarnda direni iin ittifak kurup Halvori-Vank civarnda yemin ederler ve topluca direnie geerler. Alpdoan, airetler arasnda birlemeleri engellemek, direni karar alan S. Rza liderliindeki yedi aireti tecrit etmek iin abalar. Bu amala sylentisi dolaan boaltma ve srgn kararn yalanlamaya, sakl tutmaya zen gsterir. Ajanlar dolaymyla airetleraras kavgalar krkler, direniin nderlerini ortadan kaldrmak iin alr. S. Rza ile bir toprak meselesi yznden anlamazl bulunan yeeni Rehberi ve etesini kendisiyle ibirliine ikna edip kullanr. Rehber, verilen grevleri yerine getirdikten sonra onu da ldrtr. Nisan 1937 Askeri birliklere basknlar. Direni sryor.

1-3 Mays Mazgirte ve Mazgirt Kprsndeki birliklere saldr. Sabiha Gkenin de katld 15 uaklk bir filo Zel, Krmz Da, Yukar Bor (Keizeken) evrelerini bombalar. 8 Mays Genelkurmay, Drdnc Genel Valilie 8 Maysta genel tenkili (Bor/Krmz DaSin-Karaolan hattna ulaacak hcm harekatn) balatmas emrini iletir. 19 Mays Yukardaki emir zerine 25. Alay Krmz Da zirvesini bir saldryla igal eder, tespit edilen Nazmiye-Krmz Da-Sin-Karaolan hattna ular. Bu saldr iin 19 Mays gnnn seilmi olmas dikkat ekmektedir. Bu saldrnn baars Yusufanllarn ittifak yeminini bozup direnmeyilerine, dahas orduya destek olmalarna balanmaktadr. Bu ani ilerleme sava alanndaki sivil halkn Kalan ve Kutu derelerindeki snaklara yerletirilmesine neden olur. Airetlerin ou tarafsz, bir blm devletten yanadr. Direnenler kk bir aznlktr. stelik ittifaklarn bir blm saf deimitir. 26 Mays Bahtiyar kylerine ordu baskn ve bu blgede nceden boaltld grlen Resikan, Gzerek, Varular, kerek ve at kylerinin yaklmas. Mays Sonu ve Haziran Ba Haydaran, Demenan ve Yusufanllardan bazlar teslim olur. 18 Haziran Babakan nn Elaza gelerek srmekte olan harekat grr. 22 Haziran Ordu birlikleri Zel, Bokir, Snck, Aziz Abdal dalarn igal ederler. Dersimli her da zirvesi, her bir vadi iin, ksacas lkesinin her kar topra iin etin bir direni sergilerse de igal ordusunun 19 Maysta ulat hatt daha da ierilere (kuzeye) tamasn engelleyemez. Direnii kyler yaklr, srlere elkonulur. Haziran veya Temmuz Asker Tujik Dan igal eder. Bu dan eteindeki ksor Vadisinde snaklarda bulunan ou kadn ve ocuk sivil halktan binlerce kiiyi imhaeder. Maaralarn girii betonla kapatlarak veya aznda ate yakp iine boucu duman verilerek binlerce sivil yokedilir. Bu srada can havliyle dar frlayanlar vurulur. Ksacas ksor vadisinde tam bir katliam olur.

9 Temmuz 1937 Dersim ulusal hareketinin S. Rzadan sonraki en nemli nderi Alier, ei Zarifeyle birlikte Rehber ve etesi tarafndan ldrlr. Sekiz-dokuz kiilik bu eteye Hde Pro (Pronun olu Hdr) da katlr. Alier ve einin kesik balar Elazdaki Dersim Fatihi Abdullah Alpdoana yollanr. 17-18 Austos Bahtiyar mntkasnda (Tokmakbaba-Titenik-Sarolan geninde) etin arpmalar. S. Rzann ikinci ei, byk olu eyh Hasan, torunu ve bin kiilik kuvveti bu arpmada katledilirler. Baz kaynaklar bu atmalarn Koan mntkasnda yaandn sylerse de bu doru grnmyor. 28 Austos Bu sralarda direnie S. Rza ve Sahan nderlik etmekteydiler. S. Rza Bahtiyarllar arasnda bulunuyordu. Direnii 6 airet reisinden yakalanmam olan sadece bu ikiliydi ve Alpdoan onlarn peindeydi. 28 Austos gn direniin nemli bir nderi olan Bahtiyarl Sahan, General Alpdoan tarafndan satn alnan vey kardei Pro olu Hdr tarafndan uyurken ldrlr. Gvdesinden ayrlan ba Hozattaki Trk kumandanna teslim edilir. Rehberin etesinden olan hain Hdr, Hozat dnnde Sahann kardei veya amcasolu tarafndan ldrlr. Aadaki msralar ahan zerine olan Dersim atndan alnmadr. Ule biye biye Lemn biye Sahan Aa m ke merdo, nmerdo (iyo, niyo) ikiyo thlsm Krmanciye Bu at olaylarn seyrini doru ifade etmektedir. nk Bahtiyar direniinin krlmas (ardndan Bahtiyar krm yaplr) anlamna gelen Sahann ldrl, gerekten de Dersim direniinin sonu olur. Sa kalan Bahtiyar direniileri S. Rzann aireti Yukar Abbas kuvvetlerine katlrlar. Fakat Sahan ldrlnce yalnz kalan Seyit Rza, direnie ard tarafsz airetlerden bir ey kmaynca ok gemeden yakalanr ya da bir versiyona gre teslim olur. 5-13/15 Eyll S. Rza Erzincana giderken veya gittiinde yakalanr. Bir sylentiye gre yakalandnda komu illere kamaya alyordu. Bir dierine gre kama giriimi yoktur. Kendi kararyla Erzincan jandarmasna teslim olmutur. Bir baka yoruma

gre Erzincan valisi araclyla grmeye arld Erzincanda beraberindekilerle birlikte tutuklanr. Baz yallara gre gittii Plmr yresinde ihbar edilip yakalatlm ya da bu ihbar zerine gidip teslim olmutur. Kaynaklarda Eylln 5inde veya 10unda yakaland yazldr. Seyit Rzann yakaland haberini 13-1415 Eyll tarihli Tan, Kurun, Ulus gibi gazeteler vermektedir. Yakalanna ilikin ilk haber 13 Eyll tarihli gazetelerde kar. Trk basn ve yetkilileri ondan Dersimin en ileri ve son sergerdesi diye szederler. Seyit Rzann yakalanmas zerine Mustafa Kemal, smet nn, ileri Bakan kr Kaya ve 3. Ordu Mfettii Kazm Orbay Abdullah Alpdoana bu baars nedeniyle kutlama mesajlar gnderir, bunu Alpdoann tarihi bir baars olarak tanmlarlar. Ekim ay ortalar S. Rza Erzincandan Elaza gtrlp orda toplanm bulunan dier Dersimli esirlerle birlikte (toplam 58 kii olduklar anlalyor) askeri mahkemede Dersimi isyana tevikten ve bu isyana katlmaktan dolay yarglanr. 15 Kasm Ekim ay ortasnda balayan szde yarglama 15 Kasmda biter. 14 kii beraat eder. Seyit Rza da dahil 7 kii idama, 37 kii ar hapis cezalarna mahkum edilir. 15 Kasmda Seyit Rza (1860/62-1937) ve dier alt kii Elaz Buday Meydannda afakla birlikte infaz edilirler. Bu alt kii, S. Rzann olu Resik Hseyin, Kamer Aann olu Yusufanl Fndk, eyhan reisi Us Seydi, Demenan reisi Cebrail veya olu, Kureanl Hasan ve Haydaranl Kamer Aadrlar. Seyit Rzay bizzat gtren ve infazlar izleyen hsan Sabri alayangilin aktardna gre Seyit Rzann son szleri unlard: Ewlad Kerbelayme Bxetayme Aybo, zulmo, cinayeto. Kente girmeye cesaret edemeyen Mustafa Kemal, bu srada Elaz garnda infazlarn bitmesini beklemektedir. Bu idamlarala birlikte 1937 yl direnii sona erer. Zamann Babakan smet nn (so Ker), Seyit Rza ve beraberindekilerin idam zerine verdii demete, Dersim meselesini ortadan kaldrdk...Dersim mkilesinden kurtulduk derken, Cumhuriyet gazetesi bayazar Yunus Nadi, Tarihe Gmlen Dersime Dair balkl 18 Kasm 1937 tarihli yazsnda, Senelerden beri adna Dersim denilen mesele tarihin ummanna katlm ve ebeddiyen lmtr demektedir.

1938 YILI OLAYLARI (CELAL BAYAR'IN BABAKANLII DNEM) 2 Ocak Drdnc Genel Valiliin Munzur-Merho-Mercan dereleri arasndaki blgeyi ve Kalan Deresi havzasn boaltma karar ve bu karar uygulama giriimi. Bunun zerine Ovacktan gelen yedi jandarma devletin o tarihe kadar gizli tutulan asl amacn ve 1937 direniine katlmam olmakla yaptklar vahim yanl yeni farkeden Kr Abbas, Keel ve Bal airetlerinden direniiler tarafndan Mansul Ua Kynde ldrlrler. Ardndan Mercan Karakolu baslr. Bu srada iki asker daha ldrlr. 1938 Ocann banda srann kendilerine geldiini anlayan ad geen blge airetleri ittifak halinde direnme karar alrlar. Askeri iimize sokmayalm, silahlanalm, ittifak yapmazsak hepimizi tek tek kracaklar diyerek direnie geerler. 1937deki Kahmut Kprs baskn nasl kastl olarak birinci askeri harekatn sebebi gibi gsterildiyse, Mansul Ua Olay da baz kaynaklar tarafndan 1938deki kinci harekatn nedeni gibi sunulmaya alld. Her iki olay da TC ordusu tarafndan birer bahane gibi kullanldlar. 1938deki ikinci harekat evre illerden ordularn aktarlmas ve dier hazrlklar nedeniyle, daha da nemlisi d dnyann tepkisini ekmeyecek daha uygun bir frsatn kollanmas sebebiyle ancak 11-12 Haziranda balar. 11-12 Haziran kinci harekatn (1938 harekat) balangc. Her taraftan Dersime giren TC ordular Kalan-Merho-Mercan vadilerindeki halk boaltmay amalar. Buras, Buyer BavaMahmunut Gedii-Birman Gedii-Keller Komu-Katr Tepe-Koglba-BadikanKarasakal noktalar arasndaki blgedir. Yani Munzur-Mercan dalarnn hemen dibindeki Dersimin en kuzey blgesidir. Zel ve Krmz dalar hattnn kuzeyi de harekatn kapsamna alnr. Ksacas 38 harekatnn asl hedefi Asl/Eski Dersimdir, Kalman Ocadr. Bylece yerinden yurdundan edilmek istenen Dersimli bir lm dirim savana giriir. 19-22 Haziran Boaltlmak istenen dier blge Ali Boaz ve evresidir. 19-22 haziran gnlerinde bu blgede oturan Koan grubu airetleri (Ko, am, Resik) de direnie geerler. 19 Haziranda Amutka Karakolu kuatlr ve evredeki Trk birliklerine saldrlr. arpmalar 22 Hazirana dek srer. 22 Haziranda Koan airetleri Ali Boazna snmak zorunda kalrlar. Uak filolar Ali Boazna bomba yadrr. Ali Boazndaki arpmalarla ilikili bir Dersim deyiinde yle denir: Torn Merwani koto zd ma Hawt bedelo fetelino, az ve az ma dma

Ma ve Mervani ra jvini kerdo Ali Boaji Braen, prod, ma prodime Hef huy hawt bedeli bcrime Bu deyite Dersim hududu Kzlbaln hududu olarak tarif edilir. Sivas ve Erzurum da Dersime dahil gsterilir. Dersimin devletle kavgas kuaktan kuaa sren bir kavga olarak, Kerbalann devam ve Yezitle kavga gibi tarif edilmektedir. Kureyanllarn eyhan kabilesi ile Yukar Abbas aireti Koanllar desteklemek iin direnie geerler. Bylece direni dousu ve batsyla tm Dersime yaylr. 24-30 Haziran 24 Haziran gn Dersimdeki Dolu Baba (Tujik) igal edilir. Ordunun kylerini atee verip halkn boaltmaya alt Krgat, Boduk, Midrik, Mitgel, Hotar, Ariki, Tenkali, Mera, Keeler kyleri ve Hik mezrasnn silahsz sivil halk balta ve kree sarlr. Baltal krekli bu muharebe 28 Haziranda kanla bastrlr. 29 Haziranda Karasakal zirvesi igal edilir. Reat Hallnn verdii rakkama gre 11-12 Hazirandan 29 Hazirana kadar tam 60 ky boaltlr ve yaklr. Kyler ve ormanlar atee verilir, hayvanlar dahil halkn nesi varsa ganimet (ganimet, dmandan ele geirilen mala denir) olarak gaspedilir, sivil halk ve direniiler kuruna dizilmek veya batya srlmek zere esir (dmann ele geirdii insanlar) edilip belirli noktalarda toplanr. Babakan Celal Bayar, 29-30 Haziran 38de TBMMde yapt konumada ordularmz pek yakn zamanda...Dersim mntkasnn sakinlerini tamamen kaldracak ve bu meseleyi esasndan kesecektir der. ukur atndan bir para yledir: Celal Bayar amo Esmo ma r meymano Non sola ma neweno Ma de xayn nia dano Vano, zerr m terseno Zalm az ma ra nverdano Kerdime top, berdime ver Kert Mazgerdi

Ardi, verva ma ar makiney qurmis kerdi Temmuz 2 Temmuzda asker Ahpanos, ksor ve Tujik dana hcum eder. etin bir muharebenin sonucunda Tujik zirvesi igal edilir. Ka yollar kapatlp bir uak filosu eliinde tek k yolu olarak kastl ekilde ak braklan Kalan Deresinde krm yaplr. Devletin haydut diye szettii 3 direnii kendilerini uurumdan atarlar. 14-16 Temmuzda Kalan ve Demenan direniilerinin imhasna allr. Maaralar ayr ayr abluka edilir. Kalan Deresi ve Demenan mntkas kasp kavrulur. Ardndan Dersimde 1938deki zorlu muharebelerin atlara konu olan en nls, La Deresi (Dere Lainu) muharebesi olur. La Vadisindeki arpmalarn en iddetlisi 19-24 Temmuz gnleri arasnda yeralr. Dersimin en naml silahrleri Lata birlikte dvr ve yarm asrdan oktur dilden dile dolaan bir destan yaratrlar. De, halo halo Hal ma yamano Ordiy Trki gurla amo Dorm ma qapano Prode bra, prode Na qewa airun niya Mereb Dsmi (Krmanciye) u zalman Trkano TC ordusunun hedefi direniin son sna olan La Deresini ele geirmekti. drt koldan kuatlan La Deresi inatla direnir. Sonunda direni krlrsa da sade halk arasnda direniilerin intikamlarn fazlasyla aldklar inanc yaygndr: Ma hefe xo quret, hefe tayine ki serra quret. Halk, direniilerin tfeklerinin arkasnda yiite dtkleri iin onur duymaktadr: Mordem uyo ke pe tfonge hode bmro! Direni krldktan sonra vadinin tabanndaki maaralar ve kayalklar kuatlr. Top ve makinal atei ve tahrip kalplar atlarak bu maaralar iindekilerle birlikte imha edilir. Dar frlayanlar vahice ldrlr. Kimisi kendisini Munzur Suyuna atarak intihar eder. 19-24 Temmuz arasndaki arpmalarda Lata 216 direnii katledilir. Krk Maarada dinamitle imha edilmekten korkan ve R. Hallya gre aralarnda Demenann en nemli kolbalarndan Hese Gewe ile Demenan reisi Cebrail Aann olu Hseyinin de bulunduu 42 direnii teslim olur.

Ardndan 27-30 Temmuz gnleri arasnda Mameki ve Erzincan tugaylar ile Haydaran blgesine ynelinir. Vartinik, Glda, Zel Da, Hengrvan, Zage, Aa Rabat, Kutu Deresi girii, Kerenko, Karasakal ve Buyer Bavay kapsayan tm blge kuatlr. 1-10 Austos Kuatlan Haydaran blgesindeki tm direniiler maaralarda sktrlr. 100den ok direnii ldrlr. 2-3 Austosta maara ve kaya kovuklar aranr. ok sayda direnii ve hayvan imha edilir. Hayvanlar ve eyalar msadere edilir. Direnii kyler yaklr. Ardndan sra genel bir taramaya gelir. 10-31 Austos (nc Askeri Harekat) Bu harekat toplama, toplu halde kuruna dizme ve 1931de ileri Bakan kr Kayann raporunda planlanan Batya toplu srgnn hayata geirili safhasdr. Bu tarihler arasnda Dersimin her tarafnda ayn anda balatlan ve amac girilmemi hi bir yer brakmamak olan genel bir operasyon yaplarak yasak blgelerin iinden ve dndan en az 5-7 bin kiinin (airet reisleri, kolbalar, seyitler ve aileleri) bat illerine nakli ve iskan balatlr. Drdnc Genel Mfettiliin nerisi ve iileri Bakannn onay ile yerleime yasaklanan, srgn ve iskan kararlatrlan blgeler iki adettir: 1-Kutudere-Krmzda-Haldere hattndan Mercan dalar eteindeki Karacakaleye kadarki blge, 2-Ali Boaz ve evresi, yani Koan blgesi. Bu srada her yanda terr estirilir. 12 Austosta bir uak filosu Ali Boazn bombalar. 13 Austosta Krmz Da evresindeki atmalarda 300 direnii ldrlr. Ayn gn Ali Boaz ve Taar Deresi tabanndaki harekatta komlar yaklr, hayvan srleri gaspedilir. 14 Austosta 83 Demenanl ve Haydaranl direnii ldrlr. 15 Austosta La Deresi tabannda yeni bir tarama yaplarak 281 Demenanl ve Haydaranl ldrlr. Batya nakledilmek zere toplanan Yusufanllarn 149u imha edilir. 15 Austosta Zmeq ve evresinde ok sayda direnii (asi) imha edilip kyleri yaklr. Batya srlmek zere insan avna kan 41. Tmen Det yresindeki kylerde direnile karlar. Direndikleri ve direniilere yataklk ettikleri gerekesiyle Zmek/Zmbk, Xe, Kirnik ve Bornak kylerinden 395 kii ldrlr. xmamed airetinin merkezi Hi (Xee) kyne bir gece baskn yaplarak top-mitralyz atei ve sngyle toplu krm yaplr. Hi ve Zmek toplu krm ite bu srada, 15 Austos gn yaplmtr. Yine 15 Austos gn ukur ve Pah civarndaki taramada ok sayda Haydaranl imha edilir. 31 Austosta yeni bir tarama hareketiyle esir edilmi olan binlerce kii kafileler halinde Batda saptanan yerlere sevkedilirler. Hozata getirilen Karaca seyitleri ve halk makinal tfeklerle katledilir. Sanrm Sar Saltkl Seyit Seyfi Dede de bu olayda ldrlr. Bylece 31 Austosta askeri harekat tamamlanr.

(Kaynak: SEYF CENGZ, DERSM VE ZAZA TARH - SZL GELENEK VE TARHSEL GEREK, V. BLM)