Professional Documents
Culture Documents
Ficha Tcnica Ttulo: Algumas Notas Gramaticais sobre a Lngua Ekoti Autores: Salimo Paulino Albino, Assane Mecussiba Atumane, Dinis Felcio Braimo, Jos Jesus Editores: Selemane Abdul, Ada Lyndon, Chris Lyndon Primeira edio, Abril de 2007 Ortografia provisria SIL N de Registo: 4766/RLINLD/2006 Tiragem : 100 exemplares
ndice
Prefcio 1. Introduo 1.1 O alfabeto 1.2 O sistema de concordncia 2. O Nome 2.1 As classes nominais 1 e 2 2.2 As classes nominais 3 e 4 2.3 As classes nominais 5 e 6 2.4 As classes nominais 7 e 8 2.5 As classes locativas 3. O Verbo 3.1 A estrutura do verbo 3.2 O prefixo do sujeito 3.3 A marcao de tempo, de aspecto e de modo 3.4 O prefixo do objecto 3.5 A extenso verbal 4. As palavras variveis 4.1 O adjectivo 4.2 O demonstrativo 4.3 O possessivo 4.4 A partcula de relao 4.5 O adjectivo verbal 4.6 O numeral 5. As palavras invariveis 5.1 O advrbio 5.2 A conjuno 5.3 O pronome pessoal 5.4 A palavra interrogativa 6. Um texto modelo 7. As classes nominais e a sua concordncia 7.1 Tabela de concordncia 7.2 Comparao de prefixos Bibliografia 42 3
2 3 4 5 6 6 7 8 8 9 10 10 11 12 14 15 17 17 18 22 26 26 28 30 30 31 32 32 33 36 37 38 39
Bibliografia Prefcio
Este esboo gramatical teve origem nos trabalhos da Sociedade Internacional de Lingustica (SIL) em Moambique. O que se procura nesta modesta contribuio ao ambiente sociocultural apresentar um modelo simples da descrio de aspectos gramaticais para encorajar o uso da lngua local e facilitar ao pblico um melhor acesso a um aspecto da sua rica cultura. O esboo aqui apresentado uma breve introduo lngua Ekoti que foi produzido durante um seminrio lingustico em Julho 2004 no escritrio do programa Ekoti em Angoche. Este pequeno estudo segue o padro das Notas Gramaticais sobre a Lngua Emakhuwa, o primeiro estudo na srie Monografias Lingusticas Moambicanas, elaborado em 2003, imprimido em 2006. Queremos enderear os nossos agradecimentos calorosos ao Governo Distrital do Distrito de Angoche, ao Conselho Municipal, e Direco Distrital da Educao e Cultura que facilitam um clima vantajoso para o desenvolvimento e a pesquisa da lngua Ekoti. Tambm queramos agradecer ao povo Koti que tem o orgulho de elogiar a sua prpria lngua e sabedoria cultural. Akhili maali Ideias so riqueza (provrbio local) Centis, Gino. 2000. Mtodo macua. Biblioteca Comboniana 5-AL. Nampula-Anchilo: Centro Catequtico Paulo VI. Krger, Oliver. 2006. Algumas notas gramaticais sobre a lngua Emakhuwa. (Monografias Lingusticas Moambicanas Nmero 1). Nampula: Sociedade Internacional de Lingustica Mateus, Maria Helena & Maria, Franscisco Xavier. 1992. Dicionrio de termos lingusticos. Volume II. Lisboa: Edies Cosmos. Mucanheia, Fransisco Ussene. 1997. Algumas consideraes sobre a formao do Ekoti. Dissertao de licenciatura, Universidade Eduardo Mondlane, Maputo. Nurse, Derek & S. Rose & C. Beaudoin-Leitz. 2002. A Glossary of terms for Bantu Verbal Categories. Lincom Europa. Schadeberg, Thilo S. & F. U. Mucanheia. 2000. Ekoti The Maka or Swahili language of Angoche. Rdiger Kppe Verlag, Kln, Alemanha.
41
1 Introduo
A lngua Ekoti fala-se principalmente no arquiplago de Angoche e na cidade de Angoche, distrito de Angoche na provncia de Nampula no norte de Moambique. Em 1989, a administrao local estimou em cerca de 64.000 o nmero dos falantes do Ekoti1. Ekoti, como todas as lnguas em Moambique, faz parte de uma grande famlia de lnguas chamada banto. As lnguas bantos so faladas numa grande parte da frica Austral. A lngua Ekoti circundada por dialectos do Emakhuwa e faz parte desta zona lingustica. Ao mesmo tempo, o Ekoti tem afinidades com o Kiswahili. Durante sculos, Angoche fazia parte da expanso de negcio swahili, o que resultou em semelhanas lexicais do Ekoti com o Kiswahili. Existem poucos livros e folhetos na lngua Ekoti. Interessa notar a obra lingustica Ekoti, The Maka or Swahili language of Angoche por Thilo C. Schadeberg e Fransisco Ussene Mucanheia (2000).
classe nominal 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
exemplo Ekoti nlume homem alume homens nlako porta milako portas liphuta trouxa maputha trouxas enyipo panela vinyipo panelas swi peixe swi peixes
oswaaipu amizade olima capinar vanyupa em cima da casa onyupa para / casa nnyupa dentro da casa
40
1.1 O Alfabeto
No obstante algumas futuras modificaes, existe um sistema ortogrfico provisrio que apresentamos aqui.
Grafema a e i u o aa ee ii oo uu ch f h j k kh l m n ny p ph r s sh t th tt tth v w y z Exemplo alama esese ila kulu olili aana eesu siiko loosi luuka chiima fosholo harusi jala kaafi khaazi laavi maali naazi nyaani peewu pheevo rooho safari shapala taana thaalu ttevu ttheepo vitutu waatikha yaala zaala
6
Traduo sinal coador mas duna cama crianas faca pescoo fumo lngua massa p casamento fome remo trabalho esteira riqueza coco capim semente vento corao viagem pele ontem bandeja barba elefante lixo escrever dedo dedos
plural
alume homens
misulu tubares 4 miwiri mittatthu mikina miwulu za nlume epi epo epile zamwanzo zooshapweya zaka zinlawa khazinlawa zalawa zaalawiye zalawe
39
mapatha patos 6 mawiri mattatthu makina mawulu a nlume apa apo apale amwanzo ooshapweya aka anlawa khanlawa alawa aalawiye alawe
mompe vacas 8 piiri ttatthu kiina khuulu za nlume epi epo epile zamwanzo zooshapweya zaka zinlawa khazinlawa zalawa zaalawiye zalawe
classe dois trs outros maiores do homem estes esses aqueles primeiros bonitos os meus vo no vo foram tinham ido que vo
2 awiri attatthu akina awulu a nlume apa apo apale amwanzo ooshapweya aka anlawa khanlawa alawa aalawiye alawe
singular
nlume homem
nsulu tubaro 3 mmote nkina nwulu wa nlume opu opo opule wamwanzo
lipatha pato 5 limote likina liwulu la nlume ntthi nttho ntthile lamwanzo
mompe vaca 7 moote kiina khuulu ya nlume eti eto etile yamwanzo
classe um outro maior do homem este esse aquele primeiro bonito o meu vai no vai foi tinha ido que v
Portanto, os nomes so caracterizados por prefixos diferentes e requerem que outras palavras como o pronome possessivo e o verbo concordem por meio de um prefixo da mesma classe.
wooshapweya wooshapweya looshapweya yooshapweya aka onlawa khanlawa alawa aalawiye alawe aka onlawa khunlawa walawa waalawiye walawe
38
2 O nome
O nome, tambm chamado substantivo, consiste numa raiz qual se junta um elemento chamado prefixo nominal. O prefixo nominal indica a classe do substantivo. Nessa tabela, indicamos os respectivos prefixos nominais por negrito2. classe 1 3 5 7 singular nlume nlako liphuta enyipo classe 2 4 6 8 plural alume milako maphuta vinyipo
adjectivo advrbio conjuno demonstrativo pronome interrogativo nome numeral partcula de relao possessivo preposio pronome
vattitthiiru, zooshi nasaapiru na, ila atthaaporu, otule, aphano paani siikhu, njuwa, pheevo, kuvu, nlume, juupa, mwanzo, wakathi moote, mmote ya, za aya, zaya, yawe na oowiri, ye, zooshi aakutthaniye, khwaaza, okheetisana, aariina, waatta, khutavo, ajikukutteliyeeyo, khusiilana, yoori, anttelaaye, okhitiri, ovula, ti, yaaziye, khuvitelela, yaari, ovitelelachaavo, aari, otepa, ojiputaputela, elottelanaka, khuta, ophala, khufukula, khuvula, khukhupali, laariina, zonziti
Observamos que as classes mpares contm palavras singulares e as classes pares contm palavras plurais. As classes agrupam-se em gneros de singular e plural: 1+2 (nlume alume), 3+4 (nlako-milako), 5+6 (liphuta-maphuta), 7+8 (enyipo-vinyipo). No seguinte, estudamos mais exemplos de cada classe. Veja tambm 7.2 com tabela completa das classes.
verbo
2. Note que a lngua Ekoti emprega as classes 9, 10, 14 tambm. Para simplificar a apresentao estas 8 classes so agrupados com as classes 7, 8, e 3 respectivamente. Veja 7.2
37
5.
na
pa
prep
pos
pron
6.
Ila
wakathi
yaari
ovitelelachaavo,
aari
otepa
ojiputaputela
classe prefixo 3 3 3 4 4 4 nmumwmiminynlako wakwa muutthi wakwa mweeke wakwa milako zakwa miitthi zakwa nyeeke zakwa a porta caiu a rvore caiu a chama caiu as portas caram as rvores caram as chamas caram
cj
na
juupa yawe.
prep
pos
7.
na
kuvu.
prep
n Na classe 3 podemos agrupar alguns substantivos comeando com o-3. Incluem-se aqui substantivos abstractos e os infinitivos nominais4. Note que o prefixo o- muda para w- se a palavra comear por uma vogal. prefixo o-
8.
Aphano
wakathi
vattitthiiru,
khufukula
juupa
yawe.
dem
adj
pos olili wakwa oswaaipu wetthu ohata wetthu waatikha wetthu a cama caiu a nossa amizade a nossa mentira a nossa escrita
9.
Oviriyeevo
wakathi
vattitthiiru
khuvula
juupa yawe.
n
pheevo
adj
khukhupali yoori
v
njuwa
n
ti
pos
laariina
n
ye.
pa+v
pron
3. Estes substantivos pertencem classe 14 na classificao cientfica 4. Os infinitivos pertencem classe 15 na classificao cientfica
36
num
aya
n
khwaaza
cj
okheetisana
n
atthaaporu
v
paani aariina
2.
Oowiri
num
kuvu
pos
zawaatta
dem
interr
pa+v
khutavo nlume mmote aajikukutteliyeeyo na juupa.
3.
Nasaapiru
adv
num
prep
4.
Note que quando no h um prefixo no substantivo (como swi e khateera), no possvel distinguir entre a forma singular e a forma plural, s no verbo seguinte que se pode decidir se uma ou mais.
5. Substantivos com prefixo pertencem classe 9 na classificao cientfica 6. Substantivos com prefixo pertencem classe 10 na classificao cientfica
Oowiri
khusiilana
yoori
otule
anttelaaye
okhitiri
ovula
num
juupa ya
v
nlume
pa+v
otule
dem
ti ye
v
ariina
v
kuvu.
pa
dem
35
pron
10
Pessoa 1 2 3
eu tu ele, ela
A classe locativa o- para Exprime a ideia da direco ou da origem da aco que se descreve no verbo. paakha ontta onyupa asimaana antthirela oshikola o gato vai casa as crianas correm para a escola
A classe locativa n- dentro Esta classe descreve um evento que tem lugar dentro de um objecto ou lugar. paakha ori nnyupa asimaana antthira nshikola o gato est dentro da casa as crianas correm dentro da escola
Palavras interrogativas variveis -ani (paani, apaani, waani, laani, yaani, zaani) quem, de quem
quanto, quantos
34
11
Advrbios de modo
Note que existem outras maneiras de exprimir o modo de uma aco, como por exemplo: kinoona eu vejo kinoonaazo 'como eu vejo
-zo um dos sufixos que podem seguir vogal final do verbo para marcar a frase relativa.
A seguir apresentamos os respectivos constituintes do verbo, usando o exemplo khamwinikinozela vocs no me instruem:
5.2 A conjuno
A conjuno liga ou duas frases ou duas oraes.:
e se se, como mas ou ou mesmo que, nem at, at que se, desde que, quando
Os exemplos acima citadas so prprias conjunes. Ekoti tambm emprega palavras de outra origem como conjunes, por exemplo: mwaasa wa maana yoori nakataalikha por causa de (nome) porque (nome) para que (verbal) pois (emprstimo de rabe)
33
12
5 As palavras invariveis
Alm das palavras variveis em que a concordncia determina a forma do prefixo, existem outras categorias verbais cuja forma se mantm. A forma da palavra estvel e so chamadas palavras invariveis. Pertencem a este grupo o advrbio, a conjuno, o pronome e algumas outras.
5.1 O advrbio
O advrbio modifica o verbo, descrevendo o modo, o tempo ou o lugar do evento. Podemos agrupar os advrbios segundo seus significados: Advrbios de tempo taana juuzi meesho leelo nasaapi Advrbios de lugar kharipu nyuma perto atrs ontem anteontem amanh hoje agora
Atravs das mudanas que se registam nas formas verbais, podemos identificar os prefixos do sujeito e coloc-los numa tabela:
Pessoa 1 2 3
Advrbios de lugar usando prefixos das classes locativas vaje vakatthi no exterior da casa no meio
Note que Ekoti prefere a utilizao de outros tipos de palavras para exprimir conceitos locativos. Veja seco 2.5 que trata de nomes com prefixos das classes locativas, como por exemplo onyupa, vanyupa, nnyupa. Veja seco 4.2 que trata de demonstrativos locativos como apha, attaaphale, mphu. Tambm existem sufixos locativos que se ligam com verbos. Por exemplo kavira-vo 'passei aqui e kavira-wo 'passei l
32
As formas em parnteses mostram a forma do prefixo quando for seguido por uma vogal. Caso existam duas formas idnticas como na 2 e 3 pessoa singular, as formas so diferenciadas por uma distino tonal. Na tabela 7.1 (pgina 36) encontra-se os prefixos do sujeito no verbo das classes 3-8.
13
Numerais ordinais Na formao do numeral ordinal usa-se a partcula de relao mais a raiz do numeral. Na frase o primeiro a partcula de relao seguida pelo substantivo mwanzo que significa 'o princpio. Classe 1 e 2 numeral 1 2 3 Classe 3 e 4 numeral 1 2 3 Classe 5 e 6 numeral 1 2 3
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Kinlima nshapa laka. Capino a minha machamba. Taana kalima. Ontem capinei. Kaalimiye khapula kihinazale. Eu tinha capinado antes de semear. Hasani akuuza yoori kilime. Assane disse-me que eu capine. Kintta omashapa yoori kalime. Vou machamba para eu capinar. Kaalawiye omashapa kilima. Eu tinha ido machamba e capinei. Hasani ata kilimiye. Assane veio depois de eu ter capinado. Hasani ata kilimaka. Assane veio enquanto eu estive capinando. Hasani khukuuza, Haya! Lima! Assane disse-me, Eia! Capine! Kaalawiye omashapa, khulima. Eu fui machamba, e capinei.
Classe 7 e 8 numeral 1 2 3
Note algumas alteraes dos numerais cardinais para ordinais: piiri - waphiiri ttatthu - wattaatthu
14
31
4.6 O numeral
O numeral serve para contar. Ns podemos distinguir entre os numerais cardinais como um, dois, trs, e os numerais ordinais como o primeiro, o segundo, o terceiro. Na lngua Ekoti usam-se os prefixos do adjectivo na formao dos numerais 1, 2, 3, 4, 5 e 8; os outros numerais (6, 7, 9 e 10) so invariveis e ficam sem prefixo. Numerais cardinais Classe 1 e 2 numeral 1 2 3 Classe 3 e 4 numeral 1 2 3 Classe 5 e 6 numeral 1 2 3 Classe 7 e 8 numeral 1 2 3
No quadro seguinte apresenta-se as respectivas formas verbais das frases exemplares. Observa alguns termos lingusticos usados na descrio das lnguas bantos que so menos usados na gramtica portuguesa8.
olima
infinitivo presente indicativo passado recente (pretrito perfeito) passado remoto (pretrito mais-que-perfeito) conjuntivo conjuntivo consecutivo participial (particpio) participial perfeito (particpio passado) gerndio imperativo infinitivo narrativo (infinitivo pessoal)
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
kinlima kalima kaalimiye kilime kalime kilima kilimiye kilimaka lima khulima
Note que a lngua Ekoti pode construir mais formas verbais usando verbos auxiliares como weetta, ori, e oteela. lipatha limote mapatha mawiri mapatha mattatthu um pato dois patos trs patos Exemplos de tempos compostos: kintta olima keetta olima kaari olima kinteela olima kaari oteela olima eeriwaka kaalimiye eu estou a capinar eu estive a capinar eu capinava eu virei capinar eu viria capinar se eu tenha sido capinado presente indicativo contnuo passado contnuo pretrito imperfeito futuro composto condicional conjuntivo pretrito perfeito
O nmero sitha 'seis um exemplo de um nmero invarivel. classe 2 classe 4 classe 6 classe 8 alume sitha milako sitha mapatha sitha vinyipo sitha
30
15
Estas palavras fazem parte do sujeito ou do objecto da frase, no do verbo principal. Assim, chamado adjectivo verbal porque participa na descrio do nome como se fosse um adjectivo, e por outro lado tem a sua origem num verbo. O adjectivo verbal composto da partcula de relao com o verbo no infinitivo.
Classe 1 wa nlume wawuuluvala akwa nlume woolakala akwa Classe 2 a alume awuuluvala akwa alume oolakala akwa Classe 3 wa nlako wawuuluvala wakwa nlako woolakala wakwa Classe 4 za milako zawuuluvala zakwa milako zoolakala zakwa Classe 5 la lipatha lawuuluvala lakwa lipatha loolakala lakwa Classe 6 a mapatha awuuluvala akwa mapatha oolakala akwa Classe 7 ya enyipo yawuuluvala yakwa enyipo yoolakala yakwa Classe 8 za vinyipo zawuuluvala zakwa vinyipo zoolakala zakwa
A diferena nas formas verbais expressa pelos prefixos do objecto. A tabela seguinte regista todos os prefixos do objecto que acabamos de identificar: Prefixo do objecto -kime -ote -mulhe -ni-o- -ni -waa-jinos vos lhes se Categoria gramatical 1 singular 2 singular 3 singular 1 plural 2 plural 3 plural reflexivo
Note que nos exemplos da segunda pessoa os prefixos do objecto so idnticos (o-); portanto a diferena no significado exprime-se atravs do sufixo ni na formao da segunda pessoa do plural.
16
29
Forma bsica
Sufixo
okhola agarrar
osoma aprender okhola agarrar ofuka fechar onoza mostrar opiya bater woona ver
passiva
causativa recproca reversiva aplicativa intensiva estativa
-iw
-is -an -ul -el -ach -ey
28
17
Os possessivos das classes locativas va- em cima de vanyupa vaka vanyupa vawo vanyupa vawe vanyupa vetthu vanyupa venu vanyupa vaya o- para em cima da minha casa em cima da tua casa em cima da casa dele em cima da nossa casa em cima da vossa casa em cima da casa deles
Verbo wuuzanya comprar wuuzanyisa vender wuuzanyisiwa ser vendido opiya bater opiyana bater um ao outro opiyanacha bater muito um ao outro ofuka fechar ofukula abrir ofukuliwa ser aberto Ofukuleliwa ser aberto para algum
Composio forma bsica forma bsica + extenso causativa forma bsica + extenses causativa e passiva forma bsica forma bsica + extenso recproca forma bsica + extenses causativa e intensiva forma bsica forma bsica + extenso reversiva
onyupa waka onyupa wawo onyupa wawe onyupa wetthu onyupa wenu onyupa waya n- dentro de
na minha casa na tua casa na casa dele na nossa casa na vossa casa na casa deles
forma bsica + extenses reversiva e passiva forma bsica + extenses reversiva, aplicativa e passiva nnyupa mwaka nnyupa mwawo nnyupa mwawe nnyupa mwetthu nnyupa mwenu nnyupa mwaya dentro da minha casa dentro da tua casa dentro da casa dele dentro da nossa casa dentro da vossa casa dentro da casa deles
18
27
4 As palavras variveis
Os possessivos da classe 6 mapatha aka mapatha awo mapatha awe mapatha etthu mapatha enu mapatha aya os meus patos os teus patos os patos dele os nossos patos os vossos patos os patos deles Alm das categorias que acima tratmos, nomeadamente o nome e o verbo, existem mais grupos de palavras. Podemos distinguir entre as palavras variveis e as palavras no variveis. Numa palavra varivel raiz acrescenta-se um prefixo que concorda com o nome, enquanto de uma palavra no varivel no se junta nenhum outro elemento. Adjectivos, demonstrativos, possessivos e adjectivos verbais so palavras variveis. A partir da classe nominal de cada nome, podemos ento procurar saber quais as marcas que se encontram em cada uma destas categorias.
4.1 O adjectivo
Os possessivos da classe 7 enyipo yaka enyipo yawo enyipo yawe enyipo yetthu enyipo yenu enyipo yaya a minha panela a tua panela a panela dele a nossa panela a vossa panela a panela deles O adjectivo segue a concordncia determinada pelo nome. Muitas vezes o adjectivo tem o mesmo prefixo como o nome, mas nalguns casos a forma do prefixo do adjectivo diferente. Vamos ento conhecer os exemplos em todas as classes usando o adjectivo kumi saudvel, vivo: classe 1 2 3 4 5 6 7 8 exemplo nlume nkumi alume akumi nsulu nkumi misulu mikumi lipatha likumi mapatha makumi mompe kuumi mompe kuumi prefixo nan milima
Os possessivos da classe 8 vinyipo zaka vinyipo zawo vinyipo zawe vinyipo zetthu vinyipo zenu vinyipo zaya as minhas panelas as tuas panelas as panelas dele as nossas panelas as vossas panelas as panelas deles
homem vivo homens vivos tubaro vivo tubares vivos pato vivo patos vivos vaca viva vacas vivas
Nota-se que nas classes 7 e 8, os adjectivos no tragam um prefixo (). Eis aqui mais exemplos de adjectivos na lngua Ekoti: classe menor maior novo verde, fresco 1e3 nttiitthi nwulu mpheya nwishi 2 attiitthi awulu apheya awishi 4 mittiitthi miwulu mipheya miwishi
19
26
Os possessivos da classe 2
4.2 O demonstrativo
O demonstrativo indica a distncia relativa de um objecto pessoa que fala ou ao ouvinte. O demonstrativo tambm tem um papel na marcao de participantes num texto ou num discurso. Em Ekoti existem trs tipos de demonstrativo que correspondem mais ou menos aos trs demonstrativos portugueses este, esse e aquele. Cada demonstrativo pode ter uma forma enftica, correspondendo a este mesmo, esse mesmo e aquele mesmo. Apresenta-se ento os demonstrativos de cada classe.
amwanlimu aka amwanlimu awo amwanlimu awe amwanlimu etthu amwanlimu enu amwanlimu aya
os meus professores os teus professores os professores dele os nossos professores os vossos professores os professores deles
Os possessivos da classe 3 nlako aka nlako awo nlako awe nlako etthu nlako enu nlako aya a minha porta a tua porta a porta dele a nossa porta a vossa porta a porta deles
Os demonstrativos da classe 1 nlume otu nlume oto nlume otule nlume othuutu nlume othuuto nlume othuutule este homem esse homem aquele homem este mesmo homem esse mesmo homem aquele mesmo homem
Os possessivos da classe 4 milako zaka milako zawo milako zawe milako zetthu milako zenu milako zaya as minhas portas as tuas portas as portas dele as nossas porta as vossas portas as portas deles
Os demonstrativos da classe 2 alume apa alume apo alume apale alume atthaapa alume atthaapo alume atthaapale estes homens esses homens aqueles homens estes mesmos homens esses mesmos homens aqueles mesmos homens
Os possessivos da classe 5 lipatha laka lipatha lawo lipatha lawe lipatha letthu lipatha lenu lipatha laya o meu pato o teu pato o pato dele o nosso pato o vosso pato o pato deles
20
25
4.3 O possessivo O possessivo indica a pessoa a quem pertence algo, ou podemos dizer, responde questo O objecto est na posse de quem? singular -aka meu, minha -awo teu, tua -awe dele, dela plural -etthu -enu -aya Os demonstrativos da classe 3 nlako opu nosso, nossa vosso. vossa deles, delas nlako opo nlako opule nlako otthuupu nlako otthuupo A forma do possessivo sofre modificaes segundo a classe nominal do objecto possudo. Por exemplo, o possessivo meu, minha, respectivamente meus, minhas, ocorre nas seguintes formas: Classe 1 2 3 4 5 6 7 8 nlako otthuupule esta porta essa porta aquela porta esta mesma porta essa mesma porta aquela mesma porta
Os demonstrativos da classe 4 mwanlimu aka amwanlimu aka nlako aka milako zaka lipatha laka mapatha aka enyipo yaka vinyipo zaka o meu professor os meus professores a minha porta as minhas portas o meu pato os meus patos a minha panela as minhas panelas milako epi milako epo milako epile milako etthiipi milako etthiipo milako etthiipile estas portas essas portas aquelas portas estas mesmas portas essas mesmas portas aquelas mesmas portas
Nas seguintes tabelas encontram-se os vrios possessivos conforme as classes nominais. Os possessivos da classe 1 mwanlimu aka mwanlimu awo mwanlimu awe mwanlimu etthu mwanlimu enu mwanlimu aya o meu professor o teu professor o professor dele o nosso professor o vosso professor o professor deles
Os demonstrativos da classe 5 lipatha ntthi lipatha nttho lipatha ntthile lipatha nttintthi lipatha nttinttho lipatha nttintthile este pato esse pato aquele pato este mesmo pato esse mesmo pato aquele mesmo pato
24
21
Os demonstrativos da classe 6 mapatha apa mapatha apo mapatha apale mapatha atthaapa mapatha atthaapo mapatha atthaapale estes patos esses patos aqueles patos estes mesmos patos esses mesmos patos aqueles mesmos patos
Os demonstrativos da classe locativa vavanyupa apha vanyupa apho vanyupa aphale vanyupa attaapha vanyupa attaapho vanyupa attaaphale em cima desta casa em cima dessa casa em cima daquela casa em cima desta mesma casa em cima dessa mesma casa em cima daquela mesma casa
Os demonstrativos da classe 7 enyipo eti enyipo eto enyipo etile enyipo ethiiti enyipo ethiito enyipo ethiitile esta panela essa panela aquela panela esta mesma panela essa mesma panela aquela mesma panela
Os demonstrativos da classe locativa oonyupa okhu onyupa okho onyupa okhule onyupa ottuukhu onyupa ottuukho onyupa ottuukhule l na casa a na casa ali na casa l mesmo na casa a mesmo na casa ali mesmo na casa
Os demonstrativos da classe 8 Os demonstrativos da classe locativa nvinyipo epi vinyipo epo vinyipo epile vinyipo etthiipi vinyipo etthiipo vinyipo etthiipile estas panelas essas panelas aquelas panelas estas mesmas panelas essas mesmas panelas aquelas mesmas panelas nnyupa mphu nnyupa mpho nnyupa mphule nnyupa nttumphu nnyupa nttumpho nnyupa nttumphule aqui dentro da casa a dentro da casa ali dentro da casa aqui mesmo dentro da casa a mesmo dentro da casa ali mesmo dentro da casa
22
23