Naturalistyczny wizerunek kobiety - matki w powieci Kaka Kariatyda Gabrieli Zapolskiej Katarzyna Pramowska

Twrczo prozatorska Gabrieli Zapolskiej stanowi przeduenie wielkiej tradycji rozwoju powieci polskiej doby realizmu i naturalizmu, wpisujc autork w poczet twrcw jednako nalecych do dwch epok literackich. Debiut Zapolskiej przypada na lata osiemdziesite, ale szereg niezwykle interesujcych nowel i powieci wydaa ju w okresie rozkwitu Modej Polski. Ze zbioru wczesnych utworw Zapolskiej na szczegln uwag zasuguje historia prostej 1 sucej, ktra pada ofiar zmowy mczyzn, bezwzgldnego wyzysku i upiornej obyczajowoci drobnomieszczaskiej . Kaka Kariatyda bo o tej powieci mowa zostaa napisana pod hasem poczciwo prawdy si nie lka, a jej celem byo ukazanie niedoli istot takich jak Kaka, ktrych: [] stopniowy upadek, na koniec mier to nie ka, nie brud, lecz prawda tak wielka, e jak pomie soca przedziera si przez tajemnicz zason, jak by faszywi poczciwcy osoni j chcieli (s. 6)2. Kaka Kariatyda zostaa ogoszona w roku 1887 na amach Przegldu Tygodniowego, w pierwotnym zamierzeniu autorki miaa mie charakter niewielkiego obrazka z ycia sucej pod tytuem Katarzyna Olejarek. Posta Kaki wystpowaa ju we wczeniejszych utworach Zapolskiej np. w noweli Wyrobnicy pira. Druk powieci nie przeszed bez echa, opinie byy wyranie podzielone. Pozytywnie ocenili ksik Bolesaw Prus i Adolf Dygasiski, podkrelajc, e naley ona do udanych powieci spoecznych; do recenzentw zdecydowanie negatywnych naleeli m.in. Wodzimierz Stebelski i Teodor Jeske-Choiski. Atakowali sam wybr tematu, argumentujc, e zajcie si losem sucej jest przeciwne prawom estetycznym i niezgodne z panujcymi normami moralnymi. Powie staa si skandalem literackim, zastrzeenia budzia rwnie Przedmowa napisana przez Zapolsk 18 lipca 1887 r., ktra miaa stanowi obron zaoe pisarskich i polemik z krytykami dotychczasowej jej twrczoci. Teodor Jeske-Choiski potpia u Zapolskiej naladownictwo naturalistw francuskich tak w skonnoci do zajmowania si wszelkimi brudami i fizjologi, jak i w metodzie artystycznej3. Poetyka wikszoci utworw Zapolskiej wywodzi si z naturalizmu. Najwikszy wpyw wywierao na ni pisarstwo Emila Zoli, na ktrego autorytet czsto si powoywaa. Jej naturalizm posiada wyrany ton publicystyczny i dydaktyczny, Zapolska bya przekonana o spoecznej subie literatury. Pod wpywem Zoli i innych naturalistw opisywaa fakty oraz zjawiska ycia codziennego, ukazujc egzystencj w brutalnych, drastycznych momentach, braa w obron najsabszych i najbiedniejszych, ktrzy nie potrafili i nie mieli narzdzi do tego, aby skutecznie broni si sami. W powieci Kaka Kariatyda autorka eksponuje problem dzieciobjstwa dokonywanego przez suce i owiadcza posugujc si zolowsk formu: dla wywietlenia prawdy podjam t niewdziczn prac4. Bezporednie przywoanie patronatu Zoli i jego Nany w charakterze wzoru powieci wiadczy o zaangaowaniu w problematyk wczesnego ycia spoecznego. Naturalistyczny utwr Zapolskiej przeksztaca si w powie tendencyjn, ale jego tendencja jest sabo dostrzegana, poniewa autorka podejmuje tematy skandalizujce, ktre do tej pory w literaturze polskiej nie byy poruszane. Zapolska, nazwana po raz pierwszy w 1883 polskim Zol, wniosa wasn koncepcj pisarstwa, cho jak twierdz niektrzy jej krytycy trudno byo naladowa Zol pisarzowi o tych moliwociach artystycznych, co Gabriela Zapolska 5 . Naturalistom, w tym take Zapolskiej, zarzucano bierno postaci literackich, jednak taka konstrukcja bohatera jest uzasadniona, wynika z deterministycznej koncepcji losu ludzkiego. yciem czowieka rzdzi Fatum i jego upadek stanowi nieodwracaln konieczno. Zgodnie z naturalistyczn koncepcj badania rzeczywistoci autorka prowadzia naukowe obserwacje i analizy spoeczestwa. Umieszczajc wydarzenia powieciowe w przestrzeniach miejskich czyni to zgodnie z urbanistycznymi tendencjami realizmu, w Kace Kariatydzie jest to Lww rozpoznawany dziki takim miejscom jak Rogatka Zamarstynowska czy Wysoka Gra. Zapolska eksponuje ndz i szpetot elementw miejskiej przestrzeni: ulic, parkw, placw, mieszka. Miasto budzi groz i przeraenie, jest tem ludzkich wystpkw i rdem deprawacji czowieka. Tutaj pod oson nocy spotykaj si XIX-wieczni kochankowie, aby podda si lubienym igraszkom. W powieci Kaka Kariatyda Zapolska podja motyw czowieka (zwaszcza kobiety) upodlonego przez atmosfer metropolii. Miasto jest przestrzeni deformujca psychicznie i moralnie bohaterw, nawet tych, ktrzy mogliby by reprezentantami wartoci pozytywnych. Wszechwiedzcy narrator prezentuje Kak Olejarek w trakcie samotnej wdrwki po miecie: [] Kaka sza bezustannie z gow schylon, okrajc place, sznurkujc wzdu ulic, przeciskajc si przez ciasne zauki. W wdrwce tej podobn bya do hieny zamknite w klatce, do yda-tuacza, krcego bez celu, bez wiadomoci spoczynku. [] Nie czua chwilowo godu, ale lk przed nadchodzc noc drczy j niewypowiedzianie. I sza, sza wci, spogldajc na ciemne okienka piwnic, czernice si wzdu murw. O! gdyby dosta si do wntrza takiej piwnicy i pozosta tam noc ca! Bezwarunkowo byoby to rzecz niewtpliwie najbezpieczniejsz. (s. 306) Wdrwka Kaki stanowi metafor jej sytuacji yciowej zmuszona do opuszczenia domu rodzinnego po mierci matki, prbuje stworzy sobie warunki godnej egzystencji. Inicjum fabuy stanowi szczliwy dla bohaterki moment przyjcia jej do pracy. Zostaje zatrudniona w kamienicy, w mieszkaniu pastwa Budowskich, ktrzy jednak nie s dobrymi pracodawcami. Budowski rozlicza Kak nawet z najdrobniejszych wydatkw, zmuszajc j do ycia w ndzy, natomiast jego ona nakania suc do okamywania swojego ma. Julia Budowska ma romans z modym studentem i Kaka pomaga jej w organizowaniu schadzek dla prawej i naiwnej dziewczyny posiadanie kochanka jest rzecz karygodn,

dlatego te pocztkowo ma ogromne wyrzuty sumienia. Szczerze wspczuje starej matce Julii, ktrej choroba stanowi pretekst do opuszczenia domu. Julia pozyskuje Kak zwracajc si do niej moje dziecko, poniewa dziewczyna od mierci matki nie syszaa tych sw, teraz ca dusz oraz ciaem naley do swej dobrej pani. Rola spoeczna, ktr Kaka peni, zmusza j do wykonywania rozkazw swoich chlebodawcw; wyraenie przez ni zgody na pierwsze oszustwo implikuje dalsze postpowanie dziewczyny wbrew przyjtemu przez ni kodeksowi moralnemu. Pod grob utraty posady zobowizuje si rwnie do okradania swojego pana, zaoszczdzone w ten sposb pienidze dzieli midzy siebie i Juli. Kaka musi wykonywa u Budowskich wiele obowizkowych prac, a jej zarobki s bardzo mae jest wrcz wykorzystywana przez swoich pracodawcw, okrelana na kartach powieci mianem roboczego wou. Dodatkowo inni mieszkacy i pracownicy kamienicy jej nie akceptuj, wymiewaj potn figur dziewczyny i jej naiwne plany. Kaka marzy o wasnym kcie, widnej izbie i agodnym mu: maestwo to szczyt jej kobiecych de. Jednak droga bohaterki jest pasmem cigych niepowodze. Otoczona przez niegodziwych ludzi, dajcych modej i naiwnej dziewczynie zy przykad, dojrzewajca wrd kamstw i zdrad jest skazana na porak. Cigle spotyka na swojej drodze mczyzn, ktrzy chc j wykorzysta. Jej upadek czy si rwnie z utrat si fizycznych na pierwszych stronach powieci przedstawiana jest jako: [] wspaniae, zdrowe ciao, o pospolitych, miaych konturach, materia na matk licznego rodu, ktry odznaczaby si niewtpliwie nadzwyczajnym zdrowiem, wzrostem olbrzymim i si zwierzc. (s. 14) Hiperbolizacja cech fizycznych Kaki jest celowa, pozwala upodobni bohaterk do Kariatydy. Kobieta o nieprzecitnej, niemal mskiej sile, miaa zmierzy si z miastem, z wasnym yciem. Jej upadek to demonstracja 6 destrukcyjnej potgi spoeczestwa . Kaka nie jest przygotowana do ycia w tak bezwzgldnym wiecie, nawet nie potrafi si podpisa pod dokumentem, ktry przedstawia jej Budowski. Stawia krzyyk bdcy jednoczenie symbolem ludzi niepimiennych oraz zapowiedzi jej cierpienia: Kaka ujmuje piro i drc od wzruszenia rk stawia kolaw kresk, zakoczon olbrzymim kleksem. Druga, poprzeczna, przecina papier, zostawiajc na biaej karcie czarn, nierwn blizn. (s. 77) Ciao Kaki odciska si na kartce pozostawiajc znaczc blizn. Przytaczajc za Krystyn Kosisk analiz tej sceny: Kartka, dotknita pirem dziewczyny transformuje si w ciao, staje si jego analogiem, lustrzanym odbiciem7. Papier, ciao i znak krzya to elementy znaczce w powieci, odgrywajce rol w symbolicznym odczytaniu egzystencji bohaterki. Zatrudnienie u pastwa Budowskich jest pocztkiem jej ogromnych kopotw. Potne i pontne ciao dziewczyny silnie oddziaywao na zmysy mczyzn zwrcio uwag take stra w kamiennicy, Jana Viebika. Pierwsze ich spotkanie ma wymiar symboliczny Jan zaleca si do Kaki na nieowietlonych schodach; ona bardzo boi si ciemnoci, wie, e taka atmosfera moe spowodowa jej upadek. Ciemno, noc powoduj wyzwalanie tumionych za dnia instynktw, zwaszcza mczyni staj si wtedy bezwzgldni i bardziej natarczywi. Czynnikiem, ktry mia ogromny wpyw na klsk Kaki bya nieszczliwa mio. Wtki miosne pojawiaj si niemal we wszystkich utworach Zapolskiej. Kocha moe zarwno biedna suca, jak i kobieta z wyszych sfer, najczciej jednak jest to uczucie kierujce j do upadku. W wiecie powieciowym Zapolskiej mio nie przynosi szczcia, lecz bl i cierpienie. W utworze Kaka Kariatyda yczliwe i gbokie uczucie zostao zabite przez zwierzce podanie8. Kaka, ktra marzya o zampjciu strzega swojej czystoci, wiedziaa, e to jedyny sposb, aby porzdny mczyzna chcia j poj za on. Odrzucia zaloty Feliksa, ucieka, gdy kochanek Julii chcia j zdoby. Jej prawo bya przedmiotem kpin i szyderstw, w rzeczywistoci jednak inne kobiety zazdrociy Kace tego skarbu, poniewa same ju od dawna prowadziy rozwize ycie. Kaka-dziewica staa ponad nimi, uosabiaa to, co utraciy na zawsze. Bohaterka pragnie legalnego zwizku z Janem, niestety mczyzna jest bardziej zainteresowany przelotnym romansem. Kaka ze swoimi pogldami wydaje si mu mieszna i gupia. Jan szczyci si quasi-postpowymi ideami i nie ma zamiaru spdza caego ycia z jedn kobiet. Kaka jest niezwykle cnotliw osob, nawet spojrzenia mczyzn wywouj u niej uczucie blu, ponienia i upokorzenia. Spojrzenie moe by odbierane jak prba zawadnicia kobiet, dlatego te bohaterka przymyka oczy w odpowiedzi na agresywny wzrok: [] Ten ostatni dopiero teraz dostrzeg dziewczyn i przyglda si jej ciekawie. Ona przymkna oczy, aby nie widzie spojrze tego czowieka, lizgajcych si po jej obnaonym ciele. Doznawaa po prostu fizycznego blu pod wzrokiem nieznajomego [] (s. 317) Odpowiedzi na spojrzenie jest zmieszanie i rozpacz. Jan z prawdziw rozkosz obserwuje zawstydzenie dziewczyny. Powtarzajc za Krystyn Kosisk: wzrok jest wrogiem kobiety. Spojrzenie i dziaanie s tylko rnymi formami gwatu 9 . Opr Kaki zadziaa na Jana niczym dodatkowy impuls i w konsekwencji musia doprowadzi do nieszczcia. Mczyni nie przyjmuj odmowy, ktra jest dla nich synonimem poraki. Str stosowa wiele sztuczek, aby posi dziewczyn: zabra j na spacer, upi w szynku, sprawia prezenty, dy do sytuacji, w ktrych byli sam na sam. Kaka cigle odmawiaa, stopniowo jednak przeczuwaa, e jej upadek jest coraz bliej. Dziewczyna zostaje przez niego pobita i zgwacona, a utrata dziewictwa stanowi punkt zwrotny w fabule powieci. Jan, ktry uwaa j za jezuitk i nie mg zdoby w uczciwy sposb, dokona tego przemoc, pod oson nocy. Katastrofa Kaki jest nastpstwem niewiedzy, dotyczcej faktu, gdzie mieszka matka Julii. Wysana do jej domu przez Budowskiego bka si noc po miecie, w kocu przeraona wraca do kamienicy i wtedy wanie dochodzi do gwatu. Jan przekonany, e Kaka go zdradza i oszukuje, gdy widzia jak rozmawiaa z modym studentem (ktry by kochankiem Julii, a Kaka tylko musiaa przekaza mu wiadomo od swojej pani), w napadzie zoci postanowi posi j si. Dodatkowo okamuje dziewczyn mwic, e si z ni oeni, jednak nie ma zamiaru dotrzyma sowa. Naiwna Kaka wierzy w jego zapewnienia,

natomiast Jan szuka sposobu na wymwienie si od obietnicy. Przywouje swoje ulubione powiedzenie, na ktre Kaka nie moe odpowiedzie, poniewa go nie rozumie: Oho! Jan wie ju, jak tam si z tego wywin; z wielk fantazj przekrca czapk i powtarza swoj ulubion przypowiastk: Okrt z gupimi zaton...[] (s.215) Utrata dziewictwa jest doznaniem traumatycznym dla kobiety, zostawiajcym gboki lad w jej psychice: [] Kaka po swym upadku doznaa dziwnego uczucia trwogi i wstydu, a uczucie to potgowao si z kad chwil. Kada kobieta, nawet najniej postawiona, przychodzi na wiat cnotliw; z chwil, gdy cze sw zatraca, rzucajc si w objcia mczyzny, odczuwa al wieki, choby nawet ten upadek zosta speniony w najnormalniejszych warunkw, to jest usankcjonowany maestwem. (s. 212-213) Dziewictwo to cenne dobro, poniewa pozbawienie tej wartoci nazwane zostao przez Zapolsk upadkiem. Utrata dziewictwa, przed ktr bohaterka tak mocno si bronia, rozupuje Kak na dwie odrbne istoty. Od tego momentu nie potrafi si modli, utracia patronk i tosamo z obrazem Maryi-Dziewicy. Dziewicza modlitwa jest niestosowna w zaistniaej sytuacji. Uywajc sformuowa Freuda nastpi rozdwik midzy jej ja idealnym a ja realnym. Chciaaby widzie w sobie istot nieskalan, idealn, niestety nie jest to ju moliwe, poniewa dopucia si grzechu. W ciele Kaki budzi si istota zmysowa, cielesna, dziecko jest uosobieniem jej upadku.. Do tej pory dziewczyna chodzia dumnie, trzymaa gow wysoko, teraz rywalki dopiy swego: zawary przymierze z Janem, aby pomc uwodzicielowi w pozbyciu si przeszkody, ktr byo dziewictwo Kaki. Mczyzna osigajc swj upragniony cel, przesta si ni interesowa, widzia w Kace ju tylko zwyk, upad kobiet, zapominajc, e sam j do tego upadku doprowadzi. Poszukuje kolejnej ofiary, traktujc Kak przedmiotowo, jak zdobyt i tym sposobem ju nic nieznaczc w jego yciu istot. Jan zaczyna wstydzi si tak ubogiej kochanki, nie chcc jednak dopuci do tego, aby inni posdzali go o porak jak najszerzej ogasza upadek Kaki. Utrata dziewictwa powoduje, e kobieta przestaje by samowystarczalna, przestaje kocha siebie i ca sw mio kieruje ku mczynie. Oddanie si temu pierwszemu kochankowi wytwarza specyficzn wi i niemal poddacze relacje. Zapolska buduje w powieci konflikt midzy ideaem mczyzny uwodziciela i kobiety dziewicy. Sprzeczno ta jest widoczna w momencie, gdy kobieta zostaje zdobyta, wtedy staje si ona niewolnic mczyzny, ale on sam poluje ju na inne ciao10. W tym wypadku nie ma moliwoci, aby interesy i pragnienia tych dwch osb byy zbiene. Tak byo w przypadku Kaki i Jana str doprowadzi dziewczyn do upadku i szybko zwrci swoj uwag na inne kobiety. Zapolska opisuje sposb postpowania mczyzn z kobietami za pomoc metaforyki zwierzcej, jest to jedna z metod deprecjonowania bohaterw pci mskiej, ktrzy kieruj si tylko i wcznie popdem seksualnym. Motywacja biologiczna towarzyszy rwnie kobietom w powieciach Zapolskiej i musi doprowadzi do upadku, zgodnie z naturalistycznym determinizmem. Jednak pozytywne bohaterki, takie jak Kaka, mimo i nosz w sobie ze dze, pragn broni si przed upadkiem, dlatego te uwiedzenie przez mczyzn nadaje im dodatkowe pitno tragizmu. Kaka stara si stumi swoje podanie postpujc zgodnie z zasadami moralnymi, wyznaczonymi przez kodeks katolicki11. Jednak w stosunkach damsko-mskich to silniejszy zawsze zwycia, pogld ten zgodny jest z zasadami ewolucji Darwina. Sprawcami czynnoci destrukcyjnych s przede wszystkim mczyni, a ich ofiarami kobiety. Mczyni wykorzystuj sw si, dziaaj przewanie przemoc i gwatem, nie troszcz si o przyszo kolejnej zranionej dziewczyny. Kaka doskonale zdawaa sobie spraw z tego, e tylko przyzwoite prowadzenie si daje jej szans na normalne ycie i znalezienie uczciwego ma. Nie liczc si z jej marzeniami, Jan bezlitonie odziera bohaterk ze zudze. Mimo uwiedzenia i widocznych skutkw grzechu bohaterka nie zaakceptowaa za i pozostaa wewntrznie czysta12. W wiecie przedstawionym powieci Kaka Kariatyda Zapolskiej ciao kobiety stanowi swoist kart przetargow Kaka moe je zamieni albo na prawe ycie maonki, albo na przyszo prostytutki. Kobieta jest przedmiotem wymiany midzy mczyznami, lecz nie uczestniczy w niej jako podmiot. Jeeli mczyzna zamie obietnic dan partnerce w aden sposb nie plami to jego honoru, czego doskonaym przykadem jest niedotrzymanie przyrzeczenia przez Jana. Zapolska ukazuje spoeczny mechanizm funkcjonowania kobiet-towarw, majcych do zaoferowania jedynie swoj fizyczno. Problemy Kaki rozpoczynaj si w momencie, gdy traci czysto, popeniajc z punktu widzenia spoeczestwa przestpstwo spodziewa si nielubnego potomka. Kaka zostaje sama, w jej otoczeniu znajduje si wicej osb popychajcych j ku przepaci, ni lojalnych pomocnikw w cierpieniu. Upadek podkrelaj opisy destrukcji jej potnego ciaa, przybierajcego stopniowo ksztat widma, zjawy, mary. Kaka czuje si le, jest senna i miewa nudnoci, czytelnik domyla si, czym spowodowane jest to ze samopoczucie, jednak dziewczyna dugo nie zdaje sobie sprawy z tego, e jest w ciy. Zdradzona przez ukochanego i najlepsz przyjacik, ktrzy zapomnieli, ile winni s tej wraliwej kobiecie i bez wahania wyrzdzili jej ogromn krzywd. Kaka przecie pomoga Rzi ukry si na strychu, gdy grozio jej wizienie za prb kradziey. Nie spodziewaa si, e sprowadzenie przyjaciki bdzie miao tak wane konsekwencje. Janowi bardzo podobaa si Rzia, po ostronej i delikatnej Kace taka namitna kochanka bya ciekawym dowiadczeniem. Regularnie si z ni spotyka pod pretekstem naprawy dachu. Z pomoc Marynki Kaka odkrywa romans, a nawet przyapuje ich na gorcym uczynku. Dochodzi do szarpaniny, krzyki sprawiaj, e poddasze zaczyna napenia si ludmi. Interweniuje policjant, a Jan bez skrupuw oskara niewinn Kak o spowodowanie zamieszania i bjki, co powoduje jej pobyt w wizieniu. Str nie waha si broni kochanki, stawiajc j wyej ni matk swojego dziecka. Nie reaguje na proby i pacz Kaki, ktra staje si wczg i kobiet karan przez policj. Dziewczyna zrozumiaa, e w swoim nieszczciu nie ma adnych obrocw. Dziecko jest symbolem jej saboci oraz ucielenieniem mskiego podania. Nawet ksidz, ktry w powszechnym wyobraeniu powinien nalee do yczliwych i wyrozumiaych ludzi, pomaga bezinteresownie blinim, nie tylko nie wyciga ku niej

pomocnej doni, ale wrcz szkodzi biednej dziewczynie. Pozbawia j pracy widzc, e spodziewa si nielubnego dziecka. Kaka z godu zmuszona jest zje woskowy krzy. Zapolska podkrela, e Kaka zostaa wykluczona ze wsplnoty religijnej nie ze wzgldu na rozwizo seksualn, lecz z powodu jawnego rezultatu grzechu, czyli macierzystwa. Dziewczyna decyduje si na szczer spowied, ale ksidz odmawia jej rozgrzeszenia. Kobiety mniej szanujce si, ni Kaka, jeeli tylko nie posiadaj widocznych ladw swojego upadku, nadal s uznawane i mog nalee do kocioa. Nawet Wodnicki w chwili, gdy Kaka zaczyna wychodzi z formy, a jej ciao zmienia proporcje, rezygnuje ze swojej modelki. Bohaterka zostaje wyrzucona ze wityni Boga oraz ze wityni sztuki, a po raz kolejny przyczynia si do jej klski stan bogosawiony. Zapolska ukazuje paradoks: dar ycia traktowany jest jak przestpstwo i powoduje wykluczenie ze spoecznoci. Nielegalna matka jest wrcz represjonowana. W tej trudnej sytuacji pomaga bohaterce niedawna rywalka Marynia. Proponuje dziewczynie schronienie, ciemn noc udaj si do domu mdrej kobiety, akuszerki Sznaglowej. Wtek Sznaglowej podejmuje jeden z najwaniejszych problemw wczesnego spoeczestwa, mianowicie problem dzieciobjstwa. Dziki temu Kaka Kariatyda staje si poniekd powieci-studium problemu socjalnego. Domek Sznaglowej, nazywany fabryk aniokw, mieci si za miastem, pord Glinianek. Wisi na nim szyld przedstawiajcy wypowiae ju oko Opatrznoci. Akuszerka jest jedyn osob, ktra moe pomc kobietom spodziewajcym si niechcianego dziecka: Powoli przecie cigna do siebie znaczn klientel i jak ludzie opowiadali, zarabiaa grube pienidze. Ukrywaa wstyd i hab ludzk, nie wahaa si nigdy przed spenieniem zbrodni na prawo i na lewo rozdawaa zabjcze rodki. Wszystko jej byo jedno, co si stanie potem, byle zapata bya sowit i z gry wyliczon.(s. 341) Zapolska po raz pierwszy w literaturze, opisuje szczegowo instytucj fabrykantki aniokw, ktra jest swego rodzaju podpor spoeczestwa zapewnia mu swobodny rozwj podania bez naruszania zasad. Owa przechowalnia dla kobiet rodzcych nielubne dzieci, jest dla nich piekem i grobowcem. Paradoksalnie, w miejscu narodzin nowego ycia krluje zbrodnia i mier. Sznaglowa likwiduje wszystkie dowody haby kobiety, przywracajc jej ciau niewinno, otwierajc przed ni moliwo nowego podania: Niekiedy zjawiaa si w domu jaka stara, siwowosa kobieta chcca swe dzieci uchroni od jawnych dowodw haby. Sznaglowa wyporzdzaa wtedy szybko jedn ze swych izdebek, a nocn por wracaa znw na Glinianki nieszczliwa matka, prowadzc ze sob blad i zrozpaczon dziewczyn. Zostawiaa j na czas duszy, a po upywie kilku miesicy zabieraa, aby j pniej w mirtowym wiecu i niepokalanej zasonie dziewiczej odda silnie wierzcemu czowiekowi za on.(s. 341-342) Kaka i Marynia przychodz, aby dokona transakcji wizanej: za schronienie i poywienie Kaka musi zapaci produktem swojego macierzystwa, czyli mlekiem. Jak bdzie ju zdrowa to pjdzie na mamk i ci, co j zatrudni, spaca jej dug wzgldem Sznaglowej. Dziecko, ktre urodzi, rwnie nie bdzie jej wasnoci. Kaka nie ma pienidzy, wic musi odda si w niewol. Akuszerka szybko zrozumiaa, e ta wielka i dobrze zbudowana kobieta moe stanowi dla niej wietny interes. Kaka wchodzc do domu Sznaglowej syszy kobiecy jk, ktry j przeraa: [] I Kaka wstpia poza ten prg, ktry przeby gorco pragna. Na samym wstpie przecie cofna si mimowolnie. Stumiony, bolesny kobiecy jk powita j w progu. Jk ten wydostawa si z izdebki, ktrej drzwi szczelnie byy zamknite. Wedug wyrachowania Kaki okno przysonite rozdart zason naleao wanie do tej izdebki. Kt mg jcze tak aonie poza tymi drzwiami, poza tym oknem, ktre pokrywa rodzaj miertelnego caunu, znaczonego wietlanym znakiem krzya?... Kaka staa w progu, wsuchujc si w te jki. Instynktem, wrodzonym kadej kobiecie, zrozumiaa znaczenie tej bolesnej skargi. (s. 338) Niestety urodzone prze kobiet dziecko byo martwe, trup wita Kak u progu tego domu. Agata Chaupnik w ksice Sztandar ze spdnicy podkrela naturalistyczne opisy ciy i mierci noworodkw u Zapolskiej 13 . W domu akuszerki powtarzaj si symbole wystpujce w pocztkowej fazie powieci: krzy na zasonie, ciao, kartka papieru. Na wiadomo o zmarym noworodku Sznaglowa rozkazuje swojej crce przyniesienie papieru i szpilek. Kaka zastanawia si, do czego owe rzeczy mog suy. Szybko okazuje si, e powstaje z tego pakunek na ciao dziecka - taki sam pogrzeb czeka przedwczenie urodzone dziecko Kaki, ktrego odcisk na papierze jest tosamy z odciskiem ciaa matki we wstpie utworu14. Crka Sznaglowej Madi, z wielk wpraw sporzdza pakunki, nucc przy tym rne melodie. Udziela rwnie zmarym dzieciom chrztu. Pochwki bez trumny, w glinianych doach stanowi uwaczanie godnoci tych maych istot. Sznaglowa podja si wychowywania trjki dzieci, jednak dogldaa je o tyle, o ile spodziewaa si z tego powodu korzyci majtkowych. Matka jednego z nich nauczycielka, przychodzia w niedziele i przesiadywaa przy koysce dziecka, pacc co miesic niemal poow swojej pensji akuszerce. Z tego powodu Sznaglowa w sobot dziecko mya i zmieniaa mu pociel, spodziewajc si wizyty matki. W zwyke dni musiao ono je niewiey pokarm, poniewa biedna nauczycielka w dzie powszedni nie moga przyby, a dziecko byo na tyle mae, e jeszcze nie potrafio si poskary. U Sznaglowej: [] bito i godzono yjce istoty, za ktre matki paciy grosz ciko zapracowany; wysyano dzieci na zagad i mier pewn do ndznych chat, przepenionych zabjczymi miazmatami i wilgoci; targowano misem ywym w postaci mamek trzymanych na uwizi przez w dug tradycyjny a mimo to cicho byo i spokojnie dokoa tego maego domku. (s. 347)

Kaka w domu akuszerki jest traktowana jak towar, ktry za kilka miesicy naley dobrze sprzeda. Wrcz zmuszana do jedzenia, zrozumiaa w kocu, jaki jest tego cel. Zaprzedana w niewol musiaa wykonywa wszystkie polecenia tej kobiety. Niestety cay interes poszed na marne, gdy Kaka przedwczenie urodzia dziecko. Pord spowodowany zosta wypadkiem. Kaka odpoczywaa na polanie, gdy usyszaa gosy idcych mczyzn. Okazao si, e by wrd nich Jan. Chciaa si rozmwi z byym kochankiem, poprosi go o opiek nad dzieckiem, gdyby jej co si stao. Informujc Jana o zaistniaej sytuacji Kaka udzi si, e mczyzna j zrozumie, jednak szybko zasona opada jej z oczu i uwiadamia sobie, e kochanek nie chce tego dziecka: Chwilowe zalepienie znika z jej oczw. On nie chce sysze o dziecku, ktrego jest ojcem. Mwi, e to go nie zibi, ni parzy!... Wic na ni, na ni jedn spada to dziecko, ktre si w tej chwili szarpie rozpaczliwie w jej onie, jakby przeczuwajc, e rodzony ojciec wypiera si go i na poniewierk w wiat rzuca. (s. 357) Kaka potrcona siln rk mczyzny spada z wysokoci kilku metrw na dno Starych Dow. Znaleziono j nieprzytomn. Upadek wywoa pord niweczcy cae nadzieje akuszerki. Sznaglowa nie rozumiaa, jak doszo do tego wypadku, a Kaka nie chciaa na ten temat rozmawia. Urodzia dziewczynk, omiomiesiczn, pomarszczon; dziecko jednak szybko zmaro. Madi ochrzcia je i nadaa imi Marii. Marynia nie chcc dopuci do tego, eby dziecko Kaki zostao pochowane w dole, ofiarowaa si opaci pogrzeb. Zostawia Sznaglowej pienidze na godny pochwek, jednak akuszerka to wyrachowana handlarka bez sumienia Madi zawinitko z ciaem dziecka wyniosa do dou, a Sznaglowa wymylia, e Marynce powie, i ciao dziecka ju woono do trumienki i pogrzebano, bo zaczo si psu. Tym sposobem pienidze zostay zaoszczdzone i miay stanowi posag jej crek. Sytuacja komplikuje si, gdy ciao dziecka zostaje odnalezione i spraw zaczyna interesowa si policja. Rozpoczyna si rewizja domw w poszukiwaniu matki zmarego noworodka. Sznaglowa policji si nie boi, funkcjonariusze daj Madi znaki i uprzedzaj o zbliajcej si rewizji. Wikszy problem stanowi lekarze, ktrzy od dawna prbuj dowiedzie si, kto daje kobietom trucizny niszczce ycie podu. Kaka musi opuci dom akuszerki, bo jej pobyt moe sprowadzi na Sznaglow wielkie kopoty. W gorczce opuszcza lokum, jednak pada zemdlona na ziemi. Mczyni odnajduj j i poznaj od razu, i to ona jest matk sczerniaego, martwego dziecka. Kaka trafia do szpitala, konajc wypowiada imi Jana: W tej pustej, ciemnej prawie sali strasznie rozlega si jk obkanej. Ona, ktra sama przed sob wstydzia si przyzna do przywizania dla czowieka, ktry j zgubi, w tej strasznej chwili skonu woaa go bezustannie. Imi jego powracao cigle na jej drce wargi, przechodzc chwilami w przecige wycie konajcej samicy. Imi to zaguszao psalmy pokutne, ktre prbowano czyta przy ou tej bezprzytomnej grzesznicy dominowao ono nad wszystkim, przytaczao wszystko i cigle, cigle wzbijao si w gr, jakby oznajmiajc ten wieczny tryumf mczyzny nad kobiet, nawet w chwilach ostatnich jej mczarni. (s. 373) Ostatnim punktem egzystencjalnej tuaczki Kaki jest prosektorium. Miejsce to niejako podsumowuje cao ycia i wczeniejsze przestrzenie funkcjonowania bohaterki. Przekraczanie kolejnych barier doprowadzao stopniowo do upadku i degradacji moralnej dziewczyny. Student medycyny, ktremu nie udao si zdoby Kaki za ycia, posiada teraz ciao kobiety i jej dziecka. Na pamitk chce zabra jej szkielet i ustawi przy fotografiach kochanek. Fakt ten moe wskazywa na wykorzystywanie kobiet nawet po mierci, lub podkrela, e kobiet mona mie cakowicie na wasno jedynie wtedy, gdy ju nie yje. Lokalizacja finau fabuy w prosektorium stanowi ukoronowanie pesymistycznego wydwiku skazanej na niepowodzenie wdrwki gwnej bohaterki. Powtarzajc za Iren Gubernat mikroprzestrze prosektorium to zanimalizowany element miasta-molocha, naznaczonego stygmatem mierci15: [] straszny zwierz, nigdy nie nasycony, wiecznie godny, podajcy trupw, jak hiena padliny, a szpital wypaca sw danin, rzucajc mu stosy tych cia kobiecych, wymczonych chorob, strasznych cierpieniami, ktre przebyy. (s. 372) W swojej powieci Zapolska podkrela, e kwestia niechcianych dzieci to problem caego spoeczestwa, dostrzega wykorzystywanie kobiet i pragnie temu przeciwdziaa. Spoeczestwo zabija matk, ktra rzucia mu wyzwanie swoim nielegalnym macierzystwem. To kobieta zawsze musi ponosi konsekwencje niehamowanych dz mczyzn, ktre najczciej doprowadzaj j do upadku, podobnie jak bohaterk powieci. Zapolska akcentuje te momenty ycia kobiety, ktre do tej pory byy pomijane w utworach: defloracj, macierzystwo i pord. Zakoczenie powieci i tym samym losw Kaki ukazuje wyranie triumf mczyzny nad cierpic kobiet. Gabriela Zapolska, wybierajc na gwn bohaterk swojego utworu prost suc, niewtpliwie przyczynia si do wprowadzenia nowego rodowiska, nowej problematyki do powieci polskiej. Motyw mioci biednej dziewczyny nie przynosi jednak szczliwego zakoczenia ani te nie zmienia na lepsze egzystencji bohaterw. Mio w powieciach Zapolskiej jest rdem blu i cierpienia. Kaka to bohaterka z gry skazana na podwjn klsk: nie tylko jako suca, ale rwnie jako kobieta i matka. Na jej mier ogromny wpyw miaa spoeczna kondycja, sytuacja kobiety wyzyskiwanej przez chlebodawcw i przyzwyczajonej do tego wyzysku 16 . Fakt, e na swojej drodze yciowej spotykaa tylko wrogw i przeladowcw, decydowao o stopniowym pogarszaniu si jej sytuacji egzystencjalnej, a do tragicznego finau mierci17. Kaka Kariatyda jest rwnie apelem w sprawie dzieciobjstwa, Autorka podkrela, e problem nie zostanie rozwizany, jeeli mczyni bd wykorzystywa kobiety, a spoeczestwo nadal bdzie szykanowa matki spodziewajce si nielubnych dzieci. Zapolska poprzez analiz psychologiczn postaw bohaterw demaskuje moralno i obyczajowo rodowiska mieszczaskiego, ktrego zawsze bya przeciwniczk. Sugeruje potrzeb reform, wpywajcych na zmniejszenie liczby przypadkw zabijania ycia u jego pocztku.

Przypisy:

1 2 3

A. Hutnikiewicz, Moda Polska, Warszawa 2008, s. 298-299. Wszystkie cytaty z podaniem strony w nawiasie wg wyd. G. Zapolska, Kaka Kariatyda, Krakw 1974. J. Czachowska, Gabriela Zapolska: monografia bio-biograficzna, Krakw 1966, s. 55-59. Por. J. Bieniasz, Gabriela Zapolska: opowie biograficzna, Wrocaw 1960. 4 J. Kulczycka-Saloni, Literatura polska lat 1876-1902 a inspiracje Emila Zoli, Wrocaw 1974, s. 237. Por. J. Kulczycka-Saloni, D. Knysz-Rudzka, E. Paczoska, Naturalizm i naturalici w Polsce. Poszukiwania, dowiadczenia, kreacje. Warszawa 1992 oraz T. Weiss, Zapolska i naturalizm [w:] Kultura i ycie 1953, nr 44. 5 J. Kulczycka-Saloni, Literatura polska lat 1876-1902, s. 236 241. 6 H. Gubernat, Przedsionek pieka. O powieciopisarstwie Gabrieli Zapolskiej, Supsk 1998, s. 48-60. 7 K. Kosiska, Ciao, podanie, ubranie: o wczesnych powieciach Gabrieli Zapolskiej, Krakw 1999, s. 67. 8 H. Gubernat, op. cit., s. 94. 9 K. Kosiska, op. cit., s. 42-43. 10 K. Kosiska, Dziewictwo [w:] Pogranicza wraliwoci w literaturze dawnej oraz wspczesnej, red. P. Urbaski, Warszawa 1998, s. 85-100. 11 H. Gubernat, op. cit., s. 95. 12 G. Matuszek, Naturalistyczne dramaty, Krakw 2008, s. 265-271. 13 A. Chaupnik, Sztandar ze spdnicy, Warszawa 2004, s. 48-49. 14 K. Kosiska, Ciao, podanie, ubranie, s. 54-78. 15 H. Gubernat, op. cit., s. 59. 16 J. Rurawski, Gabriela Zapolska, Warszawa 1981, s. 108. 17 H. Gubernat, op. cit., s. 92.

Bibliografia:

Literatura podmiotu: Zapolska G., Kaka Kariatyda, Krakw 1974.

Literatura przedmiotu: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Bieniasz J., Gabriela Zapolska: opowie biograficzna, Wrocaw 1960. Chaupnik A., Sztandar ze spdnicy, Warszawa 2004. Czabanowska-Wrbel A., Dziecko: symbol i zagadnienie antropologiczne w literaturze Modej Polski, Krakw 2003. Czachowska J., Gabriela Zapolska: monografia bio-biograficzna, Krakw 1966. Gowiski M., Powie modopolska: studium z poetyki historycznej, Krakw 1997. Gubernat I., Przedsionek pieka. O powieciopisarstwie Gabrieli Zapolskiej, Supsk 1998. Gutowski W., Nagie dusze i maski: o modopolskich mitach mioci, Krakw 1997. Hutnikiewicz A., Moda Polska, Warszawa 2008. Kosiska K., Ciao, podanie, ubranie: o wczesnych powieciach Gabrieli Zapolskiej, Krakw 1999. Kosiska K., Dziewictwo [w:] Pogranicza wraliwoci w literaturze dawnej oraz wspczesnej, red. P. Urbaski, Warszawa 1998. Korzeniewska E., Z bada nad ideologi Gabrieli Zapolskiej [w:] Pamitnik Literacki 1955, z. 3-4. Kulczycka-Saloni J., Knysz-Rudzka D., Paczoska E., Naturalizm i naturalici w Polsce. Poszukiwania, dowiadczenia, kreacje. Warszawa 1992. Kulczycka-Saloni J., Literatura polska lat 1876-1902 a inspiracje Emila Zoli, Wrocaw 1974. Matuszek G., Naturalistyczne dramaty, Krakw 2008. Natanson W., Czy tylko krytyka obyczajw? (Impresje o Zapolskiej) [w:] ycie Literackie 1966, nr 37. Romankwna M., Ze wstpnych bada nad psychologicznym podoem twrczoci Gabrieli Zapolskiej [w:] Prace Polonistyczne, S. II, 1938. Rurawski J., Gabriela Zapolska, Warszawa 1981. Weiss T., Gabriela Zapolska: ycie i twrczo, Krakw 1968. Weiss T., Zapolska i naturalizm [w:] Kultura i ycie 1953, nr 44.