Infermieria

Nr. 2/2008 Nntor - GRATIS

KOSOVARE
Titujt Kryesore:
Sfidat, faktort e rrezikut, pasojat dhe angazhimet pr shndetin e fmijve n rrafshin global I porsalinduri dhe kujdesi infermieror Zhvillimi normativ dhe motor i sjelljes tek fmijt Zhvillimi i fmijve n ambient t shndoshe, prindror e familjare Ushqimi dhe rregullimet e tretjes tek fmijt Efektet e pirjes dytsore t duhanit te fmijt Roli infermieror n mjekimin e infeksioneve t gojs te fmijt

Rndsia e ushqyeshmris s shndetshme te fmijt dhe adoleshentt

Kujdesi pr gojn dhe dhmbt te fmijt

Kujdesi infermieror n vlersimin e fmijs

Infermieria

KOSOVARE

Kryredaktore: Fetije Huruglica Redaktor prgjegjs: Agron Bytyqi Kshilli redaktues: Agron Bytyqi Edibe Krasniqi Fekrije Hasani Fetije Huruglica Florim Murati Indira Azizi Xhavit Ramadani Xhevdet Bajrami Prfaqsuesit regjional t revists: Ali Shaqiri Ferizaj Drita Abazi Prishtin Fllonza Binxhiu Gjakov Ramiz Bytyi Prizren Sabedin Sherifi Gjilan Shklzen Seferi Pej Lektyrimi dhe redaktimi gjuhsor: Xhavit Ramadani Prkthimi nga anglishtja: Agron Bytyqi Foto n ballin nga: Salajdin Tokaj Realizimi kompjuterik: Salajdin Tokaj Prkrahja nga: Ministria e Shndetsis Republika e Kosovs Qeveria e Luksemburgut UNICEF Adresa & tel: QEVI c/o QKUK, Ndrtesa B, etazhi dyt, zyra 3-6 10000, Prishtin, Kosov Telefoni: +381 38 512473; Celulari: +377 44 119 725 E-mail: agron_bytyqi@hotmail.com; E-mail: fetije.huruglica@ks-gov.net U shtyp n shtypshkronjn: Berati Prizren, tel: 044 255 776 Tirazhi: 3000 kopje

Editoriali
Fetije Huruglica Shefe e Divizionit Infermieris n Ministrin e Shndetsis Kryeredaktore e Revists Infermieria Kosovare

T nderuar lexues, n kt numr t revists Infermieria Kosovare do t gjeni disa tema q trajtojn problemet dhe kujdesin e fmijut. Nj fmij i shqetsuar sht indikator shum i shpesht i dis-harmonis familjare. Thuhet se dashuria pr fmijn sht si rrezet e diellit pr lulen. Sjellja e prindit n t folur dhe angazhimi i tij me fmijn do t ofrojn shenja t dobishme mbi problemet e mundshme t lidhura me aftsit e prindit pr kujdesjen adekuate t fmijs. Prindrit me problemet dhe konfliktet e tyre do t ken vshtirsi n plotsimin e nevojave t fmijve t tyre. Tensionet familjare, problemet financiare, dis-harmonia martesore, ndarja dhe shkurorzimi kan efekt t madh te fmijt. Foshnjet qajn kur jan t uritura. Ato gjithashtu qajn pr arsye tjera, si t ftohtit apo jokomfori dhe derisa rriten ato qajn kur jan t hidhruara apo frustruara. Nnat me prvoj zakonisht jan n gjendje t dallojn nj t qar pr ushqim dhe t qar nga dhembjet, por kjo mund t jet e vshtir. Vaji dhe bezdisja jan probleme t shpeshta n 3 muajt e par, por tani konsiderohen si nj aspekt normal fiziologjik i sistemit nervor qendror n maturim. Foshnjeve zakonisht u dalin dhmbt prej moshs 6 muajshe deri n moshn 2-3 vjeare. Gjat ksaj kohe gingivat jan lehtsisht t enjtur dhe t skuqura. Fmija sht m i tendosur, m i shqetsuar dhe jargitet m shum se zakonisht. Enuresis nocturna i referohet urinimit t pavullnetshm gjat gjumit n munges t fardo abnormaliteti fizik t identifikuar te fmijt apo te t rriturit n kohn kur pritet t arrihet kontrolla e urins (zakonisht mosha 5 vjet). rregullimet e zorrve jan t shpeshta te fmijt dhe zakonisht dallohen leht pr shkak t dhembjeve abdominale, vjelljes, diares apo konstipacionit. Shumica e tyre zgjasin shkurt dhe nuk ndrhyjn me shndetin e prgjithshm t fmijve t ushqyer mir. Infeksionet shfaqen m s teprmi kur fmijt fillojn t przihen me tjert, n erdhe, grup loje apo shkoll fillore dhe pastaj mund t'i sjellin n shtpi te vllezrit/motrat m t vegjl. Fmijt ashtu siq kan nevoj pr ushqim, higjien t tyre dhe rrobave t tyre, rehati n shtpi, qerdhe e shkoll ata kan nevoj edhe pr kujdes ndaj lndimeve. sht me rndsi ndrtimi i vetbesimit t fmijs duke iu spjeguar problemin me kujdes, duke larguar fardo ndjenj t vetfajsis dhe duke i inkurajuar prpjekjet drejt prparimit. Prindrit mund t luajn rol t rndsishm n ndrtimin e vetbesimit dhe duke ndihmuar msimin e fmijve t tyre. Prindrit jan msuesit m t rndsishm. do her kur vreni te fmija juaj dika q ndoshta nuk iu duket normale, mos hezitoni t kontaktoni personelin shndetsor. Fmijt jan e ardhmja e jon e prbashkt, le t prkujdesemi t gjith q kjo e ardhme t jet e lumtur pr ta dhe ne.

2 Nr. 2/2008 Nntor

Sfidat, faktort e rrezikut, pasojat dhe angazhimet pr shndetin e fmijve n rrafshin global
Fidaim Gashi student n shkalln Master n Shkencat Shndetsore, Universiteti i Tampere-s, Finland Ku jemi tash!?
N bot, mbi 10 milion fmij vdesin do vit nga shkaktar q mund t parandalohen dhe shumica e fmijve vdesin n vendet e varfra. Llogaritet se 6 shtete jan prgjegjse pr rreth 50% t vdekjeve t fmijve nn 5 vje n bot. Shkaktart e vdekjeve dallojn prej nj vendi n tjetrin, duke vn n pah nevojn pr epidemiologjin e fmijve n nivel kombtar, n mnyr q t adresohen burimet dhe angazhimet pr nj shndet m t mir t fmijve. Mungesa e ushqimit e shoqruar me infeksionet sht evidente n disa pjes t bots, pastaj kemi efektin e pranis s m shum se nj smundje tek i njjti fmij q m tepr e prkeqson gjendjen shndetsore t fmijve ( Black et al, 2003). A mund t shptohen jett e miliona fmijve?!

Disa t dhna me rndsi

- rreth 10 milion fmij n bot vdesin do vit ende pa i mbushur 5 vje - 41% t ktyre 10 milion ngjajn n Afrikn nn Sahara, 34% n Azi dhe shum pak n vendet e zhvilluara; 50% apo rreth 5 milion n vetm 6 shtete (Indi, Nigeri, Kin, Pakistan, Republikn Demokratike t Kongos dhe Etiopi) apo rreth 90% n 42 shtete t bots. - shkaktart neonatal dhe diarea konsiderohet t jen shkatart kryesor pr kto vdekje apo shprehur n prqindje arrijn shkalln 33% gjegjsisht 22%; pastaj

vijn infeksionet akute respiratore me 21%, malaria me 9%, fruthi me 1%, dhe shkaktart tjer 9%. - si faktor predispozues konsiderohen varfria, pesha e ult n lindje, mos-ushqyeshmria me gji, cilsia e ujit dhe infrastruktura e dobt sanitare. Po ashtu, ushqyeshmria e pamjaftueshme, imunodeficienca, inervalet e shkurta mes lindjeve dhe infeksionet jan faktor q shpiejn n vdekjet e fmijve nn 5 vje. - mbi 220 milion fmij n bot jan n rrezik pr vones n zhvillimin e tyre si n aspektin konjitiv, emocional, gjuhs, social e motorik. N nj publikim t Zyrs s UNICEF-it n Prishtin (2005), thuhet se shkalla e vdekshmris gjat periudhs perinatale n Kosov sht ende tepr e lart krahasuar me shtetet tjera n Evrop, prkundr t dhnave se vlerat e ktij treguesi jan n rnie viteve t fundit. Sipas ktij burimi, n Kosov, n vitin 2000 kan vdekur mesatarisht 29.1 fmij n 1000 fmij t lindur, n vitin 2004 ky tregues ka rn n shifrn diku rreth 25, por q sht ende tejet e lart kur kihet parasysh se n vendet e Evrops Perndimore sht shum m e ult (p.sh. n Suedi e Finland arrin shifrn 5.4/1000 lindje). Ky tregues cilsohet edhe si treguesi m i mir pr cilsin e shrbimeve t kujdesit shndetsor dhe gjendjes shndetsore t popullats. Tutje, shkalla e vdekshmris s fmijve nn moshn 5 vje, gjithnj e m shum sht duke u prdorur

si nj mas pr t vlersuar zhvillimin e prgjithshm ekonomik t nj vendi apo shteti. Pr m tepr, arsyeja sht se vdekshmria e fmijve nn moshn 5 vje varet shum nga faktort socio-ekonomik t vendit si sht edukimi i femrave, qasja n shrbimet parandaluese e kurative shndetsore, cilsia e ushqimit, dieta, cilsia e ujit t pijshm dhe infrastruktura sanitare. Vendet e Evrops Perndimore (si pr shembull Suedia), kan arritur q me investimet n faktort socioekonomik t zvoglojn n maksimum (afr zeros) shkalln e vdekshmris s fmijve nga mosha 1- 5 vje, edhe pa shfrytzimin e teknologjis s avancuar; ndrsa vdekshmria e fmijve n 1 vje arrin shifrn diku 3-6/1000 t lindur t gjall dhe at rastet e lindjes s parakohshme ose rastet me keqformime t lindura (Lindstrand et al, 2006). Nj tjetr veori q ka t bj me vdekshmrin e fmijve jan edhe dallimet e mdha brenda vet shteteve, kur krahasohen grupet e ndryshme t popullats varsisht nga t ardhurat. Kshtu, nse nj fmij sht i lindur n nj familje me t ardhura t mira, ai/ajo ka m pak predispozicion pr t'u smur dhe pr t vdekur krahasuar me bashkmoshatart nga familjet e varfra. Kjo i dedikohet sidomos kushteve jetsore, cilsis s ushqimit, ujit t pijshm, qasjes n shrbimet shndetsore, edukimit t prindrve etj.
Nr. 2/2008 Nntor 3

Infermieria

KOSOVARE
Ky fenomen sht shum i shprehur sidomos n Azi (Kin e Indi), por edhe n vende t tjera t bots. Preferenca pr fmij djem vjen sidomos nga sistemi familjar patriarkal, nevoja e mbajtjes s vijs s gjakut gjegjsisht nga traditat dhe kultura e shoqris. Kjo ka br q kto vende t ken m shum djem t lindur se sa vajza. Por, praktikat kan treguar se zhvillimi ekonomik, urbanizimi e sidomos edukimi i femrave ka br q preferenca pr djem pothuaj t eliminohet. Nj shembull i mir sht rasti i Kores s Jugut, e cila ka arritur pothuaj t eliminoj preferencat pr djem (Chung & Das Gupta, 2007). Po ashtu, prfshirja e komponents neonatale n programin e Menaxhimit t Integruar t Smundjeve t Fmijve (MISF-it) do t prmirsonte gjendjen e shndetit t fmijve. Angazhimi i gjith sektorve t shoqris e sidomos vetdijesimi pr t krkuar kujdes adekuat jan parakushte elementare pr sukses (Martines et al, 2005). N Angli, pr shembull, shkalla e vdekshmris s neonatve ishte zvogluar nga 30 (n vitin 1940) n 10/1000 n vitin 1975, rnie kjo q i atribuohej ofrimit t kujdesit antenatal falas, prmirsimit t kujdesit gjat lindjes dhe antibiotikve. Shumica e vendeve q

Faktort e rrezikut dhe ndikimi i tyre n zhvillimin e fmijve

PWalker et al (2007), kan kategorizuar faktort e rrezikut pr zhvillimin e fmijve n katr grupe dhe at si vijon: 1) Faktort biologjik (ushqyeshmria, Smundjet ngjitse, Ekspozimi i faktorve ambiental) 2) Faktort psikosocial t rrezikut (Prindsia) 3) Faktort socio-kulturor t rrezikut (pabarazia gjinore, qasja jo e mjaftueshme n shrbimet shndetsore, edukimi jo i duhur i nnave) (Figura 1).

Gjithashtu, sht vn re korrelacioni mes varfris dhe zhvillimit t fmijs, qoft at fizik (n form t ngecjes n rritje ose gjatsi pr mosh) apo n aspektin e zhvillimit intelektual, e q pr pasoj ka rezultatet e dobta n msim, shkalln e lart t mosvijimit t msimit (heqjes dor nga shkollimi), humbje ekonomike qoft pr individin apo pr vendin, e q bartet edhe n gjeneratat tjera n form t kujdesit jo t mjaftueshm pr pasardhsit. Preferencat pr djem Zhvillimi i teknologjis ka mundsuar prdorimin e ultrazrave q krahas shfrytzimit pr detektimin e problemeve shndetsore t fetusit, kan mundsuar q iftet t din m hert pr gjinin e fmijs, e q n shum vende sht keqprdorur me t madhe pr t ndrprer shtatznit nse fmija i takon gjinis femrore. 4 Nr. 2/2008 Nntor

far jan prfundimet dhe far duhet br? Organizmat botror dhe qeverit e shum vendeve n bot jan dakorduar e zotuar t vihen n veprim pr t prmirsuar gjendjen e shndetit t fmijve. Kshtu, shndeti i fmijve sht vendosur si nj nga Synimet e Zhvillimit t Mileniumit (ang. Millenium Development Goals), gjegjsisht Synimi numr 4, ku thuhet se gjat periudhs prej vitit 1990 2015 shkalla e vdekshmris s fmijve nn 5 vje duhet t zvoglohet pr 2/3-at. Pr t arritur kt synim, vdekjet neonatale duhet t parandalohen. Edhe n vendet me t ardhura t ulta (vendet e pazhvilluara n zhargon), mund t arrihet sukses qoft edhe pa teknologji t avancuar, prmes prmirsimit t qasjes n kujdesin e duhur, vizitave shtpiake pas lindjes t personelit shndetsor t KPSh-s.

sot kan shkall t ult t vdekshmris s fmijve, e kan zvogluar at prpara se kujdesi intensiv neotal ishte vn n dispozicion. Po ashtu, sht i njohur lidhshmria mes t ardhurave pr kok banori t nj shteti dhe shkalls s vdekshmris s fmijve. Megjithat, vendet si Hondurasi, Indonezia, Moldavia, Nikaragua, Shri Lanka dhe Vietnami, kan arritur t zvoglojn shkalln e vdekshmris s fmijve fal investimeve dhe fuqizimit t KPSh n sektorin publik. Nj sere ndrhyrjesh me kosto t ult jan efektive n zvoglimin e mortalitetit, prfshir ktu vaksinimin kundr tetanusit, gjidhnia dhe antibiotikt pr infeksionet neonatale.

S kndejmi, n vendet me t ardhura t ulta ku ende shkalla e vdekshmris s fmijve sht e lart (prfshir edhe Kosovn), investimet n faktort socio-ekonomik, prmirsimi i kushteve sanitare n institucionet shndetsore dhe n objektet banuese, edukimi i nnave shtatzna q mos t pin duhan gjat shtatznis e t konsumojn ushqim t shndetshm, prmirsimi i infrastrukturs rrugore pr t mos pas vonesa n arritjen n qendrat shndetsore, si dhe furnizimet e institucioneve shndetsore me barna e pajisje t nevojshme, do t ndikonin shum n zvoglimin e mortalitetit t fmijve e jo vetm investimet n pajisjet e shtrenjta teknologjike (ultrazri etj). Pritet nga donatort ndrkombtar dhe udhheqsit e vendeve t zhvilluara q t'iu prmbahen

premtimeve t dhna pr t prkrahur vendet me t ardhura t ulta, pr t parandaluar humbjet n njerz dhe s kndejmi humbjet ekonomike pr vendet e prekura. Referencat: Robert E Black, Saul S Morris & Jennifer Bryce. Where and why are 10 million children dying every year? The Lancet, Vol 361, June 2003 Susan P Walker,Theodore D Wachs, Julie Meeks Gardner, Betsy Lozoff , Gail A Wasserman, Ernesto Pollitt, Julie A Carter. Lancet 2007; vol 369: faqe 14557 Unicef Kosova Office. 2005. Perinatal situation in Kosovo for years 2000 2004. Prishtin Graafmans W, Richardus J,

MacFarlane A, Rebagliato M, Blondel B, Verloove-Vanhorick S, Mackenbach J.2001. Comparability of published perinatal mortality rates in Western Europe: the quantitative impact of differences in gestational age and birthweight criteria. BJOG ISSN 1470-0328 Lindstrand A. et al. 2006. Global Health. An introductory textbook. StudentlitteraturWoojin Chung& Monica Das Gupta.2007. Why is Son Preference Declining in South Korea? World Banc Martines J, Paul V, Bhutta Z, Koblinsky M, Soucat A, Walker A, Bahl R, Fogstad H, Costello A.2005. Neonatal survival: a call for action. Lancet

Fotot: Krenar ela

Foto: Tringa Huruglica

Nr. 2/2008 Nntor

Infermieria

KOSOVARE

Zhvillimi i fmijve n ambient t shndoshe, prindror e familjare

Sevdie Jashari-Ramadani, Drejtoresh e infermieris, Spitali Rajonal Gjilan
Hyrje - Q nga asti i lindjes foshnja krkon lidhje me nnn. Ky sht qllimi i lvizjeve t saja. Shum muaj me radh nna luan nj rol jashtzakonisht t rndsishm n jetn e foshnjs, pothuaj se plotsisht varet gjithka nga ajo. N kt situat zhvillohen fillet e aftsive pr jet n bashksi. Nna i ofron foshnjs lidhjet e para me nj krijes tjetr njerzore dhe sht interesi i par n dik tjetr se nga vetvetja. Nna sht ura e par e foshnjs me jetn n bashksi, ndrsa nj foshnje e cila nuk mund t krijoj lidhje me nnn e saj apo ndonj njeri tjetr i cili e merr rolin e nns, mbarimi do t ishte i pashmangshm. Familja sht faktori m i rndsishm social pr zhvillimin dhe formimin e personalitetit. Sjelljet e prindrve ndaj fmijve t tyre i prkasin tradits, parimeve dhe normave t kulturs s mjedisit. Kur ju e mendoni zhvillimin e fmijs n nj sistem bashkveprues, sht e qart se prpjekja e prindrve ose e njerzve t tjer do t ndikoj thellsisht n zhvillimin e fmijs. Prkujdesja nuk nnkupton vetm ushqimin, veshjen apo sigurimin e strehimit t fmijs, por gjithashtu edhe krijimin dhe ruajtjen e lidhjes emocionale midis tutorit kryesor edhe fmijs. Kur sistemi prfshin keq-prshtatjen midis prindrve dhe fmijve (p.sh nj fmij i shkatht, energjik dhe me prindr t ngatht), lidhja emocionale mund t jet e tendosur. N raste ekstreme foshnjat q ushqehen me nj diet t prshtatshme, por jan t deprimuar nga dashuria dhe emocioni, si rregull nuk lulzojn dhe n t vrtet mund edhe t vdesin, pasi nuk jan n gjendje t zhvillohen dhe t fitojn n pesh. Sigmund Frojdi interesohej shum pr do dram familjare t personit, si nj mnyr pr t njohur zhvillimin individual. N t vrtet, antart e familjes jan qendra e bots pr fmijn e vogl prpara se ai ose ajo t shkoj n shkoll. N kt aspekt njohja e jets familjare t fmijs sht themelore pr do vlersim t shqetsimit psikologjik. Rndsia e familjes pr formimin e personalitetit qndron n nevojn e fmijs pr sjellje skofiare ndaj tyre dhe n nevojn e fmijve pr dashuri prindrore. Prmbushja e ktyre nevojave psikologjike n familje me raporte t ngrohta ndrmjet pjestarve t saj vlersohet nj ndr kushtet themelore t zhvillimit t personalitetit stabil. Nga prmbushja e ktyre nevojave themelore q shfaqen q n lindje fillon zhvillimi i ndjenjs s siguris e prkatsis, rrethit familjar e social t ngusht e t gjer dhe ndjenja e pranimit nga ana e pjestarve t rrethit social. Por nga prmbushja e ktyre nevojave zhvillohet edhe ndjenja e vendit ose e pozits s fmijs, e t riut dhe e t rriturve n familje, n grupin shoqror, n klas, n shkoll etj. Kujdesi amnor sht faktor shum i rndsishm n zhvillimin e fmijve. Kt e kan argumentuar rezultatet e krkimeve antropologjike t ngritjes s fmijve me kujdes amnor t pakufizuar, ku foshnja ushqehet vetm me qumshtin e nns dhe at e merr kur t doj e sa t doj, kurse m von me dashje fillon t kaloj n ushqime t rndomt. Personaliteti i fmijve ka tipare t personalitetit skofiar, t stabilizuar dhe me gatishmri t madhe pr t hyr n marrdhnie shoqrore t sinqerta me moshatart e vet. N rastet kur foshnja sht rritur nn kujdesin e kufizuar t nns, e cila e ka ndar nga gjiri hert dhe n mnyr t vrazhd, personaliteti i ktyre fmijve n moshn e rritur t tyre ka pasur tipare t sjelljes agresive dhe t pamatura n raportet e tij me t tjert. Tiparet delikuente dhe kriminale t disa personave nuk rrjedhin vetm si rezultat i rritjes s fmijve n familje t liga dhe me marrdhnie t rregullta por edhe pr shkaqe t tjera. Mirpo, n rastet m t shpeshta fmijt e padshiruar, fmijt q lindin nga prindrit problematik, fmijt e padshiruar q lindin nga prindrit q nuk e kan pritur lindjen e tyre dhe q nuk jan t gatshm t angazhohen pr rritjen dhe zhvillimin e tyre, por edhe fmijt e rritur me mbikqyrje e kujdes t tepruar t prindrve dhe q nuk kan rast t zhvillohen dhe t pavarsohen, gradualisht tregojn tipare t personalitetit egoist, jan t trhequr nga shoqria, t mbyllur n vetvete etj.

6 Nr. 2/2008 Nntor

Pr rndsin e periudhs s fmijris s hershme pr zhvillimin dhe formimin e personalitetit posarisht ka insistuar psikoanaliza e Sigmond Frojdit, q vihet n theks t posam rndsia e fmijris sidomos deri n moshn 5 vjeare n formimin e personalitetit. Sipas Frojdit mosha 0-5 vjeare sht vendimtare n formimin e personalitetit. Nga qndrimet prindrore q ushtrojn ndikim pozitiv ose negativ n zhvillimin dhe formimin e personalitetit, dallohen kto qndrime: Qndrimi pozitiv me intensitet t lart t dashuris dhe t kujdesit prindror ndaj fmijs, sidomos qndrimi i ktill i nns le pasoja negative n zhvillimin e personalitetit. Ky qndrim i njohur edhe me termin mamizm shkakton formimin e disa tipareve negative, sikurse jan: varsia nga prindrit, pavendosmria, toleranca e dobt ndaj pengesave, egocentrizmi, pozitiviteti, paprgjegjsia ndaj detyrave etj. Disiplina e nivelit t ult n rendin familjar sidomos moskonsekuenca n sjelljet e prindrve ndaj fmijve t tyre mund t qoj n zhvillimin e tiparit t pavendosmris, t nivelit t ult t kontrollit t vet-aktivitetit etj. Disiplina e kontrolluar dhe e zbatuar n mnyr t vrazhd ndaj fmijve zakonisht qon n zhvillimin e nevojs pr afirmim n shoqri dhe n zhvillimin e ndjenjs s vet-ndshkimit. Refuzimi i fmijs nga prindrit sht qndrim me pasoja t rnda negative n procesin e zhvillimit dhe t formimit t personalitetit. Refuzimi i ktill shfaqet n form dhe me intensitet t ndryshm nga ana e njrit prind ose nga t dy prindrit. Ndr kto forma prmenden dashuria e

kufizuar e njrit ose nga ana e t dy prindrve ndaj fmijs se tyre, moskujdesja pr zhvillimin e fmijs, lnia e zhvillimit t fmijs nn kujdesin e tjerve, trajtimi i fmijve si t ishin t huaj, mospranimi i fmijs si fmij i vet nga ana e njrit ose e t dy prindrve, mospranimi i fmijs si antar i denj i familjes s ngusht etj.

formuluar n kt thnie: Ajo q sht esenciale sht se rrethanat dhe posarisht qndrimet e prindrve duhet t jen t atilla q te fmija t krijojn bindjen se sht i dashur, i siguruar, se ka fush t vet t veprimit dhe se do t'i jepet rasti t marr prgjegjsin. Nuk ekziston ndonj formul e drejt mbi zhvillimin e fmijs.

Foto: Xhevdet Bajrami

Marrdhniet e fmijve me motrat dhe vllezrit jan me rndsi t madhe pr zhvillimin e tyre, ndonse ky aspekt i studimit sht disi i neglizhuar. Fmijt shpenzojn t paktn po aq koh me motrat dhe me vllezrit, sa me prindrit. Motrat dhe vllezrit m t rritur, n t vrtet mund t luajn rolin e prindrit pr fmijt m t vegjl ose mund t tenjosin fmijt m t vegjl me botn jasht familjes (p.sh me shkolln, me marrdhniet me moshatart etj). Motrat dhe vllezrit mund t jen burim i rndsishm i msimit dhe edukimit n zhvillimin e fmijs. Konkludime: N baz t rezultateve t shum krkimeve sht formuar nj qndrim pothuajse i prbashkt n raportet prind-fmij i cili n literatur t psikologjis sht

Angazhimi i prindrve rreth fmijve duhet t jet n pajtim me situatat dhe nevojat e secilit fmij dhe e vetmja formule e cila gjithsesi duhet t mbahet n mend sht mbikqyre fmijn por mos u mundo, bhu i qndrueshm, por jo i rrept. Mbi t gjitha prindrit duhet t jen t qet dhe t knaqur q jan prindr. Referencat:
Nushi P. Njeriu dhe personaliteti i tij n psikologji Psikologjia e prgjithshme II, Prishtin 1999 Pettijohn F.Terry: Psikologjia-Nj hyrje koncize Botimi i II, Shtpia botuese Lilo,Tiran,1996. Johnson AM, Szurek SA: The genesis of antisocial acting out in children and adults. Psychoanal Q 21:323-343,1994. Thomas A,Chess S: Genesis and evolucion of behavioral disorders: from infancy to early adult life. Am J Psychiatry 141:19,1984. Waldinger Robert J: Psikiatria- pr studentet e mjeksis, Shtypshkronja ILAR, Tirane, 1999.

Nr. 2/2008 Nntor

Infermieria

KOSOVARE

Zhvillimi normativ dhe motor i sjelljes tek fmijt

Sabedin Sherifi, Msimdhns i Infermieris, Spitali Rajonal, Gjilan
Shpesh n jetn e prditshme jemi n situata dhe momente ku bjm vlersime t ndryshme ndoshta edhe t gabueshme pr zhvillimin dhe sjelljen normative t fmijve. Prindrit e ri q nuk kan prvoja n rritjen e fmijve dhe nuk kan njohuri pr stadet e zhvillimit t fmijve shpesh merakosen pr fmijt e tyre se ndoshta ata kan ngecje n zhvillimin e tyre si n sjelljen motor ,msimin dhe sjelljet adaptuese, zhvillimin gjuhsor, kujdesin pr vete dhe sjelljet shoqrore. Ata shpesh pr ndihme iu drejtohen mjeksis popullore tradicionale dhe rrall tek njerzit kompetent si psikologu, psikiatri, infermiereve psikiatrik apo ndonj profesionisti tjetr shndetsor. Zhvillimi psikologjik i fmijve Pr nj kohe shum t gjat sht treguar nj interes i veant n studimin e zhvillimit t natyrs s fmijs. Si pasoj e ktyre studimeve kan dal n pah pyetje t cilat tregojn rrug q mendohet si m e mira pr t rritur nj fmij t shndetshm. N shek. XIX u bn m shum studime mbi fmijt, mbi evolucionin e tyre biologjik dhe sociologjik. Kto studime do bnin t mundur t dihej m tepr mbi procesin e rritjes dhe zhvillimit t nj fmije. N koht dhe ditt e sotme pyetjet q nxisin m shum studimet shkencore jan: 1. Fusha e zhvillimit t fmijs n aspektin se si ndryshojn ata prgjat rritjes dhe zhvillimit t tyre. 2. Faktort q ndikojn n kto ndryshime. Studiuesit q merren me zhvillimin e fmijs prdorin strategji t
8 Nr. 2/2008 Nntor

Foto: Florim Murati

ndryshme krkimore. N baz t ktyre strategjive kan dal nj sr t dhnash q jan zgjeruar m tej me kohn. Studimi i zhvillimit t fmijs sht nj studim q ka filluar n koht e vona, ajo sht br nj fush n vete n fund t shek. XIX ku nga dy shkenctar kan ardhur pikpamje t kundrta pr zhvillimin e nj fmije: Xhon Lok dhe Xhin Xhekis. I pari thot se n lindje mendja sht tabula rasa q do t thot sht si nj pllak e bardh q sht krejtsisht bosh e pret t shkruhet, kjo bn q fmija t ket nevoj pr nj edukim dhe drejtim. Ndrsa i dyti besonte se nj fmij ka aftsi dhe interesa t lindura, atij duhet t'i lejohet q botn ku jeton ta eksploroj lirisht dhe nprmjet ktyre eksplorimeve t msoj. Fillimi i studimit t fmijve sht arritur nga pikpamja biologjike deri ne kohn e Carls Darvinit. Darvini u tha studiuesve se vetm nse studiojm zhvillimin biologjik dhe psikologjik mund t arrijm n

stadin e till q t studiojm t rriturin dhe sjelljet e tij. Themeluesi i ides s studimit t fmijve ka qen Stenle Holl. Ky i fundit sht marr edhe me studimin e adoleshenteve. Nj nga arritjet e para t studimit shkencor t fmijve ka qen zhvillimi i testit t inteligjencs prej Binetit dhe Simonit.Teorit e zhvillimit t fmijve ndahen n disa kategori t prgjithshme. Disa prej teorive m kryesore dhe themelore e shpjegojn sjelljen e nj fmije si rrjedhoj e bashkveprimit midis potencialit gjenetik dhe prvojave ambientale. Disa t tjera e shpjegojn at si nj pasoje e prvojs dhe e msimit. Kto t fundit nuk e marrin n konsiderat trashgimin gjenetike. Studimi i rritjes dhe i zhvillimit t fmijs bazohet n studimet q bjn t mundur identifikimin e kulturave t ndryshme dhe krahasimin midis tyre. Nse i mendojm mendjet e bebeve si kompjuter t formuar prej neuroneve dhe t programuar nga informacioni arrijm t shohim voglusht ndryshe. Bebet e porsalindura din mjaftueshm rreth njerzve, objekteve dhe gjuhs. M e rndsishmja sht se bebet kan mekanizma t fuqishm nxnieje. Kta mekanizma iu bjn t mundur bebeve t revizionojn, rimodelojn dhe ristrukturojn spontanisht njohurit e tyre. Vet bebet gjithashtu kan mekanizma t mir te riparimeve afr jets se tyre, ky person sht nna. T rriturit jan projektuar t sillen n mnyr te till q fmijt t msojn prej tyre. Teorit e zhvillimit t nj fmije ndahen n disa kategori t prgjithshme:

Teorit epigenotike - Kto teori e shpjegojn zhvillimin dhe sjelljen e fmijs duke u bazuar n bashkpunimin ndrmjet ambientit dhe trashgimis gjenetike t personit. Teorit e tjera e shpjegojn sjelljen dhe zhvillimin n baz t prvojs s kaluar dhe t msuarit t individit, kto teori quhen teori ambientale. Teoria psikoanalitike paraqitet n prgjithsi si teori biologjike e personalitetit. Teoria e Froidit pohon se Idi, Uni dhe Mbi Uni s bashku luajn rol n strukturn dhe zhvillimin e personalitetit t njeriut. Idi sht i pranishm q n lindje dhe sht forca e energjis q udhhiqet nga instinktet. Ai drejtohet pr t knaqur nevojat dhe dshirat baz. Kjo gj i shkakton bebes tensione t pazgjidhura, ndrkoh q lufton t prballet me nevojat e realitetit. Me qllimin q fmija i vogl tashm n rritje t prballet me realitetin shfaqet Uni. Uni punon pr t rregulluar dshirat dhe udhhequr mendimin dhe sjelljen e nj individi. Gjat fazs s fmijris s hershme shfaqet Mbi Uni. Ai shikohet si nj prfaqsues i brendshm i vlerave sociale dhe tradits. Mbi Uni nuk trashgohet dhe nuk sht i pranishm n lindje. Mbi Uni zhvillohet si rrjedhoj e msimit dhe bashkveprimeve sociale .Idi, Uni, Mbi Uni jan koncepte t zhvilluara nga Frojdi pr t shpjeguar komponentt biologjike (Idi) psikologjike (Uni) dhe sociale (Mbi Uni)?Komponetet e zhvillimit Stadi Oral - Stadi oral i bebes shkon nga lindja deri n 18 muaj. Gjat ksaj kohe foshnja krijon lidhjet e para me botn dhe qeniet e tjera q e rrethojn. Veprimtaria e nj foshnje rrotullohet rreth ndjeshmris dhe veprimtarive orale. Me te lidhen shprehja e interesave, lidhja dhe prforcimi i ndjenjs s siguris, ndijimi i amsis s mir apo t sikletshme, besdiare/bisdishme e ambientit apo shuplakat e tij. Stadi anal - Ky stad fillon rreth moshs 1 vje dhe zgjat deri sa ai bhet 3 vje. Knaqsia tek fmija rrjedh jo nga ngacmimi por nga derdhja e feeve dhe prgatitja e

fmijs nga ana e tij dhe e prindrve e nga ana tjetr pr ta br at t kuptoje rrugn q duhet t ndjek pr t kontrolluar trupin e tij. Stadi Fallik - Zgjat nga 2.5 deri n 4 vje. Kjo prbn kalimin e zons erogjenetike dhe organet gjenitale. Fmija tashm sht rritur dhe ka aftsin t zbuloje se organet gjenitale jan burim knaqsie. Stadi Edipik - ka t bj me kompleksin ku fmija bie n gjendje kllapie dhe stresi, sepse mendon se dashuron nnn e tij dhe ajo sht vetm e tija. Zgjidhja e tij ndikon ne shndetin e mvonshm mendor t nj fmije

shkmbejn knaqsi seksuale. Pjazhe thoshte se tek individi ekziston nj organizm i brendshm i mendimit i paraqitur si struktur konjektive q sht lidhur me stadet e zhvillimit intelektual: Stadi sensamator (lindje deri ne 2 vje), Preaperacional (2-7 vje), Operacional konkret (7-12 vje), T menduar operacional formal (12 vje e mbi). Fmijria e hershme nnkupton kohn e lindjes deri n moshn 4 muaj. Detyra kryesore e foshnjs gjat ktyre muajve sht zhvendosja e ekuilibrit dhe vendosja e fillimit t zhvillimit t marrdhnies fmij tutor. Fmija lind me reflekset e thithjes dhe t pamjes. I prgjigjet n mnyr pozitive stimujve njerzor. N moshn 30 dit fmija njeh nnn e tij dhe i prgjigjet asaj me buzqeshje. N moshn 45 dit foshnja i prgjigjet me buzqeshje edhe babait. Fillojn me guga nga mosha 4-6 muajsh. Foshnja n 4 javt e para t jets ha, fle, e z lemza, thith gjirin e nns, vjell, hap e mbyll gishtat. Nga 14-20 jav ai kap ngacmuesit ndjesore dhe pamore. Fmija synon te ohet n kmb kur sht 28 javsh. Kur sht 56 javsh fmija qndron vete n kmb. Kur fmija shkon nga 6-10 vje karakterizohet nga njohja m e madhe e bots, forcimi i rndsis s marrdhnieve me moshatart dhe perfeksionimin e aftsive t reja fizike dhe intelektuale. Faktort q ndikojn n zhvillim Skemat e msiprme t zhvillimit, prpiqen t prshkruajn krijesn fiktive t njohur si fmija normal. N t vrtet zhvillimi i do fmij sht unik, pasi zhvillimi sht nj marrdhnie konstante ndrmjet nj grupi t veanta adaptimesh, n mes t fmijs dhe t grupit tjetr individsh ekuivalent n mjedisin e fmijs. Influenca prindrore n zhvillimin intrauterin, ambientin gjenetik dhe temperamenti i fmijs, jan vetm disa ndryshime konstitucionale, q secili fmij i sjell n kt bot.

Foto: Florim Murati Stadi Latences - Ky stad shfaqet pas moshs 6 vje ai shkon deri n pubertet. Gjat ksaj periudhe fmija nuk sht i trhequr nga nj dshir seksuale dhe prpiqet t kaloje kohn duke njeshtezuar/ renditur nj sr aftsish dhe duke ushqyer e nxitur interesat e tjera t ndryshme. Stadi gjenital - Gjat periudhs s fundit t zhvillimit psikoseksual, fokusi prqendrohet n knaqsin q rrjedh prej regjionit gjenital. Kjo periudhe fillon kur fillon puberteti dhe zgjat gjat gjith periudhs se pjekuris. Karakterizohet me prpjekje drejt maturimit seksual, pasi individi krkon t gjej dik t seksit t kundrt me t ciln

Nr. 2/2008 Nntor

Infermieria

KOSOVARE

Referencat: Waldinger J.Robert, F.M. Harward Boston, Masshachusetts, Copyright 1997, Psikiatria pr studentet e mjeksis Jaze H. Pediatria Infermerore, Ed.2005, Vlor

10 Nr. 2/2008 Nntor

I porsalinduri dhe kujdesi infermieror

Sadete Kallaba, Msimdhnse e Infermieris n QKUK
Detyrat e infermieres n prkujdesjen e t porsalindurit prej momentit t lindjes e deri te lshimi nga spitali
Ekzaminimi - Fmija i porsalindur sht nj qenie unike e cila duhet t respektohet dhe t ruhet intimiteti derisa kontrollohet. Q t kemi nj fmije t shndosh duhet t kemi edhe nj nn t shndosh. Mbrojtja e shndetit t fmijs sht e lidhur ngusht me mbrojtjen e shndetit t nns, ajo prfshin disa aspekte si: biologjike, shndetsore dhe sociale. I porsalinduri - sht fmij i lindur gjall q merr frym dhe tregon shenja t tjera t jets si t rrahurat e zemrs, pulsimi i krthizs e lvizjet e muskulaturs. Sipas OBSH-s i porsalinduri sht fmij i porsalindur pas javs s 28 t gjestacionit dhe periudha e t porsalindurit zgjat vetm katr jav: Periudha neonatale e hershme dy javt e para Periudha neonatale e vonshme dy javt e vonshme T porsalindurit jan fmijt e lindur me koh, 37 jav t plota ose 259 dit deri n 44 jav, para terminit sht fmija q lind para javs s 37 dhe pas terminit jan fmijt q lindin me 44 jav t plota t gjestacionit. Me lindjen e fmijs lind nj periudh e re n organizmin e tij, epok n t ciln i porsalinduri duhet t adaptohet n jetn jasht mitrs. reanimacion dhe prerje t kordonit). Vendosja e t porsalindurit n gjoksin e nns dhe inkurajimi i ushqimit me gji n dy ort e para pas lindjes sht moment mjaft intensiv. Krijon raportin nnfmij dhe pr t porsalindurin sht nj eksperienc e par n jetn e tij. Ushqimi me gji ka vlera jo vetm ushqyese por gjat ushqyerjes me gji ai stimulohet si me shikim, prekje, arom dhe dgjim.
Foto: Krenar ela

Detyrat e infermierve pr prkujdesjen e t porsalindurit Momenti i lindjes sht nj moment i veant dhe shum delikat q krkon pranin dhe kujdesin maksimal t personelit mjeksor t cilt duhet t ken njohuri profesionale t lart dhe shkathtsi teknike t mjaftueshme pr reanimacion. Detyrat e infermieres konsistojn n: Mirmbajtjen e shndetit optimal te t porsalindurit, Prgatitjen profesionale dhe teknike n salln e lindjes pr t mbikqyr n mnyr cilsore t porsalindurin, Krijimin e ambientit t sigurt pr t porsalindurin (temperatura e dhoms, mbshtjellset e foshnjave, tavolinat infra t kuqe), Mbrojtjen e fmijs nga infeksioni duke prdorur metodat aseptike gjat do ndrhyrje invazive, Prgatitjen e materialit steril dhe pajisjet e nevojshme pr ndrhyrje dhe prkujdesje cilsore (t sigurojn aparaturn dhe materialin komplet pr

Masat e para q duhet t ndrmerren n salln e lindjes duke u bazuar n gjendjen e t porsalindurit jan: Aspirimi - Nuk sht i nevojshm te t porsalindurit q qajn brenda pak sekondave pas lindjes dhe Lidhja e kordonit - Te fmijt n term dhe t lindur vaginal, kapja e kordonit bhet mbi bark t nns pas nj periudhe rreth 30-60 sekonda. Te prematurt koha e lidhjes s kordonit duhet t jet m e gjat. N lindjet me sectio cesarea kordoni mund t shtrydhet n drejtim t fmijs. Te fmija i cili lind nga nj nn me diabet ose me insuficienc placentare kshillohet lidhja e shpejt e kordonit. Kordoni lidhet rreth 3 cm. larg nga lkura dhe dezinfektohet me alkool apo tretje fiziologjike dhe mbshtjellt me nj kompres t that dhe sterile. Puntort shndetsor duhet t jen t prgatitur edhe pr probleme t paparashikueshme dhe pr kt duhet t ken: Shkathtsi dhe prvoj klinike Njohuri teorike pr fiziologjin dhe anatomin e fmijve

Nr. 2/2008 Nntor

11

Infermieria

KOSOVARE
Prkujdesjet e tjera n salln e lindjes
Vitamina K - sht e rndsishme q t ipet sepse parandalon smundjet hemorragjike (serioze dhe intrakraniale) dhe rregullimet e koagulimit t gjakut nga mungesa e vitamins K. Duhet t administrohet te t gjith t porsalindurit me doz 1 mg/ i.m. Ushqyerja e t porsalindurit Inkurajohet gjidhnja n dy ort e para pas lindjes. Vendosja e fmijs n gji duhet t jet e hershme dhe pa orar. Fmija duhet t peshohet do dit i zhveshur. Ushqimi me gji prjashtohet te rastet kur nna sht e infektuar me tuberkuloz aktiv, hepatit C dhe HIV virus. Mos t harrojm se edukimi i nns pr gjidhnje sht shum i rndsishm duke u bazuar n dobit e gjidhnjes si t fmijs po ashtu edhe t prindrve. N mnyr sistematike duhet t bhet peshimi, pas nj ore derisa t bhet stabilizimi i fmijs, matja e gjatsis, matja e perimetrit kranial, torakal dhe atij abdominal. Gjithashtu identifikimi i fmijs, numri i amzs, emri e mbiemri, gjinia, data dhe ora e lindjes sht detyr dhe prgjegjsi e infermieres e cila prkujdeset pr t porsalindurin si dhe ekzaminimi i keqformimeve t lindura. Ekzaminimi rutin i fmijs nnkupton ekzaminimin e prgjithshm q duhet t bhet nga infermierja ku prfshihet: prania e keqformimeve dhe nse fmija ka kryer nj prshtatje t suksesshme gjat kalimit nga jeta intra utero n at jasht saj dhe n far mase ka ndikuar lindja, anestetikt etj. n foshnjn. Ekzaminimi i sistemit kardiorespirator prfshin ngjyrn, frekuencat respiratore, temperaturn trupore, zemrn dhe ritmet e saj. Mbani mend: Frekuencat respiratore zakonisht jan 40-60/min, rrahja e zemrs ka nj shpeshtsi rreth 120-160 rrahje n minut, ngjyra sht e kuqe e ndezur. Ekzaminimi i abdomenit - Organet e barkut mund t shihen nprmjet vzhgimit t murit t barkut. M shum vrehen mlia dhe zorrt. Palpacioni nuk ndryshon shum nga palpacioni i fmijve m t rritur. Ekzaminimi te organet gjinore dhe zorra e trash, te meshkujt ekzaminohet skrotumi i cili sht i madh sepse sht nn ndikimin e hormoneve t trashguara nga nna. Testikujt duhet t palpohen, madhsia e organit gjenital duhet t jet 2.5 cm (nse sht m i vogl duhet t kontrollohet nga specialisti). Te femrat labia majora jan t mdha, vagina duhet t kontrollohet pr hymen imperforatum apo prani t cisteve. Lkura te i porsalinduri sht shum e holl dhe gjaku kapilar e bn at t jet shum e kuqe. Njolla me ngjyr kafe t shprndara n gjith trupin jan t zakonshme. Limfonodulet jan t palpueshme dhe mund t shfaqen te 1/3 e t porsalindurve. Mund t preken n regjionin inguinal, cervikal dhe rrall n at aksillar, diametri i tyre sht nn 12 mm.

T jen n gjendje t marrin prgjegjsin e kolegut T jen t aft t bjn reanimacionin e fmijs s porsalindur nse gjendja e fmijs e krkon at, T ken pajisjet e nevojshme pr nj ndrhyrje t till (tavolina pr reanimim, mask, ambu-balon, laringoskop, oksigjen dhe barra t nevojshme) Ruajtja e temperaturs trupore, prevenimi i hipotermis (nn 36.5C) Temperatura n sall t lindjes duhet t jet rreth 24 ? C N sekondn e par t jets fmija duhet t thahet me nj pelen paraprakisht t ngrohur dhe sterile dhe mbshtjellt, vendoset kapela n kok dhe vendoset kontakti me nnn trup me trup. Piksimi sipas Apgar-it sht nj vlersim i gjendjes s hershme te t porsalindurit q bhet n baz t disa parametrave jetsore. Dokumentimi n minutn e par sht shum e rndsishme sepse vrteton vitalitetin e fmijs n lindje. Ndrsa dokumentimi n minutn e pest dhe dhjet lejon t parashikojm prognozn dhe adaptimin e fmijs n jetn jasht uterine. Neonatt normal vlersohet me 7 - 10 pik. Neonatt lehtsisht t deprimuar vlersohet me 4 - 6 pik. Neonatt i deprimuar vlersohet me 0 - 3 pik.

12 Nr. 2/2008 Nntor

Shtylla kurrizore dhe artikulacionet duhet te palpohen dhe kontrollohen, probleme m t zakonshme jan ato t gishtave. Testi i Ortolanit dhe Barlow sht i rndsishm dhe i detyrueshm sepse diagnostifikon dislokacionin e kllkut. Te koka, qafa dhe goja lkura duhet t shikohet pr ndonj plag apo grvishtje eventuale. Me an t palpimit duhet t dallohet capu succedaneum. Duhet ti kushtohet kujdes edhe madhsis s fontanelave. Te vesht shikohet madhsia, forma, vendosja dhe prania e kanalit t jashtm t veshit. Te qafa shikohet lvizshmria, prania e gushs, asimetria e qafs, ndrsa te goja pr pranin e palatoshizs. Ekzaminimi neurologjik edhe nse kryhet shum mir nuk mund t ket nj domethnie prognostike, nj ekzaminues i mir dhe me prvoj mund t vrej tonusin muskular, simetrin e lvizjeve, prgjigjet gjat manipulimit (qarja dhe qetsimi), ekzaminimi i t qarit sht i rndsishm dhe duhet t shiqohet karakteri dhe nervi facial i fytyrs, refleksi i kapjes sht me rndsi t veant (nga pozicioni i shtrir kalohet fmiu n pozicionin e ulur duke e mbajtur fort pr gishta, fmiu shtyhet me kujdes para dhe prapa pr t vrejtur kontrollin e koks, e riktheni fmiun n pozicionin e shtrir dhe posa koka e fmiut fillon t mbshtetet n tavolin, i shkputni gishtat tuaj kshtu provokoni refkeksin e MORO-s i cili gjindet zakonisht n 20 % t porsalindurve. Provokoni refleksin e pikave kardinale duke e prekur me gisht kndin e buzve, fmija kthen kokn n ann q e prekni fmijn. Provokoni refleksin e thithjes dhe glltitjes duke i futur gishtin e vet n goj. Provokoni refleksin e ecjes automatike, mbani fmijn n pozit vertikale duke u prpjekur t mbshtetni kmbt e tij n tavolin. Gjithashtu nuk duhet t harrohet

edhe hapja e syve. Prkujdesjet e tjera q infermieri/ja duhet t ket parasysh jan temperatura, pulsi, frymmarrja, tensioni, vaksinat etj. Ekzaminimi i t porsalindurit n dalje prfshin kontrollimin e zemrs pr pranin e ndonj zhurme, cianozn dhe pulset femorale SMQ, gjendja e fontanels anterior, barku pr ndonj mas q nuk sht vrejtur n ekzaminimet e mparshme, lkura pr ikter, kordoni pr Infeksion, infeksionet shenja t sepses, ushqyerja - fryrje barku, t vjella, humbja n pesh e dehidrimi.

kujdesin e foshnjs. Edhe babait i duhet ndihma dhe udhzimet e infermieres edukuese pr t fituar besimin e t qenit baba. T ipen kshilla me shkrim mbi rndsin e ushqimit me gji dhe ushqimin t cilin mund t prdor nna. Po ashtu duhet t kshillohet pr higjienn e foshnjs, pr rndsin e vaksinimit, pr kohn dhe vendin e kontrollimeve t fmijs dhe pr pjesmarrjen e saj n sesionet edukuese pr rritjen e mir t fmijs.

Foto: Fjolla Shala

Referencat :
Prve prkujdesjes profesionale q duhet t ofroj infermierja pr nnn dhe t porsalindurin, prgjegjsi e saj sht edhe edukimi dhe promovimi i shndetit. Gjithashtu infermierja duhet t ofroj prkrahje relevante t qndrueshme dhe me zemrbutsi t ciln do nn e krkon me qllim q t shrohet nga stresi fizik i lindjes dhe t rris vetbesimin n
Jaze H., 2005, Vlor, - Pediatria infermierore Shala M., Lenjani B., 2000, Prishtin, pediatria me prkujdesje Gloizheni O., Kallajxhi F., 2001, Tiran Obstetrika neonatologjike Vitet e foshnjris nga Remo H. Largo Tirane, 2000. Unicef, 2001, Prizren, Qasja psikosociale n kujdesin maternal dhe infantil Meridith S., Gee R., 2005, Tirane, far na ndodh kur t rritemi Rissanen-Grhn M., 2005- Pediatric Nursing BTPEP 05/3 child hospital OBSH, unicef, 2002, Fakte pr jet

Nr. 2/2008 Nntor

13

Infermieria

KOSOVARE

Kujdesi infermieror n vlersimin e fmijs

Xhavit H. Ramadani, Msimdhns i Infermieris, Spitali Rajonal, Gjilan
Sot sht detyr dhe obligim i secilit infermier q t jet n gjendje t shpjegoj principet baz t vlersimit shndetsor t fmijs, t radhis elementet kryesore t vlersimit, t deshifroje dhe regjistroj shenjat vitale t fmijs se kur ata jan n kufij normal krahas moshs q ata kan. Shpesh te fmijt sht shum vshtir t ket nj vlersim t sakt ngase gjendja e fmijs mund t ndryshoj edhe pa manifestuar shenja paraprake, pra vlersimi i duhur dhe observimi i duhur mund t nxjerrin n pah pasqyrn reale t gjendjes apo edhe fillimin e ndonj keqsimi eventual t gjendjes shndetsore t fmijs. N shumicn e rasteve t dhnat q i interesojn infermierve merren nga prindi (nna) apo edhe kujdestari i fmijs ngase ato e orientojn infermierin pr vlersim t mtutjeshm por duke pasur kujdes q kto informacione t merren t plota, t sakta dhe pa krijuar alarmime dhe panik t paarsyeshme. Gjithashtu infermieri q t ket t leht punn pr vlersim t fmijs duhet q pos observimit t fmijs ai t ket edhe njohuri teorike n prmasat dhe parametrat q dallojn fmiun normal nga ai jo normal. N vazhdim do t japim nj tabel ku do t jen vlerat normale pr fmijt deri n nj vit.

14 Nr. 2/2008 Nntor

Gjatsia - sht parametr q jo rrall n ditt e sotme nuk i kushtohet rndsi e duhur nga infermiert, ngase n baz t gjatsis mund t konkludohet pr zhvillimin e fmijs, e q gjithmon duhet t kihet parasysh edhe mosha, gjinia si dhe krahasimi i shtatit t prafrt me prindrit e fmijs. Pesha - sht nj tregues shum i rndsishm i zhvillimit normal t fmijs dhe njherit element kryesor pr ndjekjen e zhvillimit normal t fmijs. Pra pesha sht parametr q duhet t ndiqet nga infermiert dhe n baz t shtimit t peshs mund t viejm n prfundim pr shndet t mir apo edhe jo t mir t fmijs. Pesha e fmijs duhet t prcillet n gjasht muajt e par nj her n muaj, n gjashtmujorin e dyt nj her n dy muaj, dy here n vit gjat tri viteve t para dhe me von nj her n vit. Kuptohet kto matje jan pr fmijt t cilt nuk kan probleme dhe smundshmri, ngase kur fmija ka smundje infermieri duhet q t peshoj fmijn disa her q t dij pr humbjet n pesh dhe varsisht nga rnia aplikohet edhe terapia adekuate pr t. Frekuenca respiratore - te t porsalindurit sht me tepr abdominale dhe ajo ndryshon nga 3050 here n minut deri n momentin e lindjes, 16-20 her n minut te fmijt deri n gjashte vjet, ndrsa 1416 her n minut pr fmijt n pubertet. Kjo matet prmes prekjes ose edhe dgjimit t toraksit t fmijs dhe se t dhnat jan m t sakta kur fmija sht n gjum. Pulsi - sht parametr qe frekuenca e tij matet prmes prekjes dhe dgjimit t zemrs, te fmijt e vegjl duhet prekur n arterien radiale dhe at tibiale t pasme, ndrsa te fmijt m t rritur mund t matet edhe n arterien femorale dhe at petidiale/pjesa e brendshme e shputs s kmbs/. Frekuenca e pulsit sht normale nse sht n kto limite: 70-170 her n minut ne momentin e lindjes, 100-140 pak pas lindjes, 80-140 her n minut te

fmijt deri n nj vit, 80-120 her n minut pr fmijt deri n tre vje, 75115 pr fmijt mbi tre vje, 75-100 her n minut pr fmijt deri n moshn pes vjeare dhe 80-85 her n minut pr fmijt deri n pubertet. Te i porsalinduri zakonisht pulsi stabilizohet n 120-140 her n minut dhe ky ritm zakonisht sht i rregullt. Sasia e mjaftueshme e qumshtit pr fmiun - sht gjithashtu shum me rndsi q t dim edhe at se sa qumsht duhet t marr fmija. Fmija n 10 ditt e para t jets s tij duhet t marr sasin e qumshtit q sht e barabart me numrin e ditve minus nj her 70 (Sq=ND-1x70) pr fmijt me pesh deri ne 3200gr. Ndrsa pr fmijt me peshe mbi 3200gr. numri i ditve minus 1 her 80 q do t thot se ai duhet t marre afrsisht nse sht n ditn e pest 280-320 ml qumsht varsisht nga pesha e tij. Nga dita e 20 e deri n fund t muajit t par, si dhe pr do muaj ve e ve mund t shihni n tabeln nr 1. Ndrsa nga muaji i gjasht e tutje nuk mund te themi me saktsi sepse nga kjo koh fmijs prve qumshtit i duhen edhe ushqime shtes. Presioni arterial - sht nj parametr t cilin infermieret shpesh her nuk e marrin parasysh dhe nuk e bjn duke harruar se ai na jep nj informat klinike e q e njjta mund t qoj edhe n diagnoze t sakt. E rndsishme sht q gjate matjes se presionit arterial gjithmon fmija t jet i qet, dhe jo duke qajtur ngase kjo bn q t mos mund t'i marrim t dhnat e sakta. Pr fmij duhet t marrim aparatin special i cili ka nj shirit q nuk duhet t jet m i vogl se gjysma dhe m i madh se 2/3 e gjatsis s krahut, e njjta manzhet prdoret edhe kur duam q t matim presionin arterial n nivelin e ekstremiteteve t poshtme. Vlerat normale t presionit arterial te fmijt n lindje jan: pr sistolikun 60-90 mmHg ndrsa pr diastolikun 20-60 mmHg. T dy presionet psojn ndrrime gjat kalimit t viteve e q kto ndrrime jan 2-3 mmHg pr vit

moshe. Gjate vitit t par t jets presioni arterial sistolik i krahve mund t jet i barabart me at t kmbeve, ndrsa m von presioni sistolik i kmbve sht normal nse sht 10-30 mmHg m i madh se ai i krahve. Presioni diastolik duhet t jet i barabart n krah dhe n kmb. Saturimi SpO2 - edhe saturimi sht shum i rndsishm pr organizmin e fmijve, oksigjenimi i duhur ka nj rndsi t madhe n parandalimin e dmtimeve n nivelin indor. Pra nj gjendje m e gjat e mungess s oksigjenit (hipoksis) mund t qoj deri te ajo q fmija t ket dmtime n tru apo zemr. Vlerat normale t saturimit te fmijt e shndetshm n gjakun arterial jan 95-98 %, e pr vlera m t ulura nevojitet dhnia e oksigjenit e q mund t administrohet qoft n ambientet e inkubatorit apo edhe prmes masks apo kanjules nazale. E rndsishme ktu sht q infermieret t njohin mir instrumentet e oksigjenimit n prputhje me moshn dhe gjendjen shndetsore t fmijs. Gjithmon kur fmija sht nn oksigjenoterapi ai duhet observuar klinikisht si dhe t matet niveli i saturimit (oksigjenit) n gjak me pulsoksimetr. Infermiret duhet q t dhnat e grumbulluara t'i vlersojn pr t par se a kemi nj gjendje normale apo jonormale dhe m pas vlersojn se ai efekt ka ardhur si pasoj e ndonj keqfunksioni apo edhe sht br gabim gjat matjes e q pasi verifikohen t dhnat edhe nj her vendoset se cili do t jet hapi i radhs.

Referencat:
Jaze H. Pediatria Infermierore, 2005, Vlor, Islami H. dhe Disha M. Receptura Mjeksore, 2001, Tiran, Qatipi M. Neonatologjia, 2002, Tiran

Nr. 2/2008 Nntor

15

Infermieria

KOSOVARE

Roli infermieror n mjekimin e infeksioneve t gojs te fmijt

Shehide Fetahu Zuka, Kryeinfermiere n Kshillimoren pr edukimin shndetsor t nnave n Klinikn e Pediatris
Smundjet e gojs mund t shfaqen prej periudhs menjher pas lindjes dhe ato mund t jen KANDIDOZA e mukozs s gojs (SOOR) dhe STOMATITIS APHTOSA. Kandidoza - sht smundje mikotike siprfaqsore e mukozave dhe lkurs intertrigjinoze t lagsht dhe shoqruese e shpesht e imunitetit t dobsuar. Kandidoza sht e shpesht n mbar botn. Shfaqet tek t dy gjinit e do moshe. Shkaktart jan Candida albicans krpudh e tharmit (majaja e birrs), m e rndsishmja prej shtat llojeve t krpudhave t gjinis kandita, q mund t shkaktojn smundjet e gojs. Kandidoza e mukozs s gojs SOOR sht trajt e shpesht e smundjeve t gojs sidomos te t porsalindurit, vihet re shpesh ndr t porsalindurit n 6 muajt e par t jets, kurse m von te fmijt q marrin antibiotik. Ankesat e foshnjave jan t shoqruara edhe me vshtirsit gjat thithjes s gjirit dhe ushqimit artificial, qajn dhe refuzojn ushqimin. Shenjat klinike t kandidozs (SOOR) tek t porsalindurit manifestohet me shtresa t bardha n t prhimt. Kto shtresa shfaqen gjithkund npr zgavrn e gojs por m t shprehura jan n gjuh dhe n regjionin retromollar, gjithashtu mund t paraqiten edhe n mukozn e buzve, t qiellzs s fort dhe t gurmazit shtresa siprfaqsore q prngjajn n qumshtin e kuagulluar. Pas heqjes s shtress siprfaqsore ngelin vendet dukshm t skuqura, ndrsa pas heqjes s ktyre shtresave t cilat kan deprtuar m thell n epitel ngelin erozionet, t cilat jan t shoqruara me gjakderdhje. Mjekimi - Kandidoza n goj (SOOR) mjekohet me pastrimin e gojs me natrium bikarbonate pas ushqimit me shkopinj t but t mveshur me gaza sterile dhe aplikimi i antimikotikve si pika Nistatin dhe geli Daktanol. Stomatitis aphtosa - shkaktart e aftve nuk dihen saktsisht por prmendet paraprirja e trashguar, autoimuniteti, infektimet virale dhe ato bakteriale si dhe rregullimet gastrointestinale. Shenjat klinike te stomatiti aphtosa - paraqet ullkus t forms s rrumbullakt ose ovale, i cili prej rrethit sht i kufizuar qart me
16 Nr. 2/2008 Nntor

zonat eritematoze n trajt t kuqe. Skajet jan t drejta dhe t mprehta, nuk jan t gropuara dhe shtrihen n nivelin e epitelit prreth ose jan pak t ngritura mbi nivel. Fundi sht i mbushur me fibrin t ngjyrs s verdh. Nse shtresat e fibrinit hiqen ather vjen deri te gjakderdhja. Aftt lokalizohen gati n t gjitha pjest e zgavrs s gojs (maja dhe ant e gjuhs s gojs, mukoza e faqeve, mukoza e buzve, farinksi i poshtm, farinksi i siprm

Qllimi kryesor i prkujdesjes ndaj fmijve me stomatit afhosa t gojs sht ndalja e dhimbjeve dhe pengimi i prhapjes s virusit. Me qllim t zbutjes s dhimbjeve prdoren analgjetikt dhe anestetikt, posarisht para shujtave pr t lehtsuar marrjen e ushqimit dhe lngjeve. N kto raste merren lngje pa krip, pa sheqer dhe pa gazra duke prdorur pipza pr t`iu shmangur dhimbjeve, pra duhet shmangur ushqimit t njelmt, djegs dhe t fort. Po ashtu sht e rndsishme edhe mbajtja e higjiens s gojs.

Pas do shujte fmija duhet t shprlaj gojn me uj t ngroht dhe po ashtu mund t prdoren brusha shum t buta pr dhmb q mundsojn pastrim pa dhembje n vendet afr zonave me ulcera. Higjiena e personelit q prkujdeset pr fmijn e smur po ashtu duhet t jet n nivel. Pr kt arsye larja e shpesht e duarve t personelit mjeksor si dhe t fmijs sht e domosdoshme. Prognoza e smundjes kryesisht sht e mir. Aphtet trhiqen pr nj deri n dy jav. Mjekimi i ktyre dy smundjeve sht simptomatik. Vrehet se numri i fmijve t smur nga kto smundje t gojs pra Candidoza (SOOR) dhe stomatiti aphtoza nuk sht i lart krahasuar me vitet e mhershme. Mendohet se faktort m t rndsishm kontribues pr rnien e ktyre dy infeksioneve jan: kshillimorja pr edukimin shndetsor t nnave ka luajtur rolin ky n kt prmirsim t gjendjes duke mbajtur kshilla dhe demonstrime praktike n klinik. ngritja e nivelit edukativoshndetsor t nnave prcjellse qndrimi i nns afr fmijs s saj n klinik. Bazuar n shnimet t cilat jan marr n repartin e gastroenterologjis akute dhe kronike t Kliniks s Pediatris nga viti 2006 deri n muajin tetor t vitit 2008 sht numri m i vogl i fmijve t smur krahasuar me vitet e mhershme. Kuptuam se roli i kujdesit infermieror rreth infeksionit t gojs sht shum i madh. N kt ka ndikuar informimi i mjaftueshm i nnave pr kto infeksione si dhe kshillat e dhna n kshillimore pr edukimin e nnave n Klinikn e Pediatris. Rekomandohet q infermiert t shfrytzojn do mundsi t dhn pr ngritjen e vazhdueshme t edukimit profesional prmes trajnimeve/edukimeve t ndryshme t zgjerohet rrjeti i kshillimoreve pr edukimin shndetsor t nnave duke themeluar kso kshillimore n t gjitha spitalet regjionale t Republiks s Kosovs.

Kujdesi pr gojn dhe dhmbt te fmijt

Kimete Hyseni-Lubishtani, Infermiere n shrbimin e stomatologjis, Shtpia e shndetit, Viti Qllimi kryesor i infermierve pr kujdesin e gojs dhe dhmbve te fmijt sht q t krijoj shprehi dhe aftsi, q ata pastaj t jen n gjendje t mbajn t pastr gojn dhe dhmbet e tyre, t lagur, t lir e pa infeksione. Kto arrihen duke u ndihmuar fmijeve, ku kt ndihmes fillimisht e bjn prinderit e tyre e pastaj nse sht e nevojshme edhe infermieri apo edhe mjeku. Infermieri nuk ka rolin vetem te asistentit t mjekut por duhet t ndihmon, edukon dhe kshillon fmijen dhe familjaret pr higjienn, prdorimin e pastave si edhe bashkpunimin me specialistin n rastet e veqanta. Pr pastrimin e dhmbve dhe gojs sht e rndsishme t dihet se goja duhet pastruar deri sa fmiu nuk ka dhmb vetm me uje duke i fshir gingivat dhe me shprlarje t shpeshta, pas moshs dy vjeqare ather kur fmiu ka dhmb duhet q t'i ndihmohet atij t'i laj dhmbt me uj dhe past pa fluor. Vetm pas moshs shtate vjet fmija sht i aft dhe mund t realizoj pastrimin e dhmbve dhe gojs ashtu si edhe i rrituri. Te fmijt mund t arrihet higjien e mir orale ather kur: Dhmbt e fmijs jan t pastr dhe t shndosh Gingivat kan ngjyr t kthjellt dhe nuk gjakosin apo nuk kan dhembje gjat larjes s dhmbve. Era e keqe nuk sht e pranishme n goj e fmijs. Dalja e dhmbve t par fillon n pes apo gjasht muajt e par t jets s femijve, por kjo mund t ndodh edhe n dymbdhjet muaj apo n raste t rralla edhe n tetmbdhjet muaj. N daljen e dhmbeve ka rndsi edhe trashgimia familjare, arsye patologjike, kongjenitale, hormonale apo edhe personaliteti i fmiut ngase te fmijet rakitik mund t ket vones t daljes s dhmbve si dhe dalje t rregullta t tyre. Zakonisht kur te fmiu fillojn t dalin dhmbt tre apo katr ditet e para fmiu shoqrohet me nj temperatur t moderuar (subfebrile), shqetsime t vogla, ulje t oreksit, jarg si dhe enjtje t gingivave. Infermieri/ja sht ai/ajo q duhet t mas temperaturn dhe nse temperatura sht mbi 38 grade celsius duhet ditur se ajo nuk sht nga dalja e dhmbit por duhet hulumtuar shkakun e asaj temperature. Infermieri/ja duhet t shikoj edhe gojn e fmijes i cili ka jarg t shtuar dhe pa shenja infeksioni, pra ajo vendos gishtin e paster apo me dorz sterile ne gingiva duke ia ferkuar lehtesisht dhe duke pare se mos jane t enjtura apo edhe te zbehta. N kto raste zakonisht fmijes i ipen gjra (lojra) t forta q ai t'i frkoj vet gingivat (por gjithmon duhet t kemi parasysh ruajtjen nga infeksioni). Dhmbt e fmijeris, t prkohshm apo dhmbt e qumshtit prfundojn s daluri rreth moshs tridhjet muajsh ku duhet t kompletohen 20 dhmb, e q nga mosha gjasht vjeqare ata fillojn t biejn dhe vendin e tyre e zn dhmbt e prhershm e q numri i tyre kur t kompletohen duhet te jet 32. Kujdesi pr dhmbt fillon q me dhmbt e qumshtit apo nga fundi i vitit t par. sht e rndsishme t msojm fmijn t prtyp mir ushqimet. Kur ushqimi prmban sheqerna ose brumra sht mir t'i japim n fund nj sasi t vogl ushqimi q pastron mir dhmbt si p.sh. perimet si nj pjes molle ose karote. Fmijs mund t ia pastrojm dhmbt me nj garz t lagur me pak sod bikarboni dhe sht mir q ai t msohet t shprlaj gojn pas do ushqyerje. Duhet msuar gjithashtu, pas vitit t dyt, t prdor furqen e dhmbve n mnyre korrekte. Veanrisht n dark pastrimi i dhmbve sht i domosdoshm pr mirmbajtjen e tyre. Masat higjienike t rekomanduara nga shrbimet e infermieris n parandalimin e prishjes s dhmbve pr prinderit dhe fmijet jane: Aplikimi i furqs pr pastrimin e dhmbve pr fmijet mbi dy vjeq Perdorimi i pastave me prqindje t duhur t fluorit Kontrollat e rregullta dhe periodike si dhe konsultimet n shrbimet e infermieris dhe ato t stomatologjise Higjiena e gojs sht nj detyr e do individi por te fmijet sht detyr pr prindrit, edukatort, msuesit dhe shrbimet infermierore dhe ato mjekesore.

Referencat:
Ymeri R. Smundjet e gojs, 1985, Prishtin Dobreci S. Dermatologjia, 1998, Prishtin Shala M. Neonatologjia, 2008, Prishtin Wong D.L. & Hockenberry M-E. Wong`s Essentials of Pediatric Nursing, WilsonWinkelstein-Schwartz, 2000.

Referencat:
Hamilton P.M. Basic Pediatric Nursing, Sixth Edition, 1991 by Mosby-Year Book,Inc. Jaze H. 2005, Vlor, Pediatria Infermierore V.Henderson, I.E,.M.A. Parimet themelore t kujdeseve infermierore. Tiran 1997 /prkthyer nga: Eliana A. Basha.

Nr. 2/2008 Nntor

17

Infermieria

KOSOVARE
Baize Muaj - Bachelor n Shkencat Infermierike, Planifikuese e programeve n Qendrn pr Edukimt t Vazhdueshm Infermierik

Rndsia e ushqyeshmris s shndetshme te fmijt dhe adoleshentt

Esenca e t ushqyerit t shndetshm sht arritja e balancimit n dietn e fmijs, duke i bashkangjitur pemt, perimet, drithrat, mishin, zvendsuesit e mishit si dhe produktet e qumshtit. Racionet ushqimore duhet t jen klorike t freskta dhe natyrale, gj q ndihmon n mirmbajtjen e shndetit dhe peshs normale trupore. Koha e marrjes s racionit t ushqimit ofron familjen rreth tavolins, ku jan t gjith s bashku, p.sh. marrja e racionit t mngjesit dhe dreks e bn ditn m produktive, mbase racioni ushqimor i mbrmjes sht koha ku mund t bisedohet mbi at se far ka ndodhur gjat dits, ndrsa pr fmijt t msohen t pranojn mnyrn e jetess shoqrore. sht me rndsi q fmijt t njoftohen pr vlerat e ushqimit q sht prgatitur, po ashtu edhe prfshirja e tyre n prgatitjen e ushqimit. T ushqyerit s bashku, sht nj koh e prshtatshme pr t kaluar kohn si familje. Gjithashtu pr fmijt kjo shrben si mundsi pr t qen model. Kur fmijt i shohin prindrit e tyre duke ngrn ushqim t shndetshm edhe ata do t inkurajohen q t bjn t njjtn gj. Marrja e racionit t leht n mngjes, nga fmijt pr do dit ka efekt pozitiv n zhvillimin e tyre fizik dhe mendor. Sipas disa hulumtimeve n Australi, nj nga katr fmij nuk e marrin racionin e mngjesit. Si pasoj e saj n shkoll fmijt e uritur m leht e humbin koncentrimin n klas, dhe nuk kan energji pr t pushuar dhe pr t'u relaksuar. Disa kshilla gjat kohs s marrjes s racionit ushqimor - Sipas Dietary Guidelines for Americans (DGA, 2005) kur uleni s bashku si familje pr t ngrn racion ushqimor, provoni t krijoni rregull pr kohn e sakt t racionit, n mnyr q edhe tek fmijt t krijohet kjo rutin. sht mir q televizioni t fiket, mbani ngazllim t leht, mnjanoni argumentet ose ngacmimet, inkurajoni fmijt pr ngrnie t ngadalshme q t knaqen me shijen e ushqimit, kjo do t'i jep lukthit koh dhe sht shenj se kur lukthi sht i mbushur. Nuk sht e nevojshme q pjata t strmbushet me ushqim, fillo me pak dhe ofroje t dytn nse ai dshiron ende. Fmijt nuk duhet t detyrohen q t pastrojn pjatn nse aty ka pasur ushqim sa pr t'u ngopur ata. Fmijt duhet t inkurajohen q: t marrin ushqim t llojllojshm, t menjanojn marrjen e sasis s teprt t mblsirave, pijeve t mbla dhe pijeve t gazuara, bonboneve t cilt prmbajn kalori t shumta ndrsa nuk kan vlera nutritive. N rast se ata marrin mblsira duhet patur kujdes q t marrin mblsira t pasura nutritive si psh, puding, akullore, pasta me pem etj. Sipas Dietitians Association of Australia (DAA, 2005) marrja e ushqimeve t shndetshme dhe llojllojshme si dhe marrja me aktivitetet fizike, paraqesin rndsi t madhe pr t prmbushur nevojat e veanta pr zhvillimin dhe m i r q e n i e n e f m i j v e Marrja e ushqimeve t teprta dhe aktivitetet fizike jo t mjaftueshme mund t reflektoj n mbipesh, ku m von mund t paraqiten probleme shndetsore te fmijt, gj q mund t prcillet edhe n moshn e rritur. Prandaj prindrit dhe e tr familja marrin rol aktiv n t msuarit e fmijve t tyre pr t fituar shprehi t drejta t marrjes s ushqimit t shndetshm, si dhe shprehi pr aktivitetet fizike. Prfitimet nga ushqimet e shndetshme, aktivitetet fizike si dhe nga dieta e balancuar jan: rritja normale, zhvillimi i memories, ndrtimi i eshtrave dhe muskujve, energjia e duhur, mirmbajtjen e peshs s shndetshme, mnjanimi i mbipeshs e cila sht e ndrlidhur me smundjet sikurse diabeti, smundjet kardiovaskulare etj. Nevojat e fmijve dhe adoleshentve pr ushqime jan t veanta - sipas DAA (Leader in Nutrition) udhzuesit dietal pr fmijt dhe adoleshentt jan dizajnuar n mnyr q t'iu ndihmohet fmijve dhe adoleshentve n zgjedhjen e ushqimeve t cilat I kontribuojn rritjes dhe zhvillimit normal t tyre, sepse ata kan nevoj pr sasi t mjaftueshme t ushqimit. Tek fmijt deri n moshn 2 vjeare nuk preferohet reduktimi i qumshtit t yndyrshm, pr shkak t nevojave t tyre pr m shum kalori. Fmijt m t mdhenj dhe adoleshentt duhet inkurajuar n reduktimin e yndyrave t ndryshme. Si formohen shprehit e marrjes s ushqimit te fmijt? -T rriturit kan rol t rndsishm n formimin e shprehive t fmijve n marrjen e ushqimit. Fmijt pr t msuar shprehi pr t ngrn ushqime sa m t mira, ata duhet t jen n gjendje q vet ta prgatitin at. Fmijt nuk duhet t shtyhen q ta marrin ushqimin q nuk e plqejn. Prandaj ata duke u rritur duhet t msohen n ushqime me shije t ndryshme n mnyr q kohn e ngrnies ta presin me knaqsi. Po ashtu prindrit luajn rol t rndsishm duke shpjeguar pr rndsin e ushqimeve, marrjen e ushqimit t llojllojshm dhe t bollshm si jan: perimet bishtore, frutat, ushqimet prej drithrave po ashtu buka, orizi, pastat dhe pett. Nga mishrat preferohet mishi pa dhjam, mish peshku dhe mish zogu, ndrsa nga produktet e qumshtit preferohet vet qumshti, jogurti dhe djathi. Kur prindrit e fmijve ushqehen me ushqim t llojllojshm me pak yndyr dhe me pak sheqer, por me shum fibra, ather edhe fmijt m leht i pranojn ushqimet e llojllojshme. Pr kt prindrit duhet t tentojn q fmijt e tyre gjithmon t marrin ushqime t duhura dhe t'iu plqej ai ushqim, por nse atyre me t vrtet nuk iu plqen ai ushqim ather nuk duhet t jet i detyrueshm q t'iu ipet, por duhet shiquar pr mundsit e tjera t ushqimeve t cilat ndikojn n rritjen dhe zhvillimin normal t fmijve.

Referencat:
Dietary Guidelines for Americans (DGA), 2005, U.S. Department of Health and Human Services. Department of Agriculture. www.healthierus.gov/dietaryguidelines http://www.healthykids.nsw.gov.au/in fopages/2076.html Dietitians Association of Australia Leader in Nutrition. (DAA) http://www.health.gov/dietaryguidelin es/dga2005/document/pdf/DGA2005.p df http://www.bigglook.com/biggmenu/ cocuk.asp

18 Nr. 2/2008 Nntor

Ushqimi dhe rregullimet e tretjes tek fmijt

Bedrije Kryeziu, bachellor n shkencat e infermieris, Spitali Rajonal, Gjilan
Ushqimi dhe prbrsit e ushqimit Fmijve iu nevojitet shum energji dhe lnd ushqyese, veanrisht kur ata jan duke u rritur dhe duke u zhvilluar. Energjia merret nga ushqimi q ata e konsumojn. Duhet pasur shum kujdes se si ushqehen fmijt pr t penguar kequshqyeshmrin. Rndsi t madhe ka mosha e hershme e fmijve se si jan ushqyer dhe far shprehi kan fituar pr mnyrn e t ushqyerit. Mos ushqyeshmria e mir sjell probleme shndetsore pr fmijt, t cilat probleme do ta prcjellin edhe n moshn e pjekuris apo pr tr jetgjatsin. Fmijt duhet t inkurajohen q t marrin ushqim t shumllojshm n mnyr q t marrin sasin e nevojshme t prbrsve ushqimor si karbohidrate, yndyra dhe proteina t cilat e ndihmojn at pr t'u zhvilluar dhe pr t qen i shndetshm. Ata gjithashtu duhet inkurajuar q t marrin sasi t mdha t pemve dhe perimeve deri n pes racione n dit. Ve prbrsve kryesor t ushqimit q japin energji, ushqimi duhet t plotsohet edhe me prbrs tjer q jan t domosdoshm pr nj funksionim t mir t shndetit. Kta prbrs jan: Kalciumi- ndihmon pr eshtra dhe dhmb t shndosh. Gjendet n qumsht, djath, jogurt, arra etj. Vitamina D ndihmon n absorbimin e kalciumit. Burime t mira t ksaj vitamine jan drithrat, margarina, peshku, por burim kryesor jan rrezet e diellit. Hekuri- nevojitet pr t penguar anemin. Burime t rndsishme t hekurit jan mishi i kuq, peshku, rregullimet e tretjes tek fmijt Diarreja akute e leht sht nj rregullim akut i tretjes q prek shpesh fmijt dhe q dmton rnd shndetin e tyre. Fmijt q ushqehen me gjirin e nns smuren m rrall nga rregullimet e tretjes dhe e kalojn m leht at, prkundr fmijve q ushqehen me ushqim artificial. Qumshti i gjirit sht ushqimi m i mir dhe i pa zvendsueshm pr fmijn e vogl. Ai tretet plotsisht e me lehtsi, pasi prmban lnd ushqimore q jan t prshtatshme pr organizmin e fmijs. Qumshti i gjirit prmban disa lnd q mbrojn zorrt nga zhvillimi i shumzimit t mikrobeve ndrsa kto lnd zhduken n qumshtin e lops pas zierjes. N rast t diarres, fmija ka dhembje barku, jashtqitje t ujshme dhe me er t keqe, fillojn me 3-4 her n dit e mund t shtohen 8-10 her n dit. Ngjyra e tyre n fillim sht e verdh e m pas bhet jeshile. Fmija ndihet i lodhur dhe humb n pesh. Helmet q formohen n zorr thithen dhe shkaktojn rregullime t tjera si ngritje t temperaturs, t vjella, molisje etj. Kur fmija ka imunitet t dobt diarreja mund t shfaqet n nj form m t rnd. Prve ushqimit t rnd dhe infeksionit me mikrobe, diarren e favorizon edhe vapa e vers edhe pse kto rregullime mund t paraqiten n do koh, por vapa e dobson organizmin e fmijs dhe kjo sht arsyeja q e favorizon paraqitjen e diarres. Si pasoj e diarres lkura zbehet, goja thahet, syt jan me shikim t lodhur e t
Nr. 2/2008 Nntor 19

Foto: Fekrije Hasani

perimet bishtajore (fasulja, bizelja, bishtajat), perimet jeshile, drithrat etj. Vitamina C- sht esenciale pr shndet t mir. Kjo vitamin n sasi t mdha gjendet n pem dhe perime posarisht gjendet n pemt e tharta, domate dhe patate. Kjo vitamin i ndihmon trupit t absorboj hekurin nga forma ferrike n ferrous sulfat. Vitamina A- sht e rndsishme q fmijt t ken shikim dhe pamje m t mir si dhe pr nj lkur t shndetshme. Gjendet n qumsht, tlyen, perime jeshile dhe n karota. Folatet- i ndihmojn sitemit imunitar dhe n prodhimin e rruazave t kuqe t gjakut. Gjithashtu i ndihmon edhe sistemit neurologjik. Burime t mira me folate jan perimet q kan ngjyr t errt t gjelbr, perimet bishtajore, tharmi etj.

Infermieria

KOSOVARE
ather ndalohet dhnia e ushqimeve. Fmijs i jepet vetm uj i vluar ose aj 1-10 lug t vogla do 5-10 minuta. Pas do kohe kur ai ka jashtqitje, sht mir ti jepet 1 got ose 150-200 ml ORS. N rast se nuk ka ORS t gatshm, ai prgatitet edhe vet p.sh. 1 lug aji (5 ml) rrafsh me krip gjelle hidhet n 1 litr uj q m par e kemi vluar dhe tani sht i ngroht dhe aty i shtohen tet lug aji me sheqer, przihet derisa t tretet dhe i jepet fmijs shpesh e nga pak. Sasia e ORS q duhet t'i jepet fmijs, bazohet me etjen q ka fmija. 6-10 or i ndrpritet plotsisht ushqimi dhe i ipet vetm ORS. Pastaj fillohet me ushqime q absorbohen leht si: lng orizi, pire mollsh ose ftoi, sup me karota, e cila ka veprim rehidruese e fiksues t ujit n organizmin e fmijs. Kjo diet zgjat 1- 2 dit. Me prmirsimin e gjendjes s prgjithshme t fmijs e me paksimin e rregullimeve, fillohet ushqyerja e fmijs me karbohidrate e proteina. N rast, kur dhnia nga goja e ORS sht br e pamundur nga t vjellat dhe jashtqitjet e shpeshta duhet q rehidrimi t bhet n mnyr intravenoze. Mjekimi n mnyr intravenoze bhet kur etiologjia e diarres sht nga shkaktart infektiv e jo nga problemet e tretjes. A sht me rndsi vetm balancimi i diets pr t penguar diarren? Absolutisht jo, sepse ve balancimit t diets duhet pasur kujdes q ushqimi t jet i sigurt pr konsumim. T jet i prgatitur dhe i ruajtur mir. Q t mos e rrezikojm shndetin e fmijve duhet q gjithmon: T lahen duart me sapun dhe t teren para fillimit t prgatitjes s ushqimeve, pas prgatitjes, pas daljes nga tualeti, pas kontaktit me mish t freskt (i pa zier). Sa m shpesh t lahet mir vendi ku lihen ent e kuzhins pr tu kulluar, peshqirt q fshihen ent si dhe posarisht lecka q na shrben pr ti lar ent (kto duhet t pastrohen dhe dezinfektohen pas do prdorimi) Gjithmon s pari fillohet me prgatitjen e ushqimin me origjin bimore e pastaj vazhdohet me prgatitjen e ushqimit me origjin shtazore. Kujdes pr ushqimin q mbani n frigorifer sidomos ushqimet me origjin shtazore. Kujdes temperatura e frigoriferit, kur sht frigoriferi i strmbushur duhet ta ulsh temperaturn n mnyr q temperatura t jet adekuate pr ushqimin q ndodhet aty (p.sh nse ka qen n 2 ather e vendosni n 3 apo 4). T gjitha pemt dhe perimet para se t konsumohen duhet t lahen e t teren sepse edhe me terje e largojm nj pjes t madhe t mikrobeve q mund t sjellin smundje. Me kujdes pr higjienn e ushqimit mbrojm fmijt nga infeksionet e ndryshme e sidomos nga Diarreja.

N rast se preket sistemi nervor qendror fmija humb edhe ndjenjat. ka duhet br pr t mnjanuar rregullimet e tretjes? Fillohet duke i dhn fmijs ushqim t prshtatshm. Ushqimi m i dobishm, m i pastr e m i sigurt pr fmijn n muajt e par t jets sht qumshti i nns. N moshn mbi 6 muaj, fmijs duhet t'i jepet ushqim shtes n baz t moshs s fmijs si: pire, kos, sup n mnyr graduale. Ndalohet heqja e fmijs nga gjiri n muajt e vers, pr shkak t problemeve t mundshme pr shndetin e tij. Te fmijt me ushqim artificial duhet pasur kujdes q t bhet zierja e mir e qumshtit dhe ruajtja e mir, q nnkupton ent e pastruara dhe vendi i mir i ruajtjes. Gjithashtu duhet pasur kujdes q mos t'i japim fmijs ushqim t tepruar dhe t njllojshm, por sasia e ushqimit duhet t jet e balancuar si n sasi ashtu edhe n cilsi. Meq vapa favorizon diarren, si primare duhet t merret q fmija mos t tejngopet dhe t'i bhen fmijs banjo m t shpeshta. Rndsi ka gjithashtu shum edhe ambienti i pastr. Pra n baz t ksaj shihet se fmija duhet t qndroj kur ka mundsi n ambiente t hapura dhe t pastr, apo dhoma ku ai qndron duhet t ajroset shpesh. Gjithashtu e rndsishme sht edhe veshja e fmijs, fmijn n stinn e vers duhet veshur me rroba t lehta dhe nga pambuku. Nj tjetr gj me rndsi sht edhe hidrimi i fmijs duke e inkurajuar q t konsumoj sasi t nevojshme t ujit dhe lngjeve tjera. Si bhet mjekimi I Diarres? Mjekimi i diarres bhet: me mjekim prmes diets dhe mjekimi prmes medikamenteve. Tek mjekimi prmes diets shum e rndsishme sht dieta me lngje pr ta rehidruar q do t thot duhet zvendsuar lngjet q i ka humbur me t vjella dhe jashtqitje. Fmija n kt rast nuk e humb vetm ujin, por edhe prbrsit tjer t nevojshm si kriprat minerale, natriumin, kaliumin, kalciumin, etj. N qoft se tek fmija ve jan paraqitur t vjellura dhe jashtqitja e shpesht,

Foto: Krenar ela Referencat:

Nutrition Australia , nutrition for children and Adolescents in Australia (2003) http://www.nhmrc.gov.au/publications/ synopses/dietsyn.htm - last updated September 5 2003 F o o d S t a n d a r d A g e n c y http://www.eatwell.gov.uk/asksam/age sandstages/childrenandbabies/#A219782 - last rewied July 2007 Chidren Health Topics http://www.cyh.com/HealthTopics/Hea lthTopicDetails.aspx?p=114&np=303&id= 1462 last updatet Friday 11 July 2008 8 Good Foods Young Kids Love(and hy they are good for them) Prepared by Catherine Saxelby Last updated on S e p t e m b e r 5 , 2 0 0 3 .http://www.nhmrc.gov.au/publications /synopses/dietsyn.htm N.Kamberi, rregullimet e tretjes tek fmijt e vegjl Shtator 2008 http://www.femerore.com/femijet/crreg ullimet-e-tretjes-tek-femijet-e-vegjel.html

20 Nr. 2/2008 Nntor

Efektet e pirjes dytsore t duhanit te fmijt

Lester J. Kiemele, PA-C, MPAS, Mayo Clinic, Rochester, MN, USA
Njerzit e kan prdor duhanin n forma t ndryshme me shekuj. Sipas Organizats Botrore t Shndetsis, 1.1 bilion njerz jan pirs t rregullt t produkteve t duhanit n tr botn. Pirja e dors s dyt ose pasive e duhanit sht pirja e duhanit n nj ambient t prbashkt dhe paraqet rrezik t shprehur pr do njeri, posarisht pr fmijt. Pirja e duhanit sht kancerogjene e klasit A, domethn shkakton kancer tek njerzit. Prdorimi i duhanit sht sjellje destruktive e shndetit. Shumica e duhanpirsve e din q sht i dmshm por e nnvlersojn rrezikun n shndetin e tyre. Pirja e duhanit sht m shum e prhapur ndr popullatn me t ardhura t ulta, dhe me gjendje socioekonomike t ult. Duhani prfundimisht vret 60% nga prdoruesit e tij. Tymi i duhanit sht nj przierje e prbr prej 4000 kemikaleve, prej t cilave 60 njihen si shkaktare t kancerit. Tymi i duhanit prmban karbon monoksid, nikotin dhe katran. Nikotina nuk sht kancerogjen por stimulues me veti t ndryshueshme. Gjysm jeta e tij sht 120 minuta. Kotinina sht metabolite m e madhe e nikotins dhe gjendet pas ekspozimit t tymit t duhanit. Gjysm jetn e ka prej 1820 or. Ndrmjet 50% dhe 75% t fmijve t duhanpirsve kan nivele t zbuluara t kotinins n gjakun e tyre. Nivele t shprehura t kotinins gjithashtu mund t gjinden n gjakun e t porsalindurve edhe nse nna e tyre nuk ka qen duhanpirse, por q ka jetuar n shtpi q sht pir duhani. shokt e tyre. Pirja e duhanit gjat shtatznis Pirja e duhanit gjat shtatznis e rrit rrezikun e lindjes me pesh t ult t infantve t cilt mund t shkaktojn probleme t sjelljes dhe mendore pr fmijn, duke prfshir paaftsit n msim dhe paralizn e trurit. Grat shtatzna t cilat pin duhan gjithashtu kan rrezik t madh pr abort. Nikotina ndeshet me t gjitha pengesat/barrierat biologjike, dhe grat shtatzna t cilat pin duhan transferojn toksinet tek foshnja e tyre prmes placents. Kto toksine gjithashtu mund t transferohen tek infanti prmes gjidhnjes. Fmija i lindur nga nna q pin duhan gjithashtu ka rrezik t lart pr astma dhe alergjit rrethuese. Pr rritjen dhe zhvillimin e duhur t fetusit, gruaja shtatzn nuk duhet t konsumoj duhanin. Pirja e duhanit dhe smundjet respiratore t poshtme Pirja e duhanit e rrit shkalln e smundjeve t traktit t poshtm respirator tek fmijt. Fmijt normalisht marrin frym m shpejt, dhe duke marr m shum ajr t ndotur shkakton fmijs marrjen e m shum toksineve dhe helmeve. Studimet tregojn q infantt e prindrve duhanpirs t moshs 6 deri 18 muaj ishin 38% m t mundshm pr zhvillimin e bronchitis-it dhe pneumoni-s sesa infantt e prindrve t cilt nuk kan qen duhanpirs. Edhe fmijt e rritur jan t prekshm, dhe kan m shum mundsi q ta ln shkolln.
Nr. 2/2008 Nntor 21

Dhnia pas pirjes s duhanit zakonisht fillon n fmijri dhe te adoleshentt. Pr do vit, m shum se 1 milion adoleshent bhen pirs t rregullt t duhanit. Adoleshentt q pin duhan jan pesmbdhjet her m t prshtatshm pr t prdorur drogat sesa tjert q nuk pin duhan. Nntdhjet prqind e t rriturve q pine duhan rregullisht kan filluar duhanpierjen para moshs 19 vjeare. Pr arsyen se fmijt e rinj e kalojn shumicn e kohs brenda, ata kan ekspozime t shprehura n pirjen e duhanit. Kur ajri sht i prishur me tym duhani, zhvillimi i mushkrive i t rinjve pranon koncentrim t lart t toksinave (helmeve) pastaj piqen mushkrit. Ekspertt besojn q sasia e toksineve t absorbuara t cigares sht m domethnse sesa thjesht tu ekspozohesh atyre. Fmijt t cilt e kalojn nj or n nj dhom me tym duhani ekstrem, inhalon mjaft toksine t barabarta me pirjen e 10 cigareve. Fmijt e ekspozuar n tymin e duhanit kan shkall t lart t smundjeve respiratore t siprme dhe t poshtme, rregullimet n rritje, astma, pneumonia, koll dhe smundje t veshit t mesm. Edhe fmijt me nivel t ult t ekspozimit n tymin e duhanit kan lexueshmri dhe shkathtsi shpjeguese t dobta krahasuar me

Infermieria

KOSOVARE
ta ln at. Nse ata nuk jan t gatshm, ata duhet gjithher t pin duhan larg fmijve t tyre, e preferuar sht jasht shtpis. E ardhmja e fmijve t tyre sht n varshmri (ang. stake). Nse e dim q nj produkt prfundimisht vret 60% prej prdoruesve t tij, a do t vazhdonim ta prdornim at, ose ti nnshtrojm fmijt tan n t.

Pirja e duhanit dhe infeksionet e veshit t mesm Fmijt q jetojn n shtpi ku pihet duhani kan m shum infeksione t veshit t mesm. Inhalimi i tymit t duhanit ngacmon tubat e eustahut, shkakton rritje t lngjeve/rrjedhjes. N format kronike, kjo mund t shkaktoj probleme n t dgjuar dhe folur. N nj studim sht gjetur q infeksionet e veshit t mesm zhvillohen 60% m shum tek fmijt e prindrve duhanpirs. N mnyr t ngjashme, n studimin tjetr sht gjetur q fmijt q kan ardhur deri te myringotomia ishin 50% m t prshtatshmit q kan jetuar n shtpi ku pihet duhani krahasuar me fmijt t cilt kan jetuar n shtpi ku nuk sht pir duhani. Pirja e duhanit dhe Astma Pirja e duhanit sht prgjegjse pr mijra raste t reja t astms pr do vit. Fmijt astmatik t prindrve duhanxhinj kan epizoda/ngjarje m t shpeshta dhe simptoma shum m t rnda. Kur fmijt astmatik i jan ekspozuar m pak tymit t duhanit, simptomat e tyre jan m pak t rnda. Pirja e duhanit dhe Arteroskleroza Arteroskleroza sht nj proces progresiv e cila fillon n fmijri. Ky proces sht i karakterizuar nga formimi i pllaks bakteriale n arterie. Lndime t shprehura jan t pranishme gjat autopsis prej dekads s tret t jets. Pirja pasive e duhanit e ndryshon nivelin e lipoideve tek adoleshentt. Dmtimet endoteliale, t besuara si ndodhi fillestare, kan pasur lidhje me pirjen e duhanit. Kjo mund t shpjegoj se pse te pirsit pasiv t duhanit zhvillohen smundjet e arterieve koronare. Pirja e duhanit dhe Kanceri Ekspozimi n tymin e duhanit gjat fmijris ka pasur lidhje me zhvillimin e kancerit tek t rriturit. Rreziku i prgjithshm sht m i lart pr individt t cilt i jan 22 Nr. 2/2008 Nntor ekspozuar gjat fmijris. Ekspozimi i fmijve para moshs 10 vjeare i rrit mundsit pr t zhvilluar kancer t hunds n fmijri dhe limfoma apo leukemi si i rritur. Konkluzion: Fmijt dallojn nga t rriturit sa i prket metabolizmit t toksineve rrethuese dhe se si reagojn kur ekspozohen nj her. Studimet epidemiologjike kan treguar q fmijt q iu kan ekspozuar tymit t duhanit jan t prir pr t pasur smundje respiratore t poshtme, infeksione t veshit t mesm, astma dhe SIDS. Ekspozimi gjat fmijris sht i lidhur me zhvillimin e kancerit tek t rriturit. Dhnsit e kujdesit parsor mund t ken ndikim duke adresuar haptazi kt shtje. Ndrprerja e pirjes inkurajuese t duhanit nnkupton rritjen e mundsis pr ta ln, dhe do klinicist mund ta bn kt. Vlersimi i drejt i pirjes s duhanit sht ndikimi i tij n shndetin e prgjithshm t infantve dhe fmijve. Kjo sht nj gj pr t kuptuar rndsin e pirjes s duhanit, por kjo sht shum e vshtir pr ta provuar n jetn e prditshme. Nse prindrit jan duhanpirs, ata duhet

Referencat:
Kirby DB. Risk Behaviors: Smoking and its effect on children's health. http://www.answers.com/topic/riskbehaviors-smoking-and-its-effect-on-childrens-health; (14.10.2008). Graham MV, Uphold CR. 2003. Clinical Guidelines in Child Health. 3rd Ed. Barmarrae Books, Inc. Gainesville, FL. 121-128. Etzel RA, Balk SJ, Bearer CF, et al. Environmental Tobacco Smoke: A Hazard to Children. 1997. American Academy of Pediatrics Policy Statement. PEDIATRICS, 99:4; 639-642. White J. 2008. Passive Smoking Effects on Children: Negligible or Significant? http://ezinearticles.com/?Passive-SmokingEffects-on-Children; (14.10.2008). Hurt RD. Pharmacotherapy for Tobacco Dependence. Internal Medicine Review for Nurse Practitioners, Physician Assistants and Primary Care Physicians. September 2008. Mayo Clinic, Rochester MN. Martin T. 2008. Secondhand Smoke and C h i l d r e n . http://quitsmoking.about.com/od/secondha ndsmoke/a/smokeandkids.htm; (14.10.2008) Juberg DR, ed. 2002. Are Children More Vulnerable to Environmental Chemicals? 1st Ed. American Council on Science and Health, New York NY. Bearer CF. 1995. Environmental Health Hazards: How Children Are Different from Adults. Critical Issues for Children and Youths. 5(2): 1-13. Alderman BW, Baron AE, Savitz DA. 1987. Maternal Exposure to Neighborhood Carbon Monoxide and Risk of Low Infant Birth Weight. Public Health Reports. 102(4); 410-414. Clayson M. 2007. Cigarette Smoking and the E f f e c t s o n C h i l d r e n . http://ezinearticles.com/?CigaretteSmoking-and-the-Effects-on-Children; (14.10.2008). Wachter RM, Goldman L, Hollander H. 2005. Hospital Medicine. 2nd Ed. Lippincott Willliams & Wilkins. Philadelphia PA. Brooke OG, Anderson HR, Bland MJ, et al. 1989. Effects on birth weight of smoking, alcohol, caffeine, socioeconomic factors and psychosocial stress. British Medical Journal. 298:795-801. Prkthimi nga anglishtja Agron Bytyqi

Kndi i Informimit

Operacioni i fmijs 2 vjear pr cholecystectomi, sfid pr anestezion

Dr. Adem Bytyi - Anesteziolog dhe Intensivist, Spitali Rajonal, Prizren
sht operuar nj fmij 2 vjear nga cholecystectomia, i cili sht operacion shum i rrall pr rajonin dhe m gjer, ndrsa ne mendojm q sht m i riu n Spitalin ton Regjional t Prizrenit. Nj prej sfidave m t mdha pr anesteziologun sht kryerja e anestezionit te fmijt e vegjl pr shkak t specifikave q i ka fmija i ksaj moshe. Fillimisht diagnostifikimi i fmijs pr gur n cholecist sht br nga pediatri i cili e udhzon tek kirurgu i fmijve, kirurgu cakton indikacionin pr intervenim kirurgjik. Para ndrhyrjes kirurgjike bhet prgatitja preanestetike. Kjo prgatitje ka prfshir marrjen e hetero-anamnezs, anamnezn familjare, prgatitjen psikike t prindrve, ekzaminimin fizik si dhe ekzaminimin e laboratorit pra at t hematologjis dhe biokimis. N baz t ksaj prgatitje si dhe n konsultim me pediatrin prfundojm se nuk ka kundrindikacione pr intervenim kirurgjik me anestezion t prgjithshm. Pacientit i caktohet termini pr ndrhyrje kirurgjike elektive. N prani t prindrve i vendosim kanelln 22G dhe i ofrojm fletlejimin pr ndrhyrje kirurgjike me anestezion t prgjithshm me sqarime shtes t cilin pastaj e nnshkruan. Salla operative ngrohet n temperatur normale si dhe prgatitet aparati pr anestezion nga anestezisti (i cili punon n kirurgjin e fmijve dhe ka prvoj shumvjeare n Anestezionin e fmijve). Prgatitet plani pr sasin e lngjeve intraoperativ 5ml/kg t peshs trupore n or Glucosalin. Fmija sht premedikuar dhe sht futur n anestezion t prgjithshm endotracheal, sht br monitorimi i pulsit dhe SPO 2 n mnyr t vazhdueshme. Operacioni ka zgjatur rreth 50 minuta. Fmija sht vendosur n dhomn e posame t mjekimit intensiv qendror s bashku me nnn ku ka qen n monitorim aktiv, duke u kujdesur pr nevojat e lngjeve, antibiotikve dhe pr dhimbjet. Ditn e dyt fmiu fillon me marrjen orale t terapis, lngjeve dhe ushqimit. N ditn e tret fmija lshohet n shtpi n gjendje t mir, pa ndonj ankes. Cholelitiaza ishte sa nj kokrr e misrit. N literatur preferohet q cholecistektomia t bhet me metodn e laparaskopis. Por n rastin ton preferojm q t bhet cholecistecktomia me hapje klasike sepse hapja q sht br ka qen diku rreth 2.5 cm. dhe pacienti sht prmirsuar shpejt nga anestezioni dhe operacioni, ka pasur pak dit qndrimi n spital si dhe shpenzimet kan qen m t vogla si pr familjen ashtu edhe pr spitalin.

Nr. 2/2008 Nntor

23

Infermieria

KOSOVARE

Kndi i Informimit

Loja sht pjes prbrse e shrimit t fmijve n klinikn e pediatris, QKUK

Fatime Fejzullahi - pedagoge dhe Shemsie Xheladini - edukatore

Nga prilli i 2002 n Klinikn e Pediatris t QKUK-s n Prishtin sht hapur dhoma e lojs si pjes prbrse pr shrimin e fmijve. Ky projekt sht realizuar nga organizata jo qeveritare CCF (christian children's fund) n bashkpunim me Dr. Nijazi Gashi. Qllimi i ktij projekti sht q t ndihmoj n adaptimin e fmijve n spital. Puntort q punojn me fmijt e hospitalizuar duhet t'i marrin me seriozitet shqetsimet q shkakton hospitalizimi. Fmijt q hyjn n spital ballafaqohen me shum elemente t familjarizimit fizik. Ata shohin nj ndrtes q sht e madhe dhe me qarkullim t madh. Ata jan t bombarduar me tinguj dhe erra jo t zakonshm dhe shpejt iu z syri nj makineri t panjohur pr ta. Nj prej mnyrave t rehabilitimit t fmijs n mjedisin spitalor sht duke e njoftuar dhe duke i shpjeguar fmijs n mnyr sistematike elementet e reja n mjedis n mnyr adekuate varsisht nga mosha dhe aftsia e t kuptuarit t fmijs. Prgatitja 24 Nr. 2/2008 Nntor

psikologjike sht nj mnyre efikase pr zvoglimin e shqetsimit t fmijve gjat hospitalizimit sikurse edhe pas daljes nga spitali. Brenda nj muaji frekuentimi i fmijve n dhomn e lojs sht i ndryshm varsisht sipas gjendjes shndetsore t fmijve. Brenda muajit janar kt dhome e kan vizituar 382 fmij t moshave t ndryshme. Prve fmijve q jan t hospitalizuar, n dhomn e lojs vijn edhe fmij q kan ardhur pr kontroll mjeksore n mnyre ambulantore dhe fmijt q vijn pr t'i vizituar t afrmit e tyre n spital. Fmijt m t vegjl i prcjell nna e tyre gjersa t adaptohen n dhom, pas nj kohe fmijt ambientohen dhe rrin pa nnat e tyre. Me fmije punohet sipas nj orari t paplanifikuar, ngase orarit t sakt nuk mund t'i prmbahemi pr shkak t gjendjes shndetsore t fmijve dhe moshs s fmijve. Fmijt gjat dits zhvillojn aktivitete t ndryshme, shikojn TV sipas dshirs

s tyre, nganjher programe arsimore n TV, si dhe CD t ndryshme q t disponohen fmijt. Fmijt e moshave m t vogla jan t interesuar m shume pr lodra m atraktive (foto. 1), ndrsa fmijt m t mdhenj bjn vizatime me tema t ndryshme, bjn punime zbukuruese me letra, bjn biseda t ndryshme me tema t lira si dhe komentime rreth librave t lexuara. Fmijt marrin edhe lektyra shkollore qe t'i lexojn gjat qndrimit n spital. Gjithashtu duhet t cekim se loja jo vetm q sht e rndsishme pr promovimin e shndetit emocional t fmijs s hospitalizuar, loja sht e rndsishme edhe pr zhvillimin normal t fmijs. Prandaj duhet tu lejohen fmijve qasje t shumta pr lojra shprehse dhe q mesazhet e tyre t'i prcjellin prmes lojs.

Q t realizohet me sukses e tr kjo sht e nevojshme edukimi i vazhdueshm dhe seminare t mbajtura lidhur me kt projekt.

Kndi i Informimit
Seminari profesional dy ditor n Spitalin Rajonal t Prizrenit
Agron Bytyqi - Msimdhns i Infermieris, Spitali Rajonal, Prizren
Pas bisedave t gjata ndrmjet Agron Bytyqit, msimdhns i infermieris n Spitalin Rajonal t Prizrenit dhe Lester J, Kiemele, PA-C, MPAS n Mayo Clinic Rochester, MN, SHBA sht organizuar dhe sht mbajtur seminari profesional 2 ditor m 06 dhe 07 Tetor 2008. Ky seminar sht mbajtur me qllim t bashkpunimit profesional, shkmbimit t njohurive si dhe ofrimit t mundsis s grumbullimit t pikve akredituese pr rilicencim. Temat e ligjruara gjat ktij seminari ishin: 1. Etika Mjeksore (Lester J. Kiemele, PA-C, MPAS) 2. Identifikimi dhe menaxhimi i plagve kronike (Lester J. Kiemele, PA-C, MPAS) 3. Momentet historike t zhvillimit pediatrik (Laurie Freudenburg BSN, RN) 4. rregullimet n spektrin e autizmit (Beth Beacom, MS, RN, CPNP) dhe 5. Menaxhimi i dhimbjeve t hershme t gjoksit (Kathryn Arms, NREMT-P). Pr rndsin e temave t trajtuara n kt seminar ndoshta m s miri flet numri i madh i pjesmarrsve (315 pjesmarrs), ditn e par sht mbajtur n salln e spitalit duke mos e pritur nj interesim aq t madh, prderisa n ditn e dyt pr shkak t akomodimit t kolegve pjesmarrs n bashkpunim me udhheqsin e Spitalit e kemi mbajtur n Shtpin e Kulturs. Pjesmarrsit jan pajisur me ertifikata t pjesmarrjes (5 or kontaktuese) t cilat jan pregaditur nga ekipi amerikan n bashkpunim me Spitalin ton. Gjithashtu kemi arritur nj marrveshje bashkpunimi ku n baz t krkesave dhe nevojave tona, ekipi amerikan n fjal do t vij me ekspert t ndryshm pr ti plotsuar kto krkesa tona n tetor t vitit t ardhshm. Gjithashtu kemi pranuar edhe 6 libra mjeksor n gjuhn angleze dhurat nga Lester J, Kiemele pr ta pasuruar bibliotekn ton. I njjti seminar profesional sht mbajtur edhe n Ferizaj m dat 8 dhe 9 Tetor me tema t njjta dhe po nga i njjti ekip ligjruesish.

Nr. 2/2008 Nntor

25

Infermieria

KOSOVARE

Kndi i Informimit

Zhvillimet n Infermieri n fushn avancimit prmes edukimit - fitohen titujt e par n studimet postdiplomike n shkencat Infermirike
Fekrije Hasani PgD n Shndet Publik - Koordinatore e QEVI-t
M 27 Nntor 2008 n Glasgow Caledonian University nga Infermieret Kosovare diplomuan dhe fituan tituj: Bukurije Cikaj MSc n Community Health(Shndeti Komunitar) Fekrije Hasani PgD n Public Health (Shndeti Publik) Fatime Zeneli PgD n Midwifery (Mami) Ndrsa n Universitetin e Tamperes n Finland Astrit Mustafa prfundoi studimet Bachelor n Infermieri. Zhvillimet n QEVI N Qendrn e Telemjeksis me 21.10.2008 dhe me 04.11.2008 n organizimin e Qendrs pr Edukim t Vazhdueshm Infermierik MSH u realizua cikli i dyt i seminareve me moton Prmirsimi i Shrbimeve Shndetsore n Kujdesin Parsor dhe at Spitalor. N seminarin e dyt pr KPSH jan prezantuar aktivitetet nga pilot qendrat nga trajnert e Infermieris Familjare, rreth implementimit t shrbimeve shndetsore infermierike, n t cilin kan marr pjes 95 pjesmarrs. Prezent kan qen gjat tr seminarit Drejtoret dhe kryeinfermieret e QKMF q kan zhvilluar pilot aktivitet. Gjithashtu sht realizuar seminari me Msimdhnsit e Infermieris nga qendrat edukuese rajonale, ku pjesmarrs ishin edhe drejtort e infermieris, t cilt s bashku kan br nj analiz n lidhje me evaluimin e procesit msimor t ciklit t pest, duke marr parasysh prparsit, mangsit si dhe vshtirsit e hasura gjat zhvillimit t programit trajnues. N fund t seminarit jan dhan disa rekomandime nga vet MKI lidhur me mnyrn e vazhdimit t programeve trajnuese. Seminari sht prcjell nga 53 pjesmarrs me mbshtetje financiare t MeSh. N kuadr t aktiviteteve kye t QEVI-t n bashkpunim me 8 Qendrat e Msimit n KST sht realizuar me sukses cikli i par i trajnimit t 51 profesionistve shndetsor (teknik t stomatologjis, radiologjis dhe laborant) t cilit jan pajisur me certifikata. Ky trajnim sht duke vazhduar edhe me grupet tjera t profesionistve q punojn n kujdesin spitalor.

26

Nr. 2/2008 Nntor

Kndi i Informimit
Prkrahja e nnave q t ushqejn me gji do t prmirsoj shanset q fmijt t mbijetojn
Dr. Agron Gashi, Health and Nutrition Officer - UNICEF
Zyra e UNICEF-it n Kosov n bashkpunim me Ministrin e Shndetsis ka shnuar Javn e t Ushqyerit me Qumsht t Gjirit me moton Prkraheni nnn pr t'ia mundsuar fmijs fillimin e art n jet duke filluar nga 1 deri m 7 tetor 2008. 'T ushqyerit me gji sht burimi m i mire i ushqyeshmerise dhe rritjes se foshnjve' thekson Z.Robert Fuderich, kryesues i zyrs s UNICEF-it n Kosov. T ushqyerit me gji i mbron jetn e fmijve dhe i zvoglon smundjet e nns. T ushqyerit me gji poashtu e forcon sistemin imunitar t fmijs dhe ndihmon q t krijohet lidhja n mes nns dhe fmijs. Nse foshnjet ushqehen vetem me qumsht gjiri gjat 6 muajve t par t jetess, kjo mund t shmang deri m 13% t vdekshmris t fmijve nn 5 vje n vendet n zhvillim' Studimet shkencore t viteve t fundit tregojn se arsimimi dhe prkrahja e nnave e rrit n mas t madhe kohzgjatjen e t ushqyerit me gji. Studime t tjera tregojn se kshillimet dhe prkrahja n institucionet shndetsore ka rritur numrin e nnave q inicojn t ushqyerit me gji n orn e par pas lindjes. Infermieret dhe mamit kan rol t rndsishm n provominin, kshillimin dhe prkrahjen e t ushqyerit n gji. T ushqyerit vetm n gji gjat gjasht muajve t par t jets e zvoglon vdekshmrin e foshnjeve nga smundjet m t shpeshta t fmijris dhe kequshqyeshmris. T ushqyerit n gji mund t redukoj numrin e vdekjeve t shkaktuara nga infekcionet acute respiratore dhe diares dy vrassit m t mdhenj t fmijve- si dhe nga smundje t tjera. Kt vit, fushata pr t ushqyerit me gji thrret prpiluesit e politikave, puntort shndetsor, antart e familjeve dhe komunitetit pr t siguruar kushtet adekuate pr nnat dhe foshnjet q t fillojn t ushqyerit e hershm me qumsht t gjirit gjat orve t para t lehonis. Qllimi kryesor sht senzibilimi dhe ngritja e vetdijs pr rndsin e t ushqyerit me qumsht t gjirit. Zyra e UNICEF-it po e thekson rndsin e rolit t Iniciativs spitali mik i foshnjs qllimi i ksaj iniciative sht q t fuqizohet cdo grua q t merr vendimin m t mir pr sa i prket t ushqyerit t foshnjes dhe nse t ushqyerit me qumsht gjiri sht vendimi i saj, t prkrahet q t ushqej ekskluzivisht me qumsht gjiri gjat gjasht muajve t par. Me 7 Tetor 2008 sht organizuar takimi n bashkpunim me Ministrin e Shndetsis me rastin e prmbylljes s javs ku kan marr pjes Prof. Dr. Alush Gashi - Ministri i Shndetsis, prfaqsues t institucioneve shndetsore, grupi pr Institucionet Mike t Foshnjs dhe prfaqsuesit e shoqris civile. Gjat takimit u theksua rndsia pr t promovuar dhe prkrahur t ushqyerit n gji. Gjat javs prmes mediave sht br transmetimi i video klipit pr t ushqyerit me qumsht t gjirit n t gjitha televizionet e Kosovs. UNICEF-i n bashkpunim me Kryqin e Kuq t Kosovs ka organizuar edhe disa aktivitete n komunitete pr t ngritur vetdijn dhe prkrahur t ushqyerit me qumsht t gjirit. Prkraheni t Ushqyerit me Qumsht t gjirit pr t fillim t shndosh t jets pr secilin fmij n Kosov!

Lexues t nderuar, Shkrimet, komentet dhe sygjerimet tuaja mund t na i drgoni n adresn elektronike: fetije.huruglica@ks-gov.net ose agron_bytyqi@hotmail.com apo t kontaktoni prfaqsuesit regjional t revists ose edhe antart e kshillit redaktues t revists. Financuar nga Ministria e Shndetsis n bashkpunim me Qeverin e Luksemburgut, UNFPA, UNICEF dhe OBSh.

Nr. 2/2008 Nntor

27

Infermieria

KOSOVARE

Disa njoftime dhe udhzime pr artikull-shkruesit e revists Infermieria Kosovare

gjith artikujt duhet t dorzohen n versionin elektronik. Ja disa udhzime lehtsuese nga Kshilli Redaktues i revists se si do t duhej t dukej nj artikull i dorzuar pr redaktim:

1. Teksti duhet t jet i shkruar n Microsoft Word 97, Word 2000 ose tutje. 2. T gjitha tekstet shkruhen n stilin nga ana e majt. 3. Teksti duhet t jet i shkruar n Times New Roman, madhsia e shkronjave 11. Mos prdorni bold ose efekte (formatizime) tjera. Teksti duhet t jet ndrmjet 500-1000 fjal. 4. Mos i futni diagramet brenda n dokumentin e Word-it, por nse keni diagrame duhet ti vendosni n fund t tekstit. 5. Prgatitni fotografit me rezolucion cilsor, duke prdorur vetm tipin TIFF ose JPG. Emrtoni fotografit dhe numrimin sipas radhitjes. 6. Dorshkrimi duhet t ket rendtijen si n vijim: (a) titulli, autori dhe emri i plot i institucionit dhe funksioni (b) hyrja (c) teksti kryesor (d) diskutimi (e) prmbledhja (f) referencat (g) tabelat (nse keni n dispozicion) (h) ilustrimet (nse keni n dispozicion) (i)t dhna shtes (nse keni n dispozicion) 7. Shnoni me numr t gjitha faqet prfshir edhe ilustrimet/fotot. 8. Referencat pr revistat dhe librat duhet t jen n stilet si n vijim: Libri: Sambrook, J., Fritsch, E.F., and Maniatis, T. 1989. Molecular Cloning: A laboratory Manual, 2nd Ed. Cold Spring HarborLaboratory, Cold Spring Harbor, NY Artikulli: Manley K. 1999. Developing a culture for empowerment. Nursing in Critical Care 4(2), 21-30. Artukulli n libr: Surrey T. 2000. Patient education. In:Erichsen E (edit.) Care of cancer patients. WSOY, Porvoo, 203-224. Internet: AORN Perioperative Data Set, www-document. www.nursingword.org/nidsec/calsslst.htm (24.4.2003).

Foto: Salajdin Tokaj