DENEY ADI: CEVHER HAZIRLAMA

DENEYN AMACI: Cevher hazrlamada krma, tme, eleme ve ayrma kademelerinin incelenmesi ve proses parametrelerinin saptanmas. 1.CEVHER HAZIRLAMADA GENEL TERMLER

Cevher: Dorudan doruya veya baz ilemler sonucu zenginletirilerek endstride tketim yeri bulunabilen ve ekonomik deeri olan bir veya birka mineralden olumu kayatr. Cevher, metal retiminin hammaddesini tekil eder. Deerli mineraller metalik elementleri iermiyorsa cevher tabiri yerine endstriyel hammadde deyimi kullanlr.

Mineral: Mineral doal ekilde oluan homojen, belirli kimyasal bileime sahip ve belirli bir kristal z yaplar olan inorganik kristallemi kat bir cisimdir.

Konsantre: Cevher hazrlama veya zenginletirme ilemleri sonucunda oluan ve ham cevherden ayrtrlmas hedeflenen minerallerin zenginletirilmesi yntemiyle elde edilen rne denir.

Tenr: :Bir cevher ierisindeki metal yzdesidir.

2.CEVHER HAZIRLAMA (ZENGNLETRME)

Tabiatta bulunan dk tenrl cevherin ierisindeki ana metal mineralinin yzdesinin ykseltilmesi ilemidir.

Ana metal minerali ile gang minerallerinin farkl zelliklerinden yararlanlarak mineraller birbirinden ksmen ayrlarak cevher hazrlama veya zenginletirme ilemi ile gerekletirilir.

Cevher hazrlama ekonomik ve teknolojik sebeplerden dolay uygulanr.

a) Cevher Hazrlamay Gerektiren Teknolojik Nedenler

Baz cevherlerin, teknolojik olarak retilebilmesi iin belli koullar (tane boyutu, tenr ve element ierii) salamas gerekmektedir. Bu koullara rnekler aada verilmitir.

rnek 1. Cam yapmnda kuvars kumu iin; 1,1 mm< Tane Boyutu< 0,5 mm ve %Fe2O3<%0,05 olmaldr.

rnek 2. Pik demir retiminde kullanlan demir cevheri iin; 10 mm< Tane Boyutu< 100 mm olmaldr. Bunun iin krma, tme ve sinterleme-peletleme uygulanmaktadr. Ayrca %P ve %Na2O+K2O<%0,1 olmaldr. rnek 3. Manyezit cevherinden yksek kalitede kalsine Manyezit veya sinter Manyezit retebilmek iin; %SiO2<%0,5 ve 2 mm< Tane Boyutu<30 mm olmaldr.

b) Cevher Hazrlamay Gerektiren Ekonomik Nedenler

Temel olarak iki neden vardr: a) Ocaklardan retildii ekilde ekonomik olmayan bir cevherin ekonomik duruma getirmek, (rnein, %5 Pb ieren bir cevherden dorudan kurun metal retmek hibir zaman ekonomik deildir. Cevher hazrlama ilemleri ile kurun tenr %60a karlarak ekonomiklik salanr.) b) Ocaklardan retildii ekilde ekonomik olan bir cevherin ekonomikliini daha da arttrmak. (rnein, %50 Fe ieren bir cevherden dorudan pik demir retmek ekonomik olmaktadr fakat demir tenrnn %50nin stne karlmas ekonomiklii daha da arttrr.)

2.1 CEVHER HAZIRLAMA LEMLER

KIRMA : Krclar yardm ile yaplan kaba boyut kltmedir. Kaba Krma (ortalama 100 mm tane boyutu) ve nce Krma(1-10 mm tane boyutu) olmak zere iki aamada uygulanr.

TME : tcler yardm ile yaplan ince boyut kltmedir.(0,1 mm tane boyutu alt)

ELEME : Elekler yardm ile yaplan boyut tasnifidir.

AYIRMA : Minerallerin younluk, manyetik, elektriksel ve yzey zelliklerinden yararlanlarak ksmen birbirinden ayrlmasdr.

2.1.1 KIRMA Krma, boyut kltme ileminin ilk aamasdr. Cevherin ierdii farkl minerallerin birini dierinden serbest hale getirmek, prosese uygun boyut ya da yzey alan veya kullanm amacna uygun boyut salamak amac ile yaplmaktadr.

Krmada uygulanan kuvvetler; darbe, sktrma veya ezme, kesme ve srtnme kuvvetleridir. Krma ilemi iin kullanlan cihazlar krc olarak adlandrlr. Tanelere bask, darbe ve kesme kuvveti uygulayarak onlar daha kk tane boyutlarna indiren mekanik aralardr.

Krma makinalar zellikle rn zellikleri, makina maliyetleri ve enerji kullanm gibi dizayn zellikleri asndan bir geliim iindedir. Bu nedenle ok eitli ekil, yap ve boyutlarda makinalar cevher hazrlama ilemlerinde kullanlmaktadr.

Krma 200-0.5 cm arasndaki tane boyutlarna uygulanmaktadr. 200-10 cm arasnda yaplan krmaya iri krma; 10-0.5 cm arasnda yaplan krmaya ise ince krma ad verilmektedir. eneli, konili, merdaneli ve ekili krclar cevher hazrlama tesislerinde en yaygn olarak kullanlan krc tipleridir.

stenilen boyuta krlm malzemenin krma devrelerinden alnmas ya da malzemenin boyuta gre snflandrlmasnda; uygulanan prosese, cevherin yapsna, boyutuna, fiziksel ve kimyasal zelliklerine gre deiik elekler kullanlr. Bunlar; elek yzeyinin yapsna gre sa, tel rgl ve paralel ubuklu elekler; alma ekline gre hareketsiz (sabit zgara ve sabit kavisli elek) ve hareketli (hareketli zgara, dner elekler, sallantl elekler ve titreimli elekler) olarak snflandrlmaktadr.

2.1.2 TME
tme, krma sonras boyut kltme ileminin son aamasdr. Cevherin ierdii farkl minerallerin birini dierinden serbest hale getirmek, prosese uygun boyut ya da yzey alan veya kullanm amacna uygun boyut salamak amac ile yaplmaktadr. tmede uygulanan kuvvetler; darbe, sktrma veya ezme, kesme ve srtnme kuvvetleridir.

tme ilemi iin kullanlan cihazlar deirmen olarak adlandrlr. Deirmenler, tme devrelerinde, tlecek cevhere ve tme sonras istenilen rnn boyutuna gre seilir. Bilyal, ubuklu, otojen ve valsli deirmenler cevher hazrlama tesislerinde en yaygn olarak kullanlanlardr.

tme, prosesin akna ve cevherin durumuna gre ya ya da kuru olarak yaplr. tme ekline gre, sistemdeki snflandrc ve dier proses makinalar seilir. Kuru tme, ya tme ile karlatrldnda yaklak 1.3 kat daha fazla g gerektirir. stenilen boyuta tlm malzemenin tme devrelerinden alnmas ya da malzemenin boyutuna gre snflandrlmasnda; uygulanan prosese, cevherin yapsna, boyutuna, fiziksel ve kimyasal zelliklerine gre deiik snflandrclar kullanlr. Bunlar; hidrosiklonlar, mekanik snflandrclar (spiral snflandrclar, tarakl snflandrclar, kat merkezka snflandrclar), haval snflandrclar olarak bilinmektedirler.

2.1.3 ELEME

Eleme kat bir malzeme karmn elekler kullanarak farkl boyutlardaki bileenlerine ayrma ilemidir. Eleme ileminde kullanlan elekler byklklerine gre snflandrlrken "mesh numaras"

kavram kullanlr. Mesh numaras bir elekte birim alan (in2 veya mm2) bana den delik saysn gstermektedir.

Eleme ile elek alt ve elek st olmak zere iki rn elde edilir. Endstriyel elekler elemenin yapld yzeyin sabit veya hareketli olmasna gre "sabit elekler" ve "hareketli elekler" olmak zere iki ana blme ayrlr. Sabit eleklerin en basit ekli zgaralardr. Izgaralar byk boyutlu malzemelere en uygun olan tiptir. Genellikle eik olarak yaplrlar ve zerlerindeki malzemenin aa doru inerken zgara aralklarndan den paralarn zgara stnde kalandan ayrlmasn salarlar. Hareketli eleklerde tkanmay azaltmak amacyla zgaralara eitli hareketler verilmektedir. Bu hareketler ile malzeme hem bir yne doru itilir hem de eleme kolaylatrlm olur.

2.1.3.1 DENEYN YAPILII

Parack boyut dalm incelenecek karm tartnz ve arln kaydediniz. Huni yardmyla tarttnz karm eneli krcya koyunuz. eneli krcy altrarak krma ilemini gerekletiriniz. Krlan paracklar krcdan kardktan sonra ikiye ayrarak tekrar tartnz ve arlklarn
kaydediniz.

Toplam krlm malzeme miktarn kaydediniz. Elekleri mesh numaralarna gre bykten ke doru st ste sralaynz. Hazrladnz elek setini, elek sallama makinasna yerletiriniz. Elek setinin en stndeki elee krlm olan paracklarn ilk ksmn koyunuz. Elek setinin vidalarn sktrnz ve stteki elein kapan kapatnz. Elek sallama makinasn on dakika sreyle altrarak, eleme ilemini gerekletiriniz. Elek setini makinadan alarak, her elekte kalan malzeme miktarn izelge 1.1'e kaydediniz. Toplam elenmi madde miktarn izelge 1.1'e kaydediniz. Elekleri temizleyiniz. Deney dzeneini temizleyiniz.

2.1.3.2 HESAPLAMALAR

Elek analizinin sonular, aadaki izelgeye kaydedilir.

izelge 1.1 Elek analizi verileri ve hesaplamalar Tane snf arl Elek ap (mm) gr 16 -16 -11,2 -8 -5,6 -3,35 -2,36 -1 Toplam 266 11,2 380 8 307 5,6 73 3,35 9 2,36 45 1 0,3 7,8 1088 % gr Kmilatif elekst Kmilatif elekalt % gr % gr

Yaplan elek analizine gre Kmilatif elekst ve Kmilatif elekalt erilerinini iziniz. izilen iki erinin kesiim noktasndan ortalama tane boyutunu tespit ediniz.

Teorik ortalama tane boyutunu aadaki forml ile bulup, erilerin kesiim noktasndan bulunan ve teorik olarak hesaplanan ortalama tane boyutlarn kyaslaynz.
( . )

Teorik ortalama tane boyutu; =

X=Elek akl veya ap (tane boyutu ile ayndr) M=% tane snf aral

3. KAYNAKLAR

[1 ]Zeki ZMECOLU, retim Metalrjisi Prensipleri Ders Notlar, YT, 2008 [2] http://www.cevher.itu.edu.tr/Icerik.aspx?sid=7970 [3] http://www.cevher.itu.edu.tr/Icerik.aspx?sid=7980 [4] http://www.cevher.itu.edu.tr/Icerik.aspx?sid=9215 [5] Metalrji retim Proses Laboratuvar Dersi Deney Fyleri [6] KAYTAZ Y., Cevher Hazrlama, T Maden Fakltesi, 1990