Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2006 Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XII, 2006

UDK 94(495.02:497.11)11:82.085(495.02):801.313.4(=861)

Vlada Stankovi}

SRBI U POEZIJI TEODORA PRODROMA I ANONIMA MANGANSKOG

Rad predstavqa poku{aj dubqeg tuma~ewa stihova dvojice pesnika Komninskog Carstva, u kojima se opisuju savremeni sukobi sa Srbima. Detaqna analiza konkretnih podataka iz pojedinih pesama Teodora Prodroma i Anonima Manganskog pru`a jasniju sliku kako o na~inu na koji su oni u svojim retorskim sastavima upotrebqavali etnonime, tako i o wima samima i wihovom polo`aju u okru`ewu cara Manojla Komnina, dopuwuju}i istovremeno podatke istori~ara o pohodima ovog cara na Srbiju sredinom XII veka.

Sredina XII veka predstavqala je vreme velikih i u~estalih vizantijskih pohoda na Ugarsku i Srbiju, koji su bili jedna od posledica ukupne politi~ke konstelacije snaga u regionu nakon drugog krsta{kog rata. Srbija i Ugarska, zdru`ene srodstvom vladarskih porodica i istovetnim politi~kim interesima, bile su svrstane na stranu brojnih protivnika Carstva, spojenih u sna`nu antivizantijsku koaliciju. U isto vreme u vizantijskoj prestonici, u neposrednom okru`ewu samog vasilevsa Manojla Komnina (11431180), nalazila su se dva pesnika sli~nih, ali nipo{to ne i istovetnih `ivotnih i u~ewa~kih sudbina, dve najve}e pesni~ke zvezde vizantijske politi~ke poezije XII veka, Teodor Prodrom i wegov ne{to mla|i anonimni savremenik, obi~no nazivan Prodrom ili Anonim Manganski.1 Snaga, ubedqivost, ~esto gotovo trenutna aktuelnost, ali, mo`da na prvom mestu, izuzetna preciznost i istinitost wihovih stihova, predstavqaju posebnu vrednost za istra`iva~e razli~itih aspekata politi~ke povesti, ali i ideja i duhovne klime Komninskog carstva. Sli~an je slu~aj i sa wihovim podacima va`nim za srpsku istoriju i rasvetqavawe kompleksnih odnosa srpske dr`ave velikih `upana i osna`ene Vi1 S. Papadimitriu, O Prodromoj tou Markianou kwdikoj XI 22, VV 10 (1903) 102163. W. Horandner, Theodoros Prodromos Historische Gedichte, Wien 1974 (=Horandner, Prodromos), 2172 (Leben; Werke). Idem, Theodor Prodromos und die Gedichtsammlung des Cod. Marc. XI 22, JOBG 16 (1967) 91101. Idem, Marginalien zum Manganeios Prodromos, JOB 24 (1975) 95107. Idem, Zur Frage der Metrik fruher volkssprachlicher Texte. Kann Theodoros Prodromos der Verfasser volkssprachlicher Gedichte sein?, JOB 32/3 (1982) 375381.

438

Vlada Stankovi}

zantije, odnosno preciznije, sa wihovim prikazom vizantijskih borbi sa Srbima. Zbog dugotrajnih dilema u vizantologiji o pitawu identiteta pisca ili pisaca ovih mnogobrojnih stihova politi~ke sadr`ine (oba autora su najvi{e pisali u vizantijskom petnaestercu koji je nazivan upravo politi~kim stihom, iako su koristili i dvanaesterac, a Prodrom ~ak i anti~ki heksametar),2 i najpre zbog nedostatka potpunog kriti~kog izdawa ovih pesama, one zadugo nisu na{le svoje pravo mesto me|u prou~avacioma vizantijske, pa i srpske istorije. Dok je poezija Teodora Prodroma pre tri decenije dobila svoje dugo o~ekivano kriti~ko izdawe zajedno sa op{irnom studijom iz pera najboqeg poznavaoca wegove i poezije XII veka uop{te, profesora Volframa Herandnera (Wolfram Horandner) iz Be~a, te{ko pristupa~an opus Anonima Manganskog jo{ uvek se nalazi rasut po starim izdawima, uz ne mali broj neobjavqenih stihova iz ~uvenog mleta~kog kodeksa Marciana graeca XI 22, koji sadr`i dela ovog retora, ve} u vizantijsko vreme povezanog i imenom sa svojim prethodnikom Teodorom Prodromom. Kao pokazateq zna~aja i ova dva autora, ali i vizantijske retorike XII veka uop{te, na 19. svetskom kongresu vizantologa u Kopenhagenu 1996. godine Elizabet Malami (Elizabeth Blangez-Malamut) i Mi{el Kakuros (Michel Cacouros) pru`ili su prikaz slike Srba u vizantijskoj retorici Komninskog vremena. Tuma~e}i detaqno razli~ite aspekte idejnih i ideolo{kih premisa kojima su bili ispuweni ovi sastavi, autori su ukazali i na osetno, i dobro poznato napredovawe carske ideologije i veli~awa vasilevsa u XII veku, koje je u velikoj meri i uslovqavalo stav Vizantinaca prema svojim severnim susedima, protivnicima i vazalima.3 Polaze}i od konkretnih vesti Teodora Prodroma i Anonima Manganskog, namera mi je da skrenem pa`wu na podatke ova dva va`na i vrlo uticajna autora o Srbima i na wihov zna~aj za razumevawe i rekonstrukciju savremenih doga|aja. Uz to, upore|ewe wihovih vesti o Srbima, prilikama u kojima su oni spomiwani, te na~ina na koji je to ~iweno, poslu`i}e kao jo{ jedan put boqe i jasnije karakterizacije ova dva razli~ita pesnika, dve duboko razli~ite li~nosti, svedo~e}i podjednako i o promewenoj dru{tvenoj klimi u Carigradu, do koje je do{lo sa potpunim u~vr{}ivawem Manojla Komnina na vlasti. Dobro je poznato da vizantijski pisci nisu uvek ili nisu najboqe pravili dovoqno jasnu etni~ku diferencijaciju naroda sa kojima je Carstvo dolazilo u kontakt, bez obzira na to da li se radilo, u re|im slu~ajevima, o wihovom nedovoqnom poznavawu stvarnih prilika, ili ~e{}e o jednoj vrsti manirizma
2 Pitawe jedan ili dva Prodroma i wihov me|usobni odnos kao i postojawe dilema koje su trajale gotovo ~itavo stole}e, od sedamdesetih godina XIX veka do iste decenije narednog stole}a. Prodromsko pitawe obnovio je u punoj snazi Aleksandar Ka`dan, A. Kazhdan S. Franklin, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Cambridge 1984, 87114, poku{ajem pomerawa hronolo{kih granica `ivota Teodora Prodroma, ali, mo`da jo{ va`nije, osna`enom sumwom u razli~itost dva pesnika. Ka`danovo shvatawe, koje nije bilo potpuno usamqeno u nauci, osporio je s pravom W. Horandner, JOB 38 (1988) 469470, up. i radove iz prethodne napomene. 3 E. Blangez-Malamut et M. Cacouros, L'image des Serbes dans la rhetorique byzantine du XIIe siecle, Byzantium Identity, Image, Influence, Major Papers of the XIXth International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996, 97122 (=Malamut Cacouros, L'image des Serbes).

Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog

439

koji je, poput kakve stroge mode u pisawu, zahtevao da se varvarski narodi, oni narodi ~ije postojawe nije zabele`eno u anti~kim izvorima, nazivaju razli~itim, odvajkada poznatim etnonimima. Posledwi princip imao je i zna~ajnu ideolo{ku dimenziju, koja je podjednako bila usmerena ka spoqa, ka samim nosiocima tih imena, koliko je bila kori{}ena i u unutra{woj politici: s jedne strane, susedima i narodima u blizini Carstva Vizantinci su na taj na~in oduzimali dobar deo wihovog stvarnog identiteta, dok su istovremeno sebi jo{ jednom potvr|ivali prednost nad wima, isticawem svog romejstva, ali su time i pobednici nad ovim novim starim varvarima postajali bli`i velikim prethodnicima i uzorima, odnosno, naj~e{}e ove i nadma{ivali svojim podvizima. Upotreba starih etnonima za strane narode zavisila je u velikoj meri od namera i pretenzija autora, namene ili `anra wegovog sastava, i ne mawe va`no, od eventualne prilike na kojoj je ovaj trebalo da bude javno pro~itan ili izveden. Istorijska dela, pisana obi~no sa ve}e vremenske udaqenosti, stoje stoga pomalo po strani od fenomena koji se ovde obra|uje, iako se u wima iz razli~itih razloga i velikim delom zbog samih kori{}enih izvora, tako|e javqaju razli~iti nazivi za mlade narode koji su okru`ivali Vizantiju.4 Osim toga, za razliku od kasnije ustaqenosti odre|enih starih etnonima za pojedine narode, kao {to }e u vizantijskoj istoriografiji XIV veka biti slu~aj sa imenom Tribali za Srbe, u vreme burnih odnosa Carstva sa svojim balkanskim susedima polovinom XII veka romejski u~ewaci su tek poku{avali da na neki na~in razvrstaju brojne narode, istovremeno isti~u}i svoju pretencioznu u~enost u poku{aju da izna|u {to neobi~nija i neuobi~ajenija imena. Najboqi primer za tu specifi~nu jezi~ku ekstravagantnost predstavqa u~eni Mihailo Solunski, koji je, pi{u}i intenzivno prozne pohvale vasilevsu Manojlu Komninu u periodu 11501156, posebno insistirao na novim i izmi{qenim oblicima naziva za Srbe i Ugre.5 Nejasno i konfuzno stawe, nastalo u ovo i ne{to
4 N. Radoj~i}, Kako su nazivali Srbe i Hrvate vizantiski istorici XI. i XII. veka Jovan Skilica, Nikifor Vrienije i Jovan Zonara?, GSN 2 (1927) 113. Up. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije IV, Beograd 1971 (=VIINJ IV), 116, nap. 2, o tome kako se u delima XII veka nazivaju Srbi, sa zakqu~kom da je ime Srba prodiralo u dela savremenih vizantijskih pisaca i pored wihove jasno izra`ene te`we za arhaizirawem imena naroda sa kojima se susretala svakodnevna vizantijska politika (J. Kali}); Zna~aj izve{taja Teodora Prodroma i Anonima Manganskog koji su za razliku od Jovana Kinama i posebno Nikite Honijata bili savremenici i wihovog ta~nog imenovawa Srba time ne samo dobija na zna~aju, nego ukazuje i na puteve prodirawa savremenih etnonima u kasniju vizantijsku istoriografiju. Cf. J. Koder, Zum Bild des Westens bei den Byzantinern in der fruhen Komnenenzeiten, Deus qui mutat tempora. Menschen und Institutionen im Wandel des Mittelalters, Festschrift fur Alfons Becker, hrsg. von E.-D. Hehl, H. Seibert, F. Staab, Sigmaringen 1987, 191201. 5 Fontes rerum byzantanarum I, ed. W. Regel, Petropoli 1892, VIII (141 sq); IX (163 sq) X (174 sq). Uz specifi~nu i ekstravagantnu etnonimiju, Mihailo Solunski se izdvaja od svojih savremenika i po tome {to pravi preciznu razliku u statusu Ugara, odnosno Srba prema vizantijskom carstvu: iako su povezani ro|a~kim vezama, Srbi su na o~evidno ni`em hijerarhijskom stupwu, i ~ak se u navedenim delovima govora ovog retora vi{e puta nazivaju romejskim podanicima (uphkooi). VIINJ IV, 186193. Cf. P. Magdalino, The Empire of Manuel I Komnenos, Cambridge 1993 (=Magdalino, Manuel), 453, koji uzima terminologiju Mihaila Solunskog kao primer da se ne mo-

440

Vlada Stankovi}

kasnije vreme u vezi sa razli~itim nazivawem savremenih naroda, na{lo je najboqi izraz u jednoj zbrkanoj pesmi koja je zapravo trebalo da klasifikuje i objasni upotrebu razli~itih imena, koju je nedavno objavio ve} spomiwani Volfram Herandner (Wolfram Horandner):6 Srbe nazivaju i Da~anima i Dalmatima, Bugare Tribalima kao i Ilirima, a Peoncima, Panoncima i Gepidima Ugre. () Kao {to je primetio i izdava~ ovih stihova, obja{wewe anonimnog poete odslikava prili~no suprotno od stvarnog stawa vizantijske etnonimske poetike: imenom Tribali naj~e{}e su se nazivali sami Srbi a ne Bugari, dok su se kao Iliri mogli opisati razli~iti narodi na {irokom balkanskom prostoru nekada{we provincije Ilirika. Ovaj ~udni zapis svedo~i, ipak, o na~inu razmi{qawa vizantijskih u~ewaka, ali i o wihovoj potrebi da se jasnije utvrde (etno)sinonimi pojedinih naroda. Gledano sa druge strane, `eqa za razli~itim, raznovrsnim nazivawem svima dobro poznatih naroda, izra`avala je toliko prisutan vizantijski tropos da se opisivawem jedne stvari na vi{e na~ina i pridaju}i joj brojna imena razbije monotonost izlagawa, izbegne uvek nepo`eqno ponavqawe, a sam autor time pru`i (publici u bilo kom obliku) svedo~anstvo o svom majstorstvu. Na takav na~in, duboko usa|en romejskim u~ewacima wihovim {kolovawem, pozitivnim primerima iz literarne pro{losti, ali i dubqe prisutan u op{tevizantijskom mentalitetu, postupala su ~esto i dva najva`nija pesnika u okru`ewu cara Manojla I, Teodor Prodrom i Anonim Manganski. Poput Ane Komnin, na obodu ~ijeg se u~enog kruga prvi i nalazio,7 i Prodrom i Ano`e prona}i ta~an ideolo{ki zna~aj u raznolikosti etni~kih imena koje vizantijski pisci upotrebqavaju. Za razliku od etni~kih egzibicija i me{avina naroda Mihaila tou Qessalonikhj, Ana Komnin, wegova savremenica koja je krajem ~etrdesetih i u prvoj polovini pedesetih godina XII veka zavr{avala svoje obimno istorijsko delo, potpuno u skladu sa visokim stilom svoje Aleksijade i svojim aristokratskim, odnosno carskim pogledom na svet, Aleksijeve srpske protivnike naziva naj~e{}e Dalmatima, a zemqu Dalmatia. Ipak, i u wenoj obimnoj epskoj istoriji, sre}u se, dodu{e izuzetno retko, stvarni i aktuelni nazivi Serbia, odnosno Serboi (prvi dvaput, drugi termin samo na jednom mestu), {to mo`e poslu`iti kao pokazateq odjeka savremenih doga|aja na pisawe u~ene porfirogenitne Ane, ukoliko samo imenovawe nije preuzeto iz nekog ranijeg izvora ili izve{taja sa pohoda wenog oca. U oba primera, me|utim, termin Srbija je kori{}en nesumwivo kao sinonim za Dalmacija, i jasno je u sva tri slu~aja da se jedno imenovawe mo`e upotrebiti umesto drugog, kako u etni~kom tako i u geografskom smislu. Uostalom, samo u neposrednom obra}awu Vukana caru Aleksiju Komninu nisu istovremeno u istoj re~enici upotrebqena oba naziva, ve} srpski `upan svoju zemqu u ovom pravdaju}em govoru caru zove jednostavno Srbija, Annae Comnenae Alexias, edd. D. R. Reinsch et A. Kambylis, Berolini et Novi Eboraci 2001, 266. 67 (IX, 4, 3) Vukanov govor; 266. 54 (IX, 4, 2) Srbi; 440. 81 (XIV, 4, 3) Srbija. 6 W. Horandner, Das Bild des Anderen: Lateinen und Barbaren in der Sicht der byzantinischen Hofpoesie, BSl 54 (1993) (=Horandner, Das Bild des Anderen) 162168, ovde 162. Isti rad, u svom punom obimu, objavqen je u W. Horandner, H eikona tou allou. Latinoi, Fragkoi kai barbaroi apo th skopia thj aulikhj poihshj twn Komnhnwn, Dwdwnh 23 (1994) (=Horandner, H eikona tou allou) 115131, ovde 118. 7 Horandner, Prodromos XXXVIIIXXXIX. Michel Italikos, Lettres et disours, ed. P. Gautier, Paris 1972, 106109. O prijateqskom odnosu Italika i Teodora Prodroma svedo~i i wihova prepiska, ibid. 5965; 237238; i R. Browning, Unpublished correspondence between Michael Italicus,

Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog

441

nim Manganski koristili su za Srbe tada uobi~ajeni naziv Dalmati, ba{ kao {to su posezali za etnosinonimima i za druge narode, dok mla|i Anonim Manganski ~ak na jednom mestu koristi redak u ovom vremenu i naziv Tribali za Srbe.8 Ono {to me|utim duboko karakteri{e wihovo nazivawe Srba pravim imenom, jeste da se ono javqa u onim trenucima i prilikama kada je konkretno izra`avawe (nasuprot pravilima vizantijske retorike) bilo ne samo po`eqno ve} i neophodno: neposredno nakon samih doga|aja, prilikom prvih izve{taja, odnosno prvih proslavqawa carevih novih pobeda i podviga, u momentima i pod okolnostima koji su, dakle, zahtevali ta~nost i preciznost jer su na neki na~in saop{tavali i objavqivali uspehe vasilevsa svim prisutnima, podjednako dvorskoj eliti, aristokratskom vojnom okru`ewu koje je pratilo cara (uvek je re~ o Manojlu Komninu u ovim primerima) na pohodima, ili carigradskim velika{ima i puku prilikom trijumfalnih sve~anosti. Poput savremenih vesti i izve{taja, u takvim trenucima su i Teodor Prodrom i Anonim Manganski insistirali na pravim imenima pora`enih naroda i stvarnim okolnostima pod kojima su se vizantijske, odnosno carske pobede odigrale. Pi{u}i ubrzo nakon doga|aja ova dva pesnika nisu imala ni vremena, ali ni interesa niti potrebe, da pose`u za artificijelnim, istovremeno i ideologizovanim nazivima vizantijskih suparnika, upravo suprotno, wihov ciq je bio da konkretnim izrazom i preciznim imenovawem jasno uka`u na identitet pora`enih varvara i objave carevu pobedu nad wima. U tim okvirima, mogli su naravno upotrebqavati na razne na~ine svoju literarnu ve{tinu i prikazivati efektnim i zvu~nim (po pravilu podsme{qivim) slikama svoje pesni~ko i politi~ko ume}e, ocrtavaju}i ideal vasilevsa na jednoj strani i izruguju}i se onima koji su se usudili da protiv ovoga ustanu. Za razliku od brojnih enkomija caru, nastalih raznim povodima, ukqu~uju}i i one stihovane iz pera upravo ova dva pesnika, pojedine wihove pesme svojom trenutnom aktuelno{}u svedo~e o kratkom vremenu izme|u wihovog nastanka i doga|aja koje opisuju,9 i
archbishop of Philippopolis, and Theodore Prodrome, Byzantinobulgarica 1 (1962) 287288. A. Majuri, Una nuova poesia di Teodoro Prodromo in greco vulgare, BZ 23 (1914) 398400. Teodor Prodrom je, poput svog prijateqa Mihaila Italika, zapravo pripadao u~enom okru`ewu Anine majke, carice Irine Duka, ali se za razliku od Italika, nakon Irinine smrti u potpunosti okrenuo pokroviteqstvu Manojla Komnina, tako da se nakon dolaska na vlast ovog cara ne zna ni{ta o wegovoj eventualnoj povezanosti sa porfirogenitnom kesarisom Anom. 8 Recueil des historiens des croisades, Historiens grecs II, ed. E. Miller, Paris, 1881 (=RHC II), (4) 744. 468, gde spomiwe thn anarimhton twn Triballwn zwgrian, iako je nejasno da li to mesto, u ovom preglednom enkomijumu Anonima Manganskog, treba povezati sa 1149, 1150. ili 1151. godinom, dok je sama pesma nastala verovatno 1152. ili na samom po~etku slede}e godine. Brojevi uz pesme Anonima Manganskog poti~u iz spiska wegovih dela iz jedinog kompletnog rukopisa, koji je, dopuwuju}i Papadimitriua (v. gore, nap. 1) objavio E. Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum Codices Graeci Manuscripti. vol. III, Roma 1972, 116125, a preneo i pristupa~nijim u~inio uz poku{aj datovawa pesama Anonima Manganskog i naznaku izdawa dosad objavqenih stihova Magdalino, Manuel, 495500. S. Lambros, Markianoj kwdix 524, NE 8 (1911), 81/ 44, gde se u nabrajawu pora`enih naroda istovremeno javqaju Paiwn, Tribaloj, (sic ed.) Illurioj, (sic ed.) Dalmathj. Cf. ibid. 222/ 146, serbikh xumpasa gh; 224/ 149150, v. VIINJ IV, 195197; 270, 272 (Tribali). 9 To je posebno upadqivo u slu~aju Anonima Manganskog, kao {to su istakli i Elizabet i Majkl Xefris, koji spremaju prvo i dugo i{~ekivano kriti~ko izdawe poezije ovog autora, E. Jef-

442

Vlada Stankovi}

upravo se u wima Srbi bez izuzetka i bez sinonima, kao potrebe da se etnonim pojasni ili relativizuje, nazivaju svojim pravim imenom. Teodor Prodrom je bio ve} pro{ao zenit svoje pesni~ke, retorske slave u trenucima kada su Srbi po prvi put zauzeli va`no mesto u wegovoj poeziji. Ovaj dugogodi{wi enkomijast cara Jovana II Komnina, koji svojim poetskim opusom zna~ajno osvetqava posledwu deceniju vladavine ovog vasilevsa, postavio je Srbe u sredi{te svojih politi~kih stihova samo jedanput, godine 1149, nakon Manojlovog uspe{nog povratka Krfa i kaznenog pohoda protiv srpske dr`ave. Preciznije re~eno, Srbi su u ovoj obimnoj pesmi Teodora Prodroma zauzeli jedno od glavnih mesta, zajedno sa Normanima koji su, kako nesumwivo proizilazi i iz retorovih stihova, predstavqali glavnu opasnost za Carstvo, a za wima su tek sledili Ugri i wihovi saveznici, vizantijski susedi Srbi. Ono {to je posebno zanimqivo, ne samo za prikazivawe na~ina na koji Srbe spomiwu dva najva`nija prestoni~ka politi~ka retora ve} i za razumevawe wihovog me|usobnog odnosa, jeste okolnost da i Anonim Manganski iste doga|aje obra|uje u pesmi u kojoj po prvi put, i mnogo detaqnije i direktnije od Prodroma, spomiwe Srbe. Za razliku od Prodroma, Manganski se u to vreme tek pribli`avao vrhuncu svoje zvani~ne retorske karijere u okru`ewu Manojla Komnina, po{to wegove najranije pohvalne pesme upu}ene neposredno ovom vasilevsu poti~u tek iz koje godine ranije, uglavnom iz 1147, i posve}ene su prolasku krsta{a kroz Vizantiju. Tek te, 1149. godine pomalo bezli~no i isuvi{e nekonkretno spomiwawe Dalmata kao pora`enih odmetnika, odnosno pot~iwenog naroda prisutnog odavno u vizantijskoj retorici Komninskog vremena, pa tako i na vi{e mesta i u raznolikim pesmama Teodora Prodroma ra~unaju}i i wegov najraniji poetski sastav iz 1122. godine,10 bilo je zameweno upu}ivawem slu{alaca na stvarni problem koji je nastao izme|u Carstva i srpskih `upana i na konkretizaciju Srba kao protivnika vasilevsa. Na prvom mestu stoji obimna pesma Teodora Prodroma nastala prilikom trijumfalnog ulaska u Carigrad Manojla Komnina (na Bo`i} ili malo pre toga) 1149. godine, nakon uspe{nog povratka Krfa u vizantijske ruke, poraza normanske flote i ratovawa protiv Srba.11 Iako je po vremenu nastanka ona verovatno za kratko vreme (u pitawu mogu biti samo nedeqe a ne i meseci) sledila stihove Anonima Manganskog, ona je zna~ajna jer se Teodor Prodrom samo u tim prilikama, u kratkom vremenskom razdobqu izme|u Bo`i}a 1149. i Bogojavqewa 1150. godine, op{irnije pozabavio Srbima i sukobom Carstva sa wima. Velika vizantijska pobeda iz slede}e godine, kao ni
freys and M. Jeffreys, The Wild Beast from the West: Immediate Literary Reaction in Byzantium to the Second Crusade, The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World, edd. Angeliki E. Laiou and Roy Parviz Mottahedeh, Washington D. C. 2001, 101116, i naro~ito 104. 10 Horandner, Prodromos, I/ 180, gde uz Dalmate spomiwe i Dioklewn sc. enoj; IV/ 208; V/ 214; XXV/ 337; XXIX/ 346; XLIV/ 409; LXXI/ 517. Sve navedene pesme, odnosno oni delovi u kojima se Dalmati spomiwu, imaju pregledni karakter i Srbi su u wima samo jedan od pora`enih naroda. 11 Horandner, Prodromos, XXX.

Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog

443

kasniji sukobi Romeja sa Srbima nisu na{li mesta u wegovom poetskom opusu.12 Prodromova definicija uloge Srba, wihovih motiva da se podignu protiv Carstva i ukupnih postupaka, karakteristi~na je za romejske stavove prema svom (vazalnom, poluvazalnom) severnom susedu i ona na neki na~in postavqa Srbe na politi~ko mesto i u ideolo{ke okvire u kojima }e se oni za Vizantince nalaziti sve do kraja `ivota Manojla Komnina, kao {to }e to posvedo~iti i Anonim Manganski, ali i ostali retori ovog vremena. Po Teodoru Prodromu, srpsko ustajawe protiv carske vlasti sastojalo se iz dve komponente: najpre, Srbe je na pobunu protiv Romeja i wihovog gospodara, tj. cara, na tu wihovu bezumnu drskost podstakao sicilijanski zmaj, odnosno normanski kraq Ro`er II razli~itim darovima i obe}awima, dok je, na drugoj strani, srpski arhi`upan bio konkretno pomognut i fakti~ki zdru`en sa Ugrima tako da su wihove trupe opisane ve} tada, 1149. godine, kao srpskougarske (Serbouggrikhn). Kao pokazateq stvarnog bliskog odnosa srpskog i ugarskog dvora, ova kovanica }e svoje mesto tek malo kasnije prona}i i u pesmama Anonima Manganskog.13 Prodromova karakterizacija srpskog velikog `upana (arciserbozoupanoj) podjednako je indikativna: za razliku od Anonima Manganskog, on ga ne imenuje neposredno, ali na wegovo ime (radi se naravno o Uro{u II) dovoqno jasno aludira: on je vepar koji se hrani po planinama (ouresitrofoj, {to predstavqa ne samo aluziju na Uro{evo ime ve} i na wegov posvedo~eni i vi{e puta nagla{avan beg pred carem u brda); on je ne samo varvarin ve}, po pomalo nejasnom izrazu, Uro{ je po rodu trostruki rob (tridouloj ek genouj), podrazumeva se cara, {to mo`e ~initi samo poja~ano isticawe Uro{eve i ukupne douleia-e srpskih `upana prema romejskom vasilevsu, a nikako ne trogeneracijsku pot~iwenost Carstvu, bez obzira na to da li bi se tri generacije ra~unale me|u precima srpskog vladara ili samog vasilevsa.14 Osim toga, i za razliku od kra}eg ali `ivqeg izve{taja svog mla|eg anonimnog savremenika, Teodor Prodrom u svom govoru Manojlu prilikom carevog ulaska u prestonicu spomiwe dva talasa vizantijskog napada na srpskog velikog `upana, od kojih se prvi zavr{io Uro{evim ne~asnim i brzim bekstvom u brda i {ume i kona~nim odlaskom srpskog arhi`upana u najdaqu od wegovih tvr|ava, i drugi talas u kome je carevo mesto bilo jo{ istaknutije i koji je okon~an istim rezultatom kao i prethodni, uz ponovno zarobqavawe velikog broja talaca. Pomalo uop{tena i retorski ulep{ana naracija Teodora Prodroma odli~no dopuwuje podatke koje o ovom prvom Manojlovom pohodu na Srbe iz 1149. donose dvojica Komninskih istori~ara Jovan Kinam (koji kao i Prodromova
12 Nema sumwe da ta okolnost ukazuje i na wegov pomalo potisnut polo`aj u u~enoj eliti prestonice i svedo~i o zalasku wegove retorske zvezde. Prvenstvo me|u Manojlovim enkomijastima u narednim godinama preuzimaju Anonim Manganski u oblasti stihovanih i Mihailo Solunski u proznim enkomijumima. Proslavqawe Manojlovog pobedonosnog pohoda protiv Uro{a II iz 1149. godine predstavqa jedino mesto susretawa i preplitawa dela Teodora Prodroma i Anonima Manganskog. 13 Horandner, Prodromos, XXX. 207, i uop{te o Srbima XXX. 196 sq. RHC II (4), 743. 368. 14 Tuma~ewe o trogeneracijskoj pot~iwenosti su izneli Malamut Cacouros, L'image des Serbes, 115.

444

Vlada Stankovi}

pesma jasno spomiwe dva talasa Manojlovog napada na srpskog velikog `upana Uro{a II15) i Nikita Honijat. Na prvom mestu, Teodor Prodrom insistira na dva mesta u svom opisu da je pokret srpskog arhi`upana protiv Carstva bio i stvarno potpomognut iz Ugarske i da su se i ugarske trupe nalazile u Srbiji u vreme kada je Manojlo upao u wu sa vojskom. Prodrom zatim isti~e da je sam vasilevs odabrao jedan zna~ajni deo svoje vojske, sme{tene zajedno sa carem u vojnom logoru u Pelagoniji, i to odabrane (elitne) verovatno lak{e naoru`ane trupe,16 koje su bile sastavqene i od stranaca i od Romeja (autoj de moiran ikanhn stratiwtwn euzwnwn/ enada kai Rwmaikhn apolekton aroisaj) i da se nadao da }e neprime}eno uspeti da upadne u srpske zemqe i iznenadi Uro{a II. Vasilevsov neuspeh u toj nameri retor obja{wava zabrinutim i besanim strahom kojim je srpski veliki `upan bio obuzet, pru`aju}i istovremeno i stvarnu sliku Uro{eve dobre obave{tenosti preko izvidnica i uhoda o kretawu carevih trupa, koja mu je i omogu}ila da se skloni od Manojlove osvete, {to jo{ jednom, sa tek malo izmewenim terminima prenosi i Honijat.17 Upore|en sa iskazima Komninskih istori~ara, prikaz Teodora Prodroma pokazuje ne samo fakti~ku podudarnost sa Jovanom Kinamom, ve} i gotovo istovetnosti sa iskazom Nikite Honijata, ~ija je istorija visokog stila mnogo bli`a na~inu na koji je doga|aje opisao prestoni~ki retor, pa ~ak i Prodromovim formulacijama, od konkretne i pomalo {ture Kinamove naracije. S obzirom na to da su Prodromovi stihovi nastali nesumwivo u prestonici uo~i Bo`i}a 1149. godine, i da sumiraju doga|aje i carevo ratovawe iz vi{e prethodnih meseci, wegov iskaz zaslu`uje potpuno poverewe, kao {to je to kako se ~ini, bilo jasno ve} nekoliko decenija kasnije, o ~emu svedo~i i Honijatovo vrlo verovatno preuzimawe podataka iz wegovih stihova za svoju istoriju. S tim u vezi, i Honijatov iskaz da Uro{ II, uvi|aju}i da nije ravan protivnik romejskim snagama, napu{ta ravnicu i podi`e o~i svoje ka gorama odakle o~ekiva{e da }e mu sti}i pomo}18 mo`e se shvatiti kao u~eno uop{tavawe podataka (Prodrom ne spomiwe nikakvu ravnicu, nego, ba{ kao i jo{ savremeniji Anonim Manganski samo Uro{evo bekstvo u planine). Honijatova aluzija mo`da je pre
15 Ioannis Cinnami Epitome, ed. A. Meineke, Bonnae 1836 (=Cinnamus), 102103. VIINJ IV, 2526. Up. J. Kali}, Ra{ki veliki `upan Uro{ II, ZRVI 12 (1970) 2137. 16 Horandner, Prodromos XXX. Nicetae Choniatae Historia, ed. I. A. van Dieten, Berolini et Novi Eboraci 1975 (=Nic. Chon.), 90. 8284, ka`e (prevod iz VIINJ IV, 126), da je Manojlo odvojio te{ko naoru`ani odred i pripojio ga lako naoru`anim ~etama (to euoplon apolabwn tou strateumatoj kai apotaxaj auto proj to euzwnon), {to ne odgovara su{tini Prodromovih re~i koji isti~e samo brze odrede (to euzwnon) koji su i bili pogodniji za takvu vrstu intervencije (ukoliko se smisao Honijatovih re~i ne bi mogao shvatiti druga~ije: da je car Manojlo, odvojiv{i deo dobro naoru`anih trupa (to euoplon da li se radi o Honijatovom tehni~kom ili opisnom kori{}ewu ovog termina?), tim istim trupama promenio karakter, pretvoriv{i ih u juri{ne, lak{e naoru`ane odrede, sa kojima je jedino i bilo mogu}e izvr{iti brz pohod na sever, koji je trebalo po svim svedo~anstvima da iznenadi Uro{a II. T. G. Kolias, Byzantinische Waffen, Wien 1988, 149150, n. 105; 153, n. 119, smatra da se iza termina euzwnoj kriju vojnici naoru`ani ma~evima koji su im visili na pojasu, odakle i poti~e naziv. 17 Nic. Chon. 90. 8485. 18 Nic. Chon. 90. 8788. Prevod iz VIINJ IV, 123.

Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog

445

bila u vezi sa Uro{evim napredovawem ka jugu i razarawem vizantijskih oblasti, koju jasno potvr|uje i Teodor Prodrom re~ima da je srpski arhi`upan opusto{io ne{to od na{ih (teritorija, utvr|ewa?) (oen kai lhisamenoj tina twn hmeterwn XXX. 203) nego {to bi predstavqalo Uro{a II koji je iza{ao u susret vizantijskoj vojci, pa zatim pobegao saznav{i wenu snagu i da je predvodi sam vasilevs.19 Nepotpun uspeh vizantijskih vojnih operacija protiv srpskog velikog `upana Uro{a II u drugoj polovini 1149. godine uslovio je carev ponovni pohod daleko na sever i naredne godine, koji je kulminirao u ~uvenoj vizantijskoj pobedi na reci Tari. Retorske aluzije, kako u duga~kom poetskom spevu Teodora Prodroma, jo{ i mnogo vi{e u kra}oj pesmi Anonima Manganskog, dovoqno jasno posvedo~uju takvo, nezavr{eno i pomalo prelazno stawe stvari. Teodor Prodrom se tri puta obra}a istim re~ima srpskom `upanu: dobar ti je, varvarine, i mudar taj naum, misle}i u sva tri slu~aja na Uro{evu odluku da pobegne pred carem i carskim trupama, impliciraju}i istovremeno ne samo da izme|u Romeja i Srba nije do{lo do pravog sukoba, nego da do ravnopravnog dvoboja izme|u cara = lava i Uro{a=komarca ne bi ni moglo do}i, te je odluka ovog posledweg da se upla{en skloni pred Manojlom bila jedina mogu}a. I kod Prodroma, ali jo{ napadnije u pesmi Anonima Manganskog, istaknuta je upravo stoga specifi~na terminologija i ideologija lova, u kojoj car-lovac {aqe svoje lova~ke pse da prona|u i isteraju iz jazbina Srbe-ze~eve koji su pobegli.20 Pesma Anonima Manganskog koja je posve}ena doga|ajima iz 1149. godine21 ~ini po~etak wegovog retorskog bavqewa Srbima i wihovim sukobima sa carem, samo prvu od ukupno tri faze wegovog prikaza odnosa Vizantije i Srbije: nakon pesme iz 1149. godine, sledi niz va`nih svedo~anstava o ratovawima iz slede}e godine, od kojih su neka nastala neposredno nakon vizantijske pobe19 Cinnamus, 101103. Nic. Chon. 8991. Up. VIINJ IV, vest Jovana Kinama br. 3, 2226; vest Nikite Honijata br. 4, 122124. Programske i uobi~ajene pesme Teodora Prodroma posve}ene caru Manojlu Komninu i spremane za Bo`i} 1149, odnosno Bogojavqewe naredne, 1150. godine, iako eksplicitno spomiwu Srbe i Srbiju u tim oblicima, ne donose nove podatke koji bi se mogli iskoristiti za precizniju rekonstrukciju ratovawa iz 1149. godine, {to je potpuno u skladu sa svrhom wihovog nastanka i prilikama u kojima su one bile izre~ene, Horandner, Prodromos, XXXIXXXIII. 20 Malamut Cacouros, L'image des Serbes, 103106, podrobno su analizirali motiv lova u retorici ovog vremena, odnosno na prvom mestu upravo u pesmama Anonima Manganskog, pomalo ispu{taju}i iz vida istu ideju koja se ponavqa vi{e puta i u pesmi Teodora Prodroma, sa tek za nijansu slabije nagla{enom terminologijom. Uz to, autori nisu dovoqno uzeli u obzir stvarnu, doga|ajnu osnovu za takvu retorsku predstavu, te je wihovo tuma~ewe pripisalo isuvi{e artificijelno-ideolo{ki karakter poetici Anonima Manganskog. ^ini se da je ovaj pesnik, poznat po svojoj konkretnosti ali i ta~nosti podataka, samo na specifi~an na~in prikazao i obradio doga|aje koji su se odigrali u neposrednoj pro{losti i ~iji je, mo`da, ~ak i svedok sam bio. Istra`ivawe odnosa Anonima Manganskog prema strancima, i wegove poetike uop{te, nalazi se tek na po~etku, ali je istinitost wegovih podataka posvedo~ena bez izuzetka i podacima istori~ara, Jovana Kinama i Nikite Honijata kao {to je to zakqu~io i Heinrich Tegel, Fremde Volker in der Sicht des Manganeios Prodromos, Wien 1990 (Manuscript der Diplomarbeit), posebno 2728. 21 RHC II, 761763 (26). U VIINJ IV, 177179 je objavqen prevod dela ove pesme (stihovi 762. 22763. 60, a ne 762, 21763, 30, kako je tamo navedeno).

446

Vlada Stankovi}

de na Tari 1150. godine,22 neka se nalaze u uop{tenijim pohvalama Manojlu iz naredne dve do tri godine,23 dok je posledwi put svoj pogled ka Srbiji ovaj retor okrenuo u vreme nakon Desine pobune.24 Honijatova re~enica da je car Manojlo nakon svoje pobede nad Srbima 1149. poslao u Carigrad izve{taj, radosnu objavu (gramma euaggelon)25 o tome, ukazuje na vrstu sastava koji predstavqa pesma Anonima Manganskog posve}ena ovim doga|ajima. Za razliku od Prodroma, koji je bio pravi prestoni~ki retor, i ~iji se carigradski pogled ~esto odslikava i u wegovim stihovima, Anonim Manganski je bio i jedna vrsta izve{ta~a sa razli~itih pohoda, kako je danas nesumwivo dokazano.26 Pesma Manganskog o doga|ajima iz 1149. godine upravo je takva: po~ev{i sa pozivawem prestonice da otvori svoje kapije pobedniku, ona je mnogo kra}a i konkretnija od Prodromove, ali istovremeno i pomalo vulgarnija, pisana ja~im stilom i izrazom karakteristi~nim za ovog retora. Uprkos tome, i uprkos jakoj i ideologizovanoj retorici, wegovi podaci su ta~ni i precizni. Deo ove i pojedini stihovi kasnijih pesama Anonima Manganskog su dobro poznati i op{irno tuma~eni u ~etvrtom tomu Vizantijskih izvora za istoriju naroda Jugoslavije,27 te ovde samo preostaje da se ova dela stave u wihov pravi kontekst i da se skrene pa`wa na neke podatke i osobenosti izraza ovog pesnika, koji je upravo u tim trenucima bio na putu da sebi izbori najvi{e mesto u retorskom okru`ewu Manojla Komnina. Anonim Manganski u svojoj objavi Carigradu Manojlovog pobedonosnog povratka,28 punu pa`wu posve}uje iskqu~ivo Srbima, pomiwu}i samo jednim usputnim stihom povratak odmetnute Kerkire, i to je upadqiva karakteristika ove pesme. Pesnik se obra}a redom najpre samom Carigradu (prvih 15 stihova), zatim caru Manojlu (narednih 30 stihova od kojih je posledwih deset posve}eno podsmevawu Uro{u), a na kraju i neposredno srpskom `upanu Uro{u II (posledwih 15 stihova, {to pesmi daje strukturu 153015 stihova). Ismevawe srpskog velikog `upana i poigravawe zvu~nom sli~no{}u wegovog imena i urina koji on od straha ispu{ta, ali i okolnosti da je pobegao u planine (Ouresij fobJ sustaleij kai touj mhrouj ourhsaj; fugaj oreithj ourhthj ek thj fobou mehj; en oresi ton Ouresin hnagkase krubhnai) nalaze se u delu pesme u kome retor neposredno govori pobedniku, caru Manojlu Komninu.29 Obra}awe srpskom pobu22

I. Racz, Bizanci Koltemenyek Manuel csaszar Magyar hadjaratairol, Budapest 1941 (=Racz), I

(27).
23 E. Miller, Poemes historiques de Theodore Prodrome, Revue archeologique 25 (1873) 251255; 344348; 415419 (2) (=Miller, Poemes historiques); RHC II (4) 7417; Cf. RHC II (28), 280. 24 Racz, II (7). 25 Nic. Chon. 90. 2. 26 J. Anderson E. Jeffreys, The Decoration of the Sevastokratorissa's Tent, Byz. 641 (1994) 819. 27 VIINJ IV, 173183. Sve obra|ene pesme u ovom tomu pripisane Teodoru Prodromu zapravo poti~u iz pera Anonima Manganskog. Podataka iz dela Teodora Prodroma u VIINJ IV nema. 28 Cf. Nic. Chon. 90. 5 sq. o Manojlovom veli~anstvenom trijumfu u prestonici. 29 RHC II (26), 762. 3641. Ouranopolij Anonima Manganskog (762. 28) iz ove pesme mo`e se povezati sa Kinamovim opisom Manojlovog osvajawa tvr|ave Gali~ nakon trodnevne opsade,

Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog

447

weniku ima druga~iji karakter: s jedne strane, retor prete}i upozorava Uro{a da se nigde ne mo`e sakriti od cara, potvr|uju}i na taj na~in nezavr{enost Manojlovog kaznenog upada u Srbiju i svest da odmetnuti arhi`upan nije wime nateran na poslu{nost i vernost caru; sa druge strane i kao nastavak takvog razmi{qawa, Anonim Manganski poziva Uro{a da se prikloni Manojlu i odustane od svojih lo{ih zamisli prema caru, odnosno poru~uje mu da }e jedini spas na}i u milosr|u vasilevsa, koji }e mu velikodu{no oprostiti nevernost, {to je uobi~ajen motiv u carskoj ideologiji, a isti pesnik ga rado upotrebqava, posebno nagla{eno jednu deceniju kasnije u opisu Manojlovog pot~iwavawa Rajnalda Antiohijskog.30 Tom veli~anstvenom, iako jasno nesavr{enom slikom carskog uspeha Anonim Manganski zavr{ava svoju pesmu o doga|ajima iz 1149. godine. Ovaj pesnik, kako se ~ini, o vizantijskoj pobedi na Tari 1150. godine nije nikada ni napisao pesmu-izve{taj sli~nu prethodnoj. O ovom velikom i li~nom trijumfu Manojla Komnina Anonim Manganski je posvedo~io u kratkoj pesmi posve}enoj carevom dvoboju sa ugarskim velika{em Vakhinom neposredno nakon tog doga|aja, ali i u dva ne{to kasnija poetska enkomijuma Manojlu Komninu, pisana druga~ijim jezikom i stilom od stihova koji su nastajali ubrzo po samom doga|aju. Sve tri pesme odlikuju isti elementi, kao {to su ~est spomen Dunava (Dannoubij) i Save (o Sabaj) u savremenim govornim oblicima, ili insistirawe na slici uzburkanih voda re~ice Tare, koje je sam vasilevs napunio le{evima neprijateqa. Retorovo ponavqawe ovog toponima uz prepoznatqivo poigravawe sa glagolom tarassw uznemiriti, uzburkati sli~ne zvu~nosti, ~ak i vi{e godina nakon sukoba iz 1150, dovoqno jasno svedo~e o zna~aju vizantijske pobede na Tari, zbog ~ega je ova reka ne tako kratko vreme ~inila nezaobilazno mesto u stihovanim pohvalama cara iz pera Anonima Manganskog, o~ituju}i nesumwivo i stav samog vasilevsa o tom doga|aju prevazilaze}i time po zna~aju i samog srpskog arhi`upana Uro{a II, ~ije se ime, ~ak ni u aluzijama vi{e ne javqa u retorskim sastavima tog doba.31 Zahvaquju}i pobedi na Tari, Srbi su ponovo prihvatili jaram i vrat svoj caru pognuli, kao {to Anonim Manganski isti~e u svojoj pohvali Manojlu iz 1151. ili 1152. godine, u kojoj su od svih pora`enih carevih neprijateqa jedino oni i nazvani pravim, savremenim imenom.32 Poetski postupak Anonima Manganskog, koji se ogledao u kori{}ewu razli~itog stila i odabira druga~ijeg na~ina na koji }e podaci biti izre~eni u
po{to je i iz stihova jasno da car nije odustao dok ovo utvr|ewe nije osvojio, ali i poslu`iti kao jo{ jedan primer napora retora da na ime srpskog `upana kao i na okolnost da je pobegao u planine na {to vi{e na~ina i mesta aludira. Cf. Horandner, Das Bild des Anderen, 165168. Idem, H eikona tou allou, 128131. 30 RHC II, (9), 305310. 31 Neuobi~ajenost ovog toponima izazvala je i malo kolebawe kod Anonima Manganskog o na~inu deklinacije imena Tara, Racz, I (27), 2324: O Taraj ektarattetai kai duswpei legei/ etaraxaj ta reira mou, nekrwn egemisaj me. Miller, Poemes historiques (2) 348. 29: Touto to (gar ed.) reuma to crusoun Taraj (sic ed.) exeplagh. RHC II, (4) 746. 723: Kai Tarou reuma taracen icnoj umwn fobeitai. 32 Miller, Poemes historiques (2) 419. 188.

448

Vlada Stankovi}

zavisnosti od svrhe pesme, vremenske razlike u odnosu na doga|aje koje opisuje i prilike za koju je spremana, vidqiv je i u duga~koj stihovanoj pohvali Manojlu Komninu, u kojoj je dat opis carevog ure|ewa odnosa u Srbiji izme|u proteranog Uro{a II i Dese.33 Ba{ kao {to se u pesmi nastaloj nedugo nakon bitke na Tari obra}a direktno Srbima i `upanima (Eidete, Serboi, Komnhnon, eidete basilea/ hkousate bruchmata basilika, zoupanoi), tako je po svom ve} prepoznatqivom postupku u op{tijoj pohvali caru pribegao nejasnijem izra`avawu i skrivenijim aluzijama, pa se u ovoj pesmi Manganskog javqaju istovremeno i potpuno paralelno imena Dalmati i Srbi. Govore}i o carevom sve~anom presu|ivawu o li~nosti velikog `upana Srbije, Anonim Manganski naziva Desu Dalmatarhom ({to podse}a na Honijatovo Serbarchj za Uro{a II u pri~i o doga|ajima iz 114934), ne{to kasnije neslo`ne Srbe Dalmatima, a izme|u ta dva spomena, uzvisuju}i careve svestrane podvige, on u dva uzastopna stiha opisuje Manojla Komnina najpre kao uni{titeqa Srba zatim i kao sudiju Srba.35 Mo`da ne bi trebalo tra`iti isuvi{e sistema i metoda u retorovoj poetici, niti o~ekivati apsolutnu doslednost u pesnikovom odabiru etnonima koji mu se za datu priliku ~inio prigodnijim, ali se i na primeru ove pesme sti~e utisak da je Anonim Manganski na neki na~in pravio razliku izme|u onih svojih stihova u kojima je retorika bila ja~e izra`ena i kada je u skladu sa tim koristio stara imena naroda i drugih, konkretnijih u kojima je bilo va`no opisati stvarne okolnosti, za {ta su pogodniji bili savremeni nazivi. S obzirom na detaqan i precizan opis tada{wih smutnih odnosa me|u srpskim `upanima, nema sumwe da je ova pesma nastala nedugo, iako ne i neposredno nakon Desine pobune, odnosno Manojlovog ponovnog postavqawa Uro{a II za velikog `upana, verovatno 1155. godine, kada je retor ovim svojim sastavom na neki na~in zakqu~io pripovest o Manojlovom dobrom ure|ivawu stvari u Srbiji.36 Poezija Teodora Prodroma i Anonima Manganskog, posebno wihovi stihovi koji odi{u gotovo trenutnom savremeno{}u, potvr|uju onu pomalo zanemarenu stranu vizantijske retorike kojom se ta~ni, precizni i pouzdani podaci, uobli~eni u retorski izraz, publici predo~avaju nedugo nakon samih doga|aja koje opisuju. Ba{ kao {to se i u retkom spomenu u dokumentima Komninskog vremena Srbi upravo tako i nazivaju,37 potreba da se bude shva}en i da
Racz, II (7). VIINJ IV, 180183. Nic. Chon. 90. 92. 35 Racz, II (7), 3234. 36 A time zavr{io i svoje bavqewe Srbima, po{to je Manojlovo ponovno postavqawe Uro{a II za velikog `upana posledwi doga|aj iz srpsko-vizantijskih odnosa koji je ovaj pesnik zabele`io. Up. S. Pirivatri}, Odmetnik Teodora Prodroma. Iz istorije vizantijsko-ugarsko-srpskih odnosa u XII veku, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa Kru{evac 1013. maj 2000, BeogradKru{evac 2002, 327333, koji je Desinu uzurpaciju vlasti datovao ili u letojesen 1153. ili u prole}eleto 1154. godine. 37 L. Petit, Le monastere de Notre-Dame de Pitie en Macedoine, IRAIK 6 (1900), 34. Re~ je o praktikonu iz 1152. godine u kome se spomiwe poseta Aleksija Komnina ovom manastiru 1106. godine, kada je i{ao na Srbe (kata twn Serbwn).
33 34

Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog

449

aluzije budu pravilno protuma~ene bila je jedan od uzroka da se i pora`eni neprijateqi Carstva, ba{ kao i mesta carevih pobeda, ozna~e wihovim pravim i stvarnim imenima. Na taj na~in, vizantijska istorijska poezija, kako je upravo iz tih razloga izdava~ ogromnog stihovanog opusa Teodora Prodroma nazvao wegove pesme, zaslu`uje da bude prihva}ena kao izuzetno vredna podjednako u svom istorijskom, ~iweni~nom smislu, koliko i u literarnom.

Vlada Stankovi} SERBS IN THE POETRY OF THEODORE PRODROMOS AND ANONYMOUS MANGANEIOS Numerous rhetorical writings of the Comnenian period constitute a fruitful field of research, both with respect to historical data, i.e. hard historical facts hidden, though still recognizable, behind the peculiar and somewhat abstract mode of expression of the authors of the twelfth century, and with regard to the poetics of the literary works themselves, i.e. the internal elements characteristic not only for the genre chosen, but also for each particular author. A comparative, historical and literary approach to these works renders their sense clearer and their complex allusions more readily understood. This is a matter of some importance, since allusions constitute one of the basic elements of historical rhetoric, which reached its peak at the time of Emperor Manuel Komnenos (11431180), especially during the first half of his reign, i.e. till the end of the fifties of the twelfth century. The poetry of Theodore Prodromos and of the somewhat younger Anonymous (Prodromos) Manganeios is an excellent example of this intertwining of historical and literary elements, i.e. of the presentation of historical data through rhetorical patterns. One has to concentrate on individual works, attempting to determine, as far as possible, the date of composition, the circumstances of writing and the purpose of a particular poem, the occasion for which it was written and the character of the expected audience, in order to better understand both the poetry written by these two rhetoricians and the individual features of the authors, as well as their respective positions in the circle around Emperor Manuel Komnenos. The poems dealt with in the present paper stand out for calling the Serbs by their real name. This naming practice was invariably employed by both rhetoricians in cases when new achievements of the basileus were to be announced and proclaimed immediately after the event, on the occasions of first reports, first celebrations of the new victories and accomplishments of the emperor, in short, whenever precision and accuracy of expression were imperative. Comparable to contemporary news and reports, under these circumstances both Theodore Prodromos and Anony-

450

Vlada Stankovi}

mous Manganeios insisted on the real names of the defeated peoples and on the realistic description of the circumstances under which Byzantine, i.e. imperial, victories were gained. Writing soon after the event, these two poets had neither time nor interest in availing themselves of the artificial, ideologically loaded designations of the adversaries of Byzantium. On the contrary, their aim was to clearly point out the identity of the defeated barbarians by using concrete language and precise naming and to thus announce the emperor's victory over them. Within these limits, they could, of course, deploy their literary skills in different ways and put their poetic art on display through impressive and euphonic images, depicting the ideal of the basileus on the one hand and mocking those who dared stand up against him on the other. In contrast to innumerable encomia dedicated to Emperor Manuel Komnenos on different occasions, also including some writings of the two poets under discussion themselves, the current topicality of some of the their poems bears witness to the short time that had passed between the time they were composed and the event they described. It is in these poems that the Serbs are invariably called by their actual name, without the deployment of synonyms, as to explain or qualify the ethnonym (see in the first place W. Horandner, Theodoros Prodromos. Historische Gedichte, Wien 1974, XXX. Recueil des historiens des croisades, Historiens grecs II, ed. E. Miller, Paris, 1881, 761763 (Manganeios, no. 26)). In order to get a better grasp of the overall poetics of these two poets, it is of some relevance to investigate the reasons underlying the use of particular ethnonyms. In this case it is the precise reference to the Serbs as the defeated enemies of the emperor, not to the Dalmatians, which is the name given to the Serbs in many of their poems which summarize the events of the past years and which are consequentially not conceived as depicting current events. An analysis of the poems of Theodore Prodromos and Anonymous Manganeios devoted to Manuel's expedition against the Serbs in 1149 enables us to better assess the documentary value of their verses, the connection of Prodromos poem with the later historians of the Comnenian period, John Cinnamus and especially Nicetas Choniates, as well as the differences between the two authors (for instance, Prodromos' view from Constantinople as opposed to the position of the immediate witness assumed by Manganeios). What both poets unequivocally confirm in their political verses is that the purpose of a poem dictated the style in which it was written and the strength of rhetoric used in it.