4. YKSEK FIRIN 4.1 Prosesin Genel Tanm Scak maden retimi dier retim prosesleri iinde en bata gelenidir.

Bunu sebebi yalnzca ok yksek retim deil ayn zamanda prosesin yksek ssdr. Modern ve yksek kapasiteli yksek frnlar gnde 12000 ton scak maden retebilmektedir. Demirin kayna; hematit Fe2o3 ve magnetit Fe3O4 gibi oksitler ile kk oranda hidroksitler ve karbonatlar olarak bulunduu demir cevheridir. Tm demirli mineraller iinde hematitin en byk oran kapsar. Kimyasal olarak saf olduunda hematit de % 70 ve magnetit de ise %72.4 demir bulunur. Fakat genellikle cevherdeki demir ierii %50-65 (zengin cevherde) ve %30-50 dir. Atk ksmda (gang) ise ok az miktarda ne ile daha ok silika ve alimina bulunur, cevher genellikle maden ocandan geldii gibi kullanlmakla beraber sinte veya pelet olarak kullanlr. Sinterleme ve peletleme kk boyutlu cevherlerin aglomerasyonu ile magnezyum oksit ve kalsiyum oksit kullanlarak boyutlarnn bytlmesidir. Cevherdeki atk malzemeler sv demir iinde znemezler ve yksek erime scaklna sahiptirler. Ancak dk scaklklarda katk malzemeleri ilavesi ile erirler ve cruf olutururlar. Magnezyum oksit erime scaklnn dmesine yardmc olur ve crufun akkan olmasn salar. Kalsiyum ve magnezyum oksit bazik, silisyum oksit ile aluminyum oksit ise asidiktirler bunlarn birbirlerine oranlar crufun bazikliini belirler. Cruf ve demir birbirlerinden tamamiyle sv halde olduklar zaman ayrlrlar. Bu yzde ikisi de erime scaklnn stne kadar stlmaldr. Is genellikle kokun yanmasyla elde edilir. Is elektrik enerjisi veya dier yaktlarn kullanlmas ile de elde edilebilir ancak bu kaynaklar ekonomik deildir. Demir oksitlerin indirgenmesi iin yksek scaklk ve indirgeyici atmosfer gereklidir. Demir, koktan %2-4,5 arasnda karbon alarak erime scakln 153 OC den karbon ieriine bal olarak 200-350 OC daha aaya drr. Kok ayrca %6-10 arasnda kl ihtiva eder. Koktaki kl, silisyum oksit ve aluminyum oksit ierir. Cevher , kok ve flaks da; Si, Mn, Pb, S elementlerinin bileikleri ve kk oranda emprteler vardr. (Pb, Sn, Ni, Cr, Si, Ti alkali metaller gibi). Fosfor tamamiyle indirgenir ve pike geer , deien miktarda silis ve manganez de pike geer. Kok ve cevherdeki kkrt ise crufun bazikliine ve scaklna bal olarak pikten crufa geer. Kkrdn kontrol crufun bazikliine baldr. Pik demirde %92-93 demir vardr. Geri kalan ise C, Si, Mn, P, S gibi elementlerdir. Kokun yanmas iin gerekli olan oksijen hava ile salanr. Hava frna rejeneratif sobalar tarafndan stlarak gnderilir. Havann snmas yksek frn gaznn yanmas ile olur. (Yksek frn gaznn %20-30u CO, %10-20 si CO2 ve geriye kalan ise azottur). Bylece Yksek frn gazndan dolayl olarak yararlanlm olur. Yksek frna hava, suyla soutmal tyerlerden verilir. Dier malzemeler ise skip arabas veya bant sistemi yardmyla frnn tepesinden arj edilir. Yksek frn kesiti 4.1 de gsterilmitir. Silindirik tepe ksm boaz (throat) olarak adlandrlr ve hemen altnda gvde (Stack) vardr. Gvde frnn beline kadar ap ile birlikte

geniler. ap bosh denilen ksmda azalr ve en alttaki hazne ksm ile birleir. Erimi maden ve cruf bu ksmda (hazne) toplanr. st ksmdaki aklk, ykselen gazlarla redklenmek zere yaklak 25m.lik bir mesafeyi katedecek olan malzemenin arj edilmesini salamak amacyla anl sistem veya dier yeni sistemler (ansz tepe ekipman) ile donatlmtr. Gvde ksm ise bylece toplam yksekliinin 3/5 oran kadar geniler. Gvdenin genileyen ksm termal olarak genlemi gazn ve atlan malzemelerin dzgn bir ekilde inmesini salar. Frn en gelimi ksm silindirik olan belidir ve dolaysyla curufun ve metalin ergimesi ve svlamas bu blgede balar. Bosh ters bir koni eklindedir. Taban bel ile, tepesi ise hazne ile birleir. Hava, su soutmal tyerler ile hazne civarnda ieri flenir ve 1.5 2.5 atm basn ile pskrtlr. Hazne ksmnda ise saniyede 150-300 metre hz ile girer. Frnn profili yani ekli ve boyutlar; kullanlan alma metodlarna, flene havann scaklna ve malzemelere baldr. Gvdenin (Stack) Bellynin Boshun ve Bosh asnn genilii, frn iindeki malzemenin dzgn bir ekilde inmesine veya flene havann mmkn olduu kadar dzgn dalmna yardmc olacak ekilde seilmelidir. Modern kapasiteli ksmlarda ksa ve geni Bosha doru eilim vardr. Scak madenin alnd delik (Dkm delii) Hazne tabann 50-150 cm; crufun alnd delik dkm deliinin 1 metre yukarsndadr. Blowdan gelen souk hava sobalarda stlarak , (bustle pipe) Simit ile tyerlere datlr. Frnn tepesinde yksek frn gaznn atmosfere atlmasn nlemek ve dzgn dalmn salamak amacyla konulmu tepe ekipman vardr. Kk ve byk an ierir. Bir tanesi malzemeleri frna veya byk ana boaltrken teki kapal olur. Bu nceden belirlenmi arj programna gre olur. Byk an dolunca yava yava frna yk dker. arj edilen malzeme dzgn bir ekilde dalmaldr. Bu ykselen gazlarn dzgn dalm iin gereklidir. Dalm modeli, kullanlan malzemenin byklne ve dier fiziksel zelliklerine, frnn apna ve asna ve arj yksekliine baldr. Malzeme frn iine arj edildikten sonra yn oluturulduundan malzemenin dzgn arj edilmesi verimlilik, yakt tasarrufu ve frnn dzgn almas ynnden ok nemlidir. Frn tula rgs atee dayankl tulalardan oluur. Bosh ve Belly gibi alt ve daha scak ksmlar zengin aluminyum (%40-50) ate tulalar ile kaplanmaldr. st blgelerde ise tulalarn sadece anmaya kar dayankllk gstermeleri yeterlidir. Issal olarak en hassas ksm haznedir ve hazne taban yksek aluminyum silikatl veya karbon tulalar ile rlr. Tula mr, tepeden hazneye kadar denmi soutma plakalar, hazne soutma sular ve/veya taban soutma havas ile artrlr. arj malzemelerinin arasnda tyerlerin seviyesine kadar kat kalan tek madde koktur. Proses iin gerekli sy salamas ve redkleyici olamasnn yan sra, kok; scak

maden ve curufun sv halde olduu Bosh blgesinde mekanik dayan salar. Maden ve cruf hazneye doru kok paracklarnn boluklarndan akar. Yksek frnda retilen 1 ton pik demir bana, tketilen kok miktar 1000 kg. ile en az 450-500 kg. arasnda deiir. Dk kok oran bazik sinter ve pelet kullanm ile yksek hava scakl ve dzenli gaz dalmndan elde edilir. Frna tyerlerden giren scak hava, kok karbonu tyerlerin hemen nnde yakarak CO2i oluturur. Yanma sonucunda elde edilen byk s, flenen havann scaklna bal olmak zere 1800-2000 OC civarnda bir alev scakl verir. 1000 OC stnde CO2 kararsz (unstable) olduundan dolay kokun karbonu ile reaksiyona girip; CO2 +C 2CO oluturur. Bylece tyer gaznda CO ve azot bulunur. Kuru hava kullanldnda tyer gaz %35 CO ve %65 N2 ierir. Bu scak indirgeyici gaz aktif kok yatandan Bosh-Belly ve gvdeye doru ykselir ve demir oksitleri indirger.

4.2 DEMR OKSTLERNN NDRGENMES Demir Oksitlerinin ndirgenmesi Demir oksitleri eittir. Hematit ( Fe2O3 ) magnetit ( Fe3O4 ) ve wstit (FeO). Bu oksitler ksmlar halinde indirgenirler. Bularn CO ile reaksiyonlar, CO/CO2 oran dengeleri ve 900 OCda CO kullanm faktr CO aada belirtilmitir. COnun CO2 ye dnm yzdesi aada gsterilmitir. % CO2 % CO = 100%CO2 / % (CO + CO2) ................( 1.1) % CO = 100 x % CO + % CO2 O Deerlerin 900 Cda verilmesi sebebi daha sonra aklanacaktr. REAKSYONLAR 900OCda DENGE

CO / CO2 3Fe2O3 + CO = 2 Fe3O4 + CO2 ................. Fe3O4 + CO = 3 FeO + CO2 ..................... FeO + CO = Fe + CO2 ............................. O 0.25 2.3

nCO % 100 80 30 (1.2) (1.3) (1.4)

Yksek frn ters akml bir proses olduundan yksek CO ieren tyer gaz, demire indirgenmek iin yksek indirgeme potansiyeli isteyen FeO ile tepkimeye girer. Sonuta dk potansiyelli gaz ykselirken daha az CO / CO2 oran isteyen magnetit ve hemtit ile kar karya gelir. Bylece wstin indirgenmesi demir oksit indirgenmesinde en nemli sray alr nk yaklak %70 hematit oksijen, FeO halinde bulunur. (1.2), (1.3), (1.4) reaksiyonlar dolayl (indirect) veya gazl reaksiyonlar diye adlandrlrlar ve rnleri CO2 dir. Scakln 1000 OC at herhangi bir zonda redklenmemi FeO mevcut ise, reaksiyon (1.4) sonucu aa kan CO2 aadaki reaksiyon erei sratle karbon tarafndan indirgenir. CO2 + C = 2CO 41210 Kal (1.5) (1.4) ve (1.5) deklemleri birletirilirse; FeO + C = Fe +CO 37220 Kal (1.6) Reaksiyon (1.5) Boudouard reaksiyonu veya karbon gazlatrma reaksiyonu olarak bilinen yksek derece endotermik ayn zamanda da CO kullanmn bozan bir reaksiyondur. Reaksiyon (1.6) ise direkt indirgeme reaksiyonu olarak adlandrlr ve dolayl (endirekt) indirgemeye kyasla endotermiktir (Is alan). Ama ayrlan her mol oksijen bana daha az karbon tketir, nk rn CO bir sonraki dolayl indirgeme reaksiyonunda yerini alacaktr. 1800 - 2000 OClik bir alev scakl olan tyer gaz, ykselerek frnn k noktasnda 150200 OC derken, arj malzemeleri ise aaya doru olan hareketlerinde 14001450 OC ularlar. ekil (4.2de) gsterildii gibi frnda ayr scaklk blgesi vardr ve toplam s ihtiyac alt ve st blgelerde ykselen gazlardan salanr.

4.3 Alt Blgelerdeki Reaksiyonlar Alt blge ve ergime blgesi tyer seviyesinden 3.5 metre yukarya doru uzanr. Bu blgede erimi malzemenin scakl 1400 1450 OCa ular ve gaz scakl 800 1000OCa kadar der.

Kokun tyerlerin nnde yanmas haznenin evresinde srekli olarak boluk olmasn (Receway) ve malzemenin aa akmasn salar. ekil 4.2 Yanma blgesinin ekli ve boyutu dzgn gaz dalm ve arj malzemelerinin inii iin nemelidir. Yanma blgesi havann kinetik enerjisine bal olarak 12 metre kalnlndadr. Bylece gerek aktif alan 1-2 metre kalnlnda haznenin etrafnda bir ring oluturur ve Recewayn nnde sk dolgulu kok stunu vardr. Dead Man olarak

adlandrlr. Kok stunu ya haznedeki sv demirin stnde yzer yada haznenin tabanna ulaabildii kadar ular. Bir miktar cruf ve demir, kok paracklarnn aralarna skrlar ve dkmle birlikte akp giderler. Flaks ile karm gang malzemeleri karn belly ksmnda ksmen erimeye balar. Burada 1200 OCda birbirine karmayan iki faz olumaya balar. Daha sonra bu iki sv faz birbirlerinden ayrlrlar, recewayn stndeki kokun boluklarna doru szlrler ve haznede toplanrlar. Tyer gaz kok yatann boluuna doru ykseldiinden receway ters akml sv gaz deiimini andrr. Kokta mekanik destek salar. Malzemenin ak bu blgede ok nemlidir, nki kayma tehlikesi vardr. alrken gzlem ve deneyler iin dondurulan frnlarda gevek dolgulu kok stununun alt shafta doru uzand tehis edilmitir. Gevek dolgulu kok ktlesi yumuama- erime zonu ve ykselen gazlarn geiini engelleyen yar ergimi cruf ve demir ile kok katmanlarndan oluan cohesi ve zonu ile evrelenmitir. Geirgen kok katman , kok boluklarndan oluur. Bu kok boluklar bir gaz datcs olarak davranr ve gazn duvarlara yatay bir biimde akmasnn salar. zellikle byk frnlarda kok katmanlarnn geirgen ve krlmaya kar dayankl olmalar gerekmektedir. ekil (4.3) erime blgesi ile gazn kok katmanlar arasnda dalmn gstermektedir. lk cruf, Bosh crufu yapmak zere kireta toplar ve daha sonra koktaki kl tyerlerde ayrlr ve her ikisi birden hazne crufunu olutururlar. Bu crufun frn dna alnabilmesi iin akkan olmas gerekmektedir. Cruf kompozisyonu 1400-1450 OC arasnda sv olacak ekilde seilmelidir ve crufun akmaya kar direnci 1500 OCda 10 poise olmaldr. Bunun sonucunda crufun baziklik oran :

( % CaO + %MgO ) = 0.9 1.2dir. (%SiO2 + % Al2O3 )

Crufta FeO mevcut deildir., nk redklenmemi FeO ya haznede kok katman ile temas edince ya da kohesive zondan szlrken tamamen indirgenir. Crufun akmas iin gerekli olan en dk hazne scaklna kritik hazne scakl denir ve 1500-1550 OC arasndadr. Bu blgedeki dier reaksiyonlar ; 1) 2) 3) 4) 5) Kiretann endotermik yaklmas , FeOnun direkt indirgenmesi ; SiOnn MnOnun P2O5 n CaCO3 = CaO + CO2 FeO+C = Fe+CO SiO2 +2C = Si + 2CO Mn2O + C = Mn + CO P2O5 + 5C = 2P + 5CO

6) 7) 8) 9)

Kkrdn endotermik ayrl Karbonun endotermik yanmas CO2in endotermik indirgenmesi Havadaki nemin endotermik indirgenmesi

FeS + CaO + C = CaS + Fe+ CO C+O2 (hava) = CO2 + N2 CO2+C = 2CO (>1000OC) C+H2O = CO + H2 (>1000 OC)

4.4 Orta Blgedeki Reaksiyonlar Gaz ve kat scaklklarnn hemen hemen eit olduu (800-1000 OC) orta blgeye izotermal veya termal rezerv blgesi denir. ou dolayl (indirect) reaksiyonlar bu blgede olduundan indirect indirgeme blgesi de denir. yi alan bir frnda bu alan frn hacminin %50-60 n kapsar. Reaksiyon 1.2 1.4 gsterildii gibi demir oksitlerin indirgenmesi bu blge olur. Bu blgenin genilii ok nemlidir. nk wstit mmkn olduu kadar fazla indirect reaksiyon metodu ile elde edilmelidir. Bu blgenin balangc endotermik reaksiyonlarn balad, s transfer etkisine ve homojen gaz dalmna baldr. Modern yksek frnlarda eitli seviyelerde problarn yerletirilmesiyle ve alnan gaz numunelerinin deerlendirilmesiyle orta blgede mevcut kimyasal bakmdan aktif olmayan bir zonun varl ortaya karlmtr. Bu zonda gaz kompozisyonu ok az deimekte ve cevher ile gaz arasnda ok az oksijen deiimi olup Fe-FeO dengesini gsterecek ekilde CO/CO2 oran 2.3tr. CO + H2O = CO2 + H2 Bu reaksiyon COdan daha aktif indirgeyici olan hidrojeni retir. Nem demir oksitlerin hidrojen ile indirgenmesi ile oluur. Hidrojen rutubetli havadan, buhar ve/veya hidrokarbonlar kullanld zaman oluur.

4.5 st Blgedeki Reaksiyonlar Frn st blgesinde, diger bir deyile n stma veya hazrlama blgesinde orta blgeden ykselen gazn scakl sratli bir ekilde 800-1000 OCden 100-250 OC ye der. Katlarn scakl ise evre scaklndan dolay 800 OC ye kadar ykselir. Bu blgede meydana gelen nemli reaksiyonlar unlardr. : 1) 2) 3) 4) Karbonatlarn (kalsiyum hari) paralanmalar. Burdenin nem ve hidratnn buharlatrlmas. Karbon bozunmas, 2CO = CO2 + C Hematit ve magnetitin ksmi yada btnyle oksitlerine indirgenmesi.

Burdenin tepeden tyer seviyesine inmesi 6-8 saat srer. Her blge arjlarn ne kadar sre kaldklar tam olarak bilinmez. Gaz ise frnda 1 veya 10 saniye gibi bir sre kalr. En son dnya savandan sonra btn dnyada artan bir yksek frn yapm balamtr. Yllk 500-600 milyon tona yaklaan pik demir retimi ile 1000 tane alan frn mevcuttur. Tmyle modern bir yksek frn bugn 100-120 milyon dolara mal olur. retilen bir ton pik demirin, fiat ise yatrm maliyeti ktktan sonra 100 dolar bulur. 4.6 Yksek Frn Crufu Metaller genellikle oksitlerden oluan ve gang denen yabanc maddeleri ieren cevherlerden elde edilir. Bu srada flaks eklenmesiyle metalde znmeyen cruf eklinde bu gang ayrlr. Demir cevherleri ve kok klnde bu yabanc maddeler balca asidik olan SO2 ve AL2O3 tr. Flaks olarak ta kire ve MgO kullanlr. Birlikte %5 ten daha fazla olmayan dier yksek frn cruf maddeleri FeO, MnO, TiO2, S ve dierleridir. Yksek frn hammaddeleri, gang mineraller, kok kl ve flakslarla birlikte kire ve MgO ierir. Termal mineral oksitler almina ve silikadr. Bunlar flaks eklenmesiyle atlr. Sonuta oluan sv cruf, erimi demirin iinde znmez ve daha hafif olduu iin bir katman eklinde maddenin zerinde birikir. Bazik flakslar sadece asidik bileiklerin erime noktasn drmek iin gerekli deildir, ayn zamanda crufun yeteri kadar svlamasn ve Mn, Si S kontrol ile madenin kalitesinin kontrolnde salar. %95-96 miktarnda bulunan drt ana metal oksidin haricinde (bunlar kire, magnesia, alumina ve silika) hammaddeye bal olarak az miktarlarda baka oksitlerde vardr. Bunlar genellikle FeO, MnO, FeS, CaS ve alkali silikatlardr. Her zaman ideali yakalamak mmkn olmasa da uygun cruf kompozisyonu ve scakl , frnn yakt tketimi ve performansn olumlu ynde etkiler ve u zellikleri kontrol eder. 1) 2) 3) 4) 5) 6) Maden scakl Maden kalitesi, yani C, Si, Mn, S ve FeO dalm. Homojenlik Burden malzemelerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerindeki ve scaklktaki dalgalanmalarn kontrolu. alma artlar altnda yksek kkrt giderimi. Dk viskozite. Cruf alma scaklnda frndan kolaylkla akp gidebilmelidir. Akkanl iyi olmaldr. Cruf akkanlnn iyi olmas yakt ekonomisini olumlu ynde etkiler. Stok ve frn gaznn rahat hareketi, bu durum fiziksel zellikler birincil ve bosh crufunun erime blgesinin yeriyle kontrol edilir. Ayrca frn veriminin ve kalitenin artmasn salar. imento sanayiinde ve yol yapmnda kullanlr.

7)

8)

Dier taraftan birincil ve bosh crufun olumas alma artlar ve dier artlar tarafndan etkilenir. Bunlar alev scakl, malzemelerin tepedeki dalm cevherin indirgenebilirlii, cruf hacmi , sinter ve pelet (asidik flaksl yada sper flaksl) demir bazl ajl malzemelerinin yumuama scakl, kok kl miktar , frn astar ve benzeri btn alma artlar dzgn frn rejimini salad zaman maksimum retim, minimum curuf hacmi minimum kkrt ve yakt tketimini salar.

Yksek Frnda Reaksiyonlar Yksek frnda cruf oluumu blgeleri 3 ksma ayrlr. 1) Birincil cruf fzyon blgesi. 2) Bosh crufu fzyon blgesi. 3) Final cruf veya hazne crufu blgesi.

1 Birincil Cruf Fzyon Blgesi Gang malzmeleri ile birlikte olan demir oksitlerin ksmen indirgenmesi ile almina silikatlarla birlikte kolaylkla eriyebilen bileikler oluturur. Birincil cruf yumuama ve erime blgesi frnn yatay kesitine bal olduu gibi dikey ynde scaklk dalmna da daldr. Oluan ilk crufun zellikleri ve davran arj malzemesinin zelliklerine baldr.

2 Bosh Crufun Oluumu Birincil crufun kire miktar dktr ve asidik zelliktedir. Kirecin emilmesi yavatr. Fakat sreklidir ve sadece tyer seviyesi gibi scak blgelerde tamamlanr. FeOin indirgenmesi alt ve scak blgelerde hzldr ve tyerlerin stnde hemen hemen tamamlanr. Bosh crufu Final crufuna gre daha baziktir. nki koktaki asit bileikler sadece tyer blgesinde emilirler. Bosh cruf bileimi demir cevherine, manganeze, sinter ve kiretana baldr. Kirele kaplanm cruf sk grlr. Demir oksit genellikle dktr.

3 Final Crufu veya Hazne Crufu Hazne crufu kirecin znmesinden veya yanma sonucu ortaya kan kok kmrnden oluur. Cruf oluumu aa yukar yanma blgesinde tamamlanr. Cruf metalle birlikte hazneye akar ve burada birikir.

Hazne crufunun yaps, bileimi hacmi pik demirin bileimini ve frnn verimliliini kontrol eder. Cruf kontrollnn en nemli amac pik demir kkrdnn kontroldr.

4.6.1 Cruf Yaps Sv cruflar Si oksitler ve dier elementleri kapsayan homojen eriyiklerdir. Elektriksel zelliklere sahip olduklar, basit ve kark iyonlar ierdikleri bilinmektedir. Kat silisyum oksidin analizi, Silisyum 4 oksijen atomu ile evrelenmi bir tetrahedronun merkezinde olduunu gstermektedir. Her bir oksijen atomu iki silis atomuna baldr ve a yaps boyutta sreklidir. Her kenin oksijen atomu paylaldnda ortaya kan maddenin toplam SiO2 oransal formulne sahip olabilmesi iin tetra hedronlar sadece keleri paylalabilir. Bir Si atomunun +4 yk vardr. Tetrahedronun her bir oksijen atomu bir artk deeriyle sahip olduu iin SiO4 grubu 4 negatif yk tar. Yani (SiO4 ) 4 dr. Kristal halinde silisyumun ve oksijen atomlarnn tetrahetdral dizilii simetriktir. Kat yapnn fizyonla hibir ani deiiklerine uramyaca aktr. Erimi haldeki silikada (SiO2 ) yap arpk bir durumdadr, ama kelerin ou paylalm olarak kalr. Erimi silikann (SiO2 ) viskozitesi ok yksektir: (Yaklak 105 P), btn ynlerde keler ska balanmtr. Bu ekil 4.4 de aka grlmektedir Merkezde silisyum ve kede oksijen tayan bir tetrahedron olarak grlen (SiO 4 ) grubunun kark silikalarda iyon olarak bulunduu kabul edilmitir. Elektriksel iletim iin yaplan aktivasyon enerji lm , CaO, MgO ve dier metal oksitlerin erimi SiO 2 ye eklenmesinin boyutlu Si-O yapsn silikat iyonlarna paralandn gstermitir. Bu krma ilemi iin itici g silisyum ve oksijen arasndaki ekimdir. Bu oranlarn birbirlerine gre sahip olduklar deerliklere ve iyonik yar aplarna baldr. CaO ve MgO erimi SiO2 ye eklendiinde , iki Si-O ba alr ve u olay gerekleir; Si-O-Si + CaO = Si O - + - Si + Ca +2 1.7

Krlma annda negatif bir yk tayan her oksijen atomu eklendiinde paylalan bir ke alr. Ykl oksijen yannda yerlemi katyonlar a yapsnda dalmtr. ekil 4.5 metalik oksitlerin artan oranlarda eklenmesi srasnda Si-O balar kopar ve byk silikat iyonlar oluur. Metal oksit miktar artarken bunlar klrler ekil 4.6 . Bu olay 1.7 denklemine gre ikili bir crufta kuvvetli bazik bir metalik oksidin SiO2 ve bu yzden ortosilikat kompozisyonu (2MO.SiO2) iin olduundan daha azdr. Asidik eriin viskozitesi a yaps zamanla krldka der ve sonuta hibir kenin paylalmad bir duruma ular. ekil 4.7 Bu durumda cruf ortosilikat kompozisyonuna (M O/SiO 2 oran 2 iken) ular. Bu cruf ntr farzedilir ve ayr (SiO4 )-4 iyonlar kapsar. 2 MO. SiO2 oransal kompozisyonuna ularken baz ilavesi oksijen iyonlar (0)-2 ve eit sayda katyonlar verir.

Polimerlemi silikat gruplar yle olabilir. 2( Si O - ) = Si O Si + O-2 (1.8)

1.8 denklemine gre 20 = 00 + 0-2 tipinde bir dengenin varl sz konusudur.

4.6.2 Cruf Bazistesi SiO2, Al2O3 gibi oksijen alan ve eriyiklerde anyon kompleksleri oluturan oksitler asidik oksitler olarak alnr. Oksijen veren anyon kompleksleri kran CaO, MgO, FeO, MnO vs. gibi oksitlerde bazik oksitlerdir. Pratikte bazik oksitlerin konsantrasyonlar toplamnn asidiklerine oran crufun bazisitesi olarak bilinir. Demir yapmnda bu oran genellikle CaO/SiO2 veya (CaO+MgO) / (SiO2 + Al2O3) olarak alnr.

4.6.3 Cruf Viskositesi Metal oksitlerden oksijen iyonlarnn gelmesiyle Si-O balar krlr ve balar azalarak sv crufun viskositesinin azalmasna neden olur. Tetrahedral yapda bir oksijen iki silis atomuyla ba yapar bir durumda olduu iin silisler izole edilmi bir tetrahedraya sahip olabilirler ve bylece % Si oran 4 getii zaman viskosite azalr (ekil 4.7). Yksek frn cruflarnda Al2O3 her zaman vardr ve AlO4 gruplar SiO4 gruplu polimer niteleri olutururlar. CaO-MgO, SiO2 ve Al2 O3 ihtiva eden cruflarda Al2 O3 SiO2 nin yapt gibi viskositeyi arttrmaldr. Dier bir taraftan ise, oksijen kaynaklar olan kire ve MgO viskositeyi azaltr. CaO, SiO2 ve Al2 O3 n sv karmlarnn viskositesi kirecin dzenli olarak artmasyla azalr. so Viskosite izgileri (sokomlar) eit kire ihtiva eden izgilere paraleldirler ve buda arlk yzdeleri esas alndnda SiO2 ve Al2O3 n viskositeyi aa yukar ayn ekilde etkilediklerini gsterir. Cruflarn viskositesi kompozisyona ve scakla baldr. Dk viskosite sv cruf iinde tepkime halinde olan cruf / metal ara yzeyine doru ve bu ara yzeyinden darya doru iyonlarn diffzyon halinde olmas sayesinde tepkime hzlarn kontrol ettii gibi ayn zamanda frnn dzgn bir ekilde crufun erime scaklnn stne kmas viskoziteyi azaltr. rnein : yaklak ayn basizite oranlarna sahip olan (0.86 ve 0.93) 3. Ve 4. Cruflarn viskoziteleri erime scaklklarnn stnde ayn derecededir. Bu arada 3. Cruf 35.6 %4. Cruf ise yalnzca 15.2 %Al2O3 ihtiva eder.

10

ekil 4.9 Tablo 4.1 de gsterilen cruflarn viskoziteleri scaklkta deiimi. Kristalleme scaklklarda gsterilmitir. ekil 4.9da tablo 4.1de verilen 7 tane crufun viskositelerinin scakla bamll verimitir Table 4.1

Slag No. 1 2 3

% SiO2 30.4 34.1

% Al2O3 26.1 18.7

% CaO 35.5 40.6 44.8 38.5

% MgO 6.4 3.4

% FeO 0.4 0.7

% MnO 0.3 --

% S 1.4 0.97

Liquidus Temp. O C Measured calculated

B 0.74 0.83

1450 1445

1470 1460

4 5 6 7

17.0 36.0 32.2 33.4 29.7

35.6 15.2 15.2 13.5 14.8

45.1 45.2 41.6

0.6 5.1 3.5 3.4 11.9

-1.0 0.8 0.5 0.3

-0.7 1.3 0.4 0.8

-0.79 --1.4

1515 1530 1390 1400 1500 1500 1480 1470 1460 1470

0.86 0.89 1.02 1.04 1.20

B = basicity = ( CaO + MgO ) / ( SiO2 + Al2O3 )

Tablo 4.2
Composition Slag Fnal I Bosh A Bosh B Bosh C Fnal II Bosh A Bosh B Bosh C Fnal III Bosh A Bosh B Bosh C Fnal IV Bosh A CaO 47 52.6 MgO 4 4.5 Al2O3 10 4.7 7.0 8.3 SiO2 39 38.2 Lig. Temp.
o

Basicity CaO/SiO2 1.205 1.377 B* 1.296 1.517

( %S) / (%S)* for y =5 90 175 129

1400 1550

50.6 49 44 49.6 47.2 46.0 41.5 47.1 44.8 43.5 39 44

4.4 4.1
4 4.5

38.3 38.7 36 35.2 35.3 35.7 32.5 31.7 31.8 32.1 29 27

1500 1490 1435 1550 1470 1450 1490 1500 1500 1490 1500 1510

1.311 1.292 1.222 1.41 1.334 1.288 1.279 1.485 1.408 1.355 1.345 1.629

1.416 1.369 1.274 1.507 1.419 1.352 1.254 1.540 1.437 1.371 1.293 1.582

112 85 169 130 107 80 187 138 113 89 212

4.4 4.1
4 4.5

16 10.7 13.0 14.3 22 15.7 10 20.3 28 24.5

4.4 4.1
4 4.5

11

Bosh B Bosh C Fnal V Bosh A Bosh B Bosh C Fnal VI Bosh A Bosh B Bosh C Fnal VII Bosh A Bosh B Bosh C Fnal VIII Bosh A Bosh B Bosh C

42 40.6 41.5 46.2 44.1 43.2 39 42.7 41.4 40.7 36.7 40.0 39.0 38.0 33.5 37.3 35.8 35.0

4.4 4.1 10 11.2 10.7 10.4 10 11.2 10.7 10.4 10 11.2 10.7 10.4 10 11.2 10.7 10.4

26.2 27 10 4.7 7.2 8.3 16 11.5 13.2 14.3 22 17.6 19.0 20.2 28 24.8 26.2 27.0

27.4 28.3 38.5 37.9 38.0 38.1 35 34.6 34.4 34.6 31.5 31.2 31.3 31.4 28.5 26.7 27.0 27.3

1510 1510 1400 1550 1470 1440 1430 1465 1445 1435 1465 1445 1445 1450 1520 1500 1510 1515

1.537 1.434 1.077 1.218 1.160 1.134 1.114 1.234 1.212 1.176 1.158 1.282 1.246 1.210 1.175 1.397 1.325 1.282

1.48 1.381 1.276 1.482 1.392 1.355 1.285 1.460 1.378 1.367 1.296 1.472 1.415 1.366 1.272 1.527 1.438 1.383

157 117 85 157 121 108 87 148 115 110 90 153 129 111 84 180 138 117

4.7 Uygun Cruf Bileimi Kkrt girdisine bal olarak tatminkar bir kkrt giderimi genel olarak CaO + MgO / SiO2 + Al2 O3 = B deerinin 0.90 ile 1.10 arasnda olduu durumda elde edilir. Bu aralkta baziklik ve uygun viskozitedeki cruflar tablo 4.2 de gsterilmitir. Ancak gnlk pratikte, hammaddelerdeki deimelerden tr bu drt oksit orantl olarak deimedii iin, baziklik oran Byi ok yakn kontrol etmek gtr. Cevherlerden gelen alumina girdisi az olduundan ve aluminann kok klnden gelmesinden tr Alumina-magnezyum oksit oran aa yukar sabit gibidir ve frn operatrleri cevher deiiklerindeki silika girdisine gre kireci ayarlayarak pratikte kire / silika oranna gre alrlar. Bu nedenlerde sabit bir bazite ile almak gtr. Sabit CaO/SiO2 orannda alrken silika girdisindeki herhangi bir azalma daha az CaO sarfetmektir. Fakat crufta zellikle kokun klnden gelen Al2 O3 yzdeleri artacandan daha akc bir cruf elde etmek iin hazne scakln arttrmak gerekecektir. Bu ekildeki cruf dk silisli ve dk kkrtl scak maden retmek iin pek uygun olmayacaktr. Sabit Bl B/A ile altnda ise, yani B sabit tutuluyorsa , silika girdisinin azalmasndan tr azalmas gereken kire miktar , sabit CaO/SiO2 ile alan duruma gre daha azdr, bu nedenle de cruf akkanln korur.

12

4.7 Uygun Cruf Bileimi Yksek frn cruflar balca kire, almina ve silisten ibarettir. Ayrca kk miktarlarda magnezit, mangan oksit, demir oksit ve kalsiyum slfr ierir. Cruflarn kimyasal bileimleri yaklak olarak aadaki snrlar iindedir. % 30 35 % 35 45 % 10 15 % 2 10 % 0.1 1.2 % 0.2 0.4 % 1.0 2.0 SiO2 CaO Al2O3 MgO MnO Fe S

Bu snrlar iinde olan cruflar 1300 1400 oC civarnda erirler. yi bir cruf mmkn olduunca dk sda erimeli ve demir damlalarnn cruf tabakas iinden rahata szlebilmesi iin yeter derece akkan olmaldr. Bu iki zellikte uygun kimyasal bileimle salanr. Genel olarak yksek frnda her dkmde iki defa cruf alnr ve bir ton scak metalde karlk 0.2 0.4 ton cruf ele geer. Yksek frn cruflar eitli yerlerde kullanlmaktadr. Cruflarn byk ksm krlp istenen llere getirildikten sonra, demir yolu traverslerinin altna ve yol yapmnda kullanlmasdr. Minimum % 12 almina ieren, ani soumadan sonra cams yapy koruyan yksek frn cruflar imento yapmna uygundur. imento yapmnda kullanlan cruflarn granle hale getirilmesi gerekir. Crufu granle hale getirmek iin deiik yntemler vardr. Sv cruf ksmen su ile doldurulmu bir ukura dklerek veya cruf akmna su pskrtlerek granle edilebilir. Ayrca cruf katlarken zerine hava veya buhar flenerek hafif, yanmaz ve sya yaltkan bir malzeme cruf yn elde edilir.

4.9 Yksek Frn Gaznn Tketilmesi Yksek frn terk eden gazlar bir boru vastasyla st ksmdan toz toplaycya verilir. Buradan gazn hz ve dolaysyla toz tama zellii azalr ve gaz iindeki tozun byk bir ksmn brakr. Yksek frn gazndaki toz paracklarnn bykleri 2 mm.den birka mikrona kadar deiir. 20 mech ten kk olanlar toz toplaycda kelmeyip gaz ile beraber srklenir. Toz toplaycdan kan gaz ykaycya gelir. Burada gaz akmna su pskrtlerek iindeki paracklar slatlr. Islanan paracklar arlar ve su ile srklenir. Ykaycda gazn iindeki tozun %90 95i giderilir. Gaz burada souma kulesine geer ve zerine sv

13

pskrtlerek scakl azaltlr. Souyan gazn sonra nemi alnr. Temizlenen gaz yksek frna flenen havay stan sobalar stmada, kok frnlarnda kullanlr. Elde edilen toz sinterlenerek yine yksek frnda kullanlr. ( Yksek frn gaznn yaklak yzde bileimi %13-16 CO2 , % 22-27 CO , % 3-5 H2 , % 56-57 N2 dr).

14