Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

4 UREAJI I OPREMA SISTEMA CENTRALNOG GREJANJA

4.1 KOTLOVI ZA CENTRALNO GREJANJE Kotlovi su ureaji u kojima se vri sagorevanje goriva i pretvaranje hemijske energije goriva u toplotu. Dobijena toplota se predaje radnom fluidu, koji moe biti voda, vodena para, vazduh ili termalno ulje. Bitno se razlikuju kotlovi za vodu tzv. toplovodni i vrelovodni kotlovi od kotlova za paru tzv. parni kotlovi. Ako je radni fluid vazduh, kao to je to sluaj sa vazdunim grejanjem, onda je zagrevanje vazduha obino indirektno, preko razmenjivaa toplote, a ako je direktno, onda se ee koriste pei za zagrevanje vazduha nego kotlovi. Vazduh je lo kao radni medijum, jer ima malu vrednost specifinog toplotnog kapaciteta u odnosu na vodu. Ako bi dolo do kratkotrajnog prekida u protoku (prestanka strujanja vazduha), temperatura vazduha u kotlu bi naglo porasla, pa bi moglo doi do pregrevanja i oteenja matrijala kotla. U tehnici grejanja, u postrojenjima za centralno i daljinsko grejanje, mnogo ee se koriste toplovodni i vrelovodni kotlovi nego parni, jer se danas skoro iskljuivo primenjuje centralno toplovodno grejanje. Kotlovi koji se koriste u sistemima centralnog grejanja mogu biti jako razliite veliina i kapaciteta. Za male instalacije esto se koriste i elektrini toplovodni kotlovi, iji se kapaciteti kreu od 6 do 24 kW za etano grejanje stanova i manjih porodinih kua. Kotlovi na vrsto i teno gorivo kapaciteta od 20-30 kW uglavnom se koriste za grejanje porodinih kua, a u gradskim toplanama, u sistemima daljinskog grejanja koriste se kotlovi kapaciteta do 50 MW. U poslednje vreme se puno radi na poveanju stepena korisnosti kotla, i to na sledei nain: usavravaju sekonstrukciona reenja, rade se precizniji prorauni, koriste se novi materijali i tehnologije za izradu elemenata kotla.

Kako bi se to bolje iskoristila energija sadrana u gorivu, neophodno je da kotao bude u potpunosti prilagoen gorivu. To ne znai samo poznavanje vrste goriva vsto, teno ili gasovito, ve i specifinosti svake od vrsta goriva toplotnu mo, hemijski sastav, udeo jalovine, itd. Osim toga, ukoliko je u pitanju vsto gorivo potrebno je poznavati vrstu uglja (lignit, kameni, mrki ugalj ili briketi i pelete od biomase) kao i nain sagorevanja u loitu (u sloju - na reetki nepokretnoj ili pokretnoj; u prahu specijalni gorionici i mlinovi za ugljeni prah, kao dodatna oprema; u fluidizovanom sloju materijal ispune sloja, veliina estica uglja, itd.) S druge strane, korisnici kotla bi eleli da imaju to fleksibilniji kotao, u kome bi mogli da sagorevaju razliito gorivo npr. ono koje je trenutno najjeftinije ili ono koje je dostupno na tritu. Proizvoai kotlova obino deklariu da se njihov kotao moe koristiti za sva goriva ukoliko je u pitanju sagorevanje vrstog goriva na reeci, a za teno i gasovito gorivo se mogu naknadno ugraditi odgovarajui gorionici. Jasno je da takav kotao ne moe imati visok stepen korisnosti, jer je konstrukcija kotla za vsto i teno gorivo jako razliita. Svaki kotao je prilagoen odreenoj vrsti goriva i samo tada ima max ! Specifinosti goriva odreuju specifinosti konstrukcije kotla, kao na primer: za goriva sa visokim procentom volatila (isparljivih gorivih materija) potrebno je dovoditi sekundarni vazduh radi potpunijeg sagorevanja, kvalitetni ugljevi (koks, antracit i kameni) mogu dobro i potpuno da sagorevaju u sloju
65

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

kotlovi na teno i gasovito gorivo mogu selake regulisati, pa su i prekidi u radu kod njih mnogo jednostavniji, razlikuju se gorionici za teno i gasovito gorivo, elektrini kotlovi su potpuno razliiti od kotlova na konvencijalno gorivo vie su nalik bojlerima, nego kotlovima za sagorevanje goriva.

a) b) c) Slika 4.1 Kotlovi za cntralno grejanje: a) kotao od livenog gvoa za sagorevanje seke i uglja u sloju; b) elini kondenzacioni kotao na lako lo-ulje, c) niskotemperaturski kotao sa atmosferskim gorionikom na gas Kondenzacioni kotlovi su kotlovi kod kojih se toplota sadrana u vodenoj pari i dimnim gasovima koristi putem kondenzacije. Donja toplotna mo goriva Hd je toplota osloboena procesom sagorevanja goriva bez dodatnog iskorienja toplote kondenzacije vodene pare (dimni plinovi su svedeni na standardno stanje, a vodena para se ne kondenzuje). Kod goriva koja u sastavu sadre vodonik, pa iz tog razloga u dimnim gasovima sadre vodenu paru, razlikuje se gornja toplotna mo od donje toplotne moi. Gornja toplotna mo predstavlja toplotu osloboenu procesom sagorevanja goriva s dodatnim iskorienjem toplote kondenzacije vodene pare (dimni plinovi su svedeni na standardno stanje, a vodena para se kondenzuje). Gornja toplotna mo vea je od donje za koliinu toplote kondenzacije vodene pare sadrane u dimnim gasovima.
Energija goriva: gornja toplotna mo Hg = Donja toplotna Korisna toplota mo Hd kondenzacije + 100% 11% Neiskor i ena toplota kondenzacije 11% Gubici dimnih gasova 5% Toplotni gubici zraenjem 1% Energija goriva: gornja toplotna mo Hg = Donja toplotna Korisna toplota mo Hd + kondenzacije 100% 11% 100% 111% 109% 108% Iskoriena toplota kondenzacije 11% Gubici dimnih gasova 2% Toplotni gubici zraenjem 1%

100% 100% 95% 94%

Korisna toplota prema Hg - 85% Korisna toplota prema Hd - 94% Niskotemperaturski kotao

Korisna toplota prema Hg - 97% Korisna toplota prema Hd - 108% Kondenzacioni kotao

Slika 4.2 Poreenje stepena korisnosti niskotemperaturskog i kondenzacionog kotla

66

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Pored vode nastale sagorevanjem vodonika, i vlaga znatno utie na toplotnu mo. Iskorienje toplote kondenzacije mogue je i opravdano kod goriva koja sadre vodonik (npr. gasovita goriva), ali je povezano sa problemima sumporne korozije u sluaju kada goriva sadre i sumpor (lo ulje). Na slici 4.3. prikazana je funkcionalna ema jednog kondenzacionog kotla, dok je u tabeli 4.1 dat pregled uobiajenih vrednosti stepena korisnosti kotlova (u odnosu na donju toplotnu mo) u zavisnosti od vrste goriva, konstrukcije kotla i naina regulacije.
razvodni vod strelice pokazuju tok dimnih gasova povratni vod visokotemperaturskog grejanja povratni vod niskootemperaturskog grejanja

gornja grejna povrina donja grejna povrina

Slika 4.3 Funkcionalna ema prolaza tople vode i dimnih gasova kod kondenzacionog kotla Tabela 4.1 Pregled stepena korisnosti kotlova
Kotlovi Kotlovi bez regulacije Kotlovi do 50 kW sa runom regulacijom Kotlovi preko 50 kW sa dobrom runom regulacijom Kotlovi do 175 kW sa mehanikom regulacijom Kotlovi preko 175 kW sa dobrom mehanikom regulacijom Kotlovi na razliitu biomasu Kotlovi do 50 kW sa runom regulacijom Kotlovi preko 50 kW sa automatskom regulacijom Kotlovi do 100 kW sa prirodnom promajom Kotlovi preko 100 kW sa prinudnom promajom Niskotemperaturski kotlovi Kondenzacioni kotlovi 0,65 0,68 0,72 0,75 0,83 0,82 0,92 0,81 0,85 0,83 0,90 0,80 0,88 0,88 0,94 0,95 0,98 do 1,08

vrsto gorivo

Teno gorivo

Gasovito gorivo

4.2 CEVNA MREA Cevna mrea u sistemima centralnog grejanja ima funkciju povezivanja izvora toplote sa grejnim telima u u sistemu. Postoje razliiti sistemi povezivanja instalcije grejanja, kao na primer: dvocevni sistemi sa gornjim i donjim razvodom, jednocevni sistemi horizontalni i vertikalni, sa kratkom vezom i bez nje, itd. Svaka cevna mrea u sistemima centralnog grejanja ini jedan zatvoreni strujni krug, odnosno povezuje izvor toplote sa grejnim telima inei zatvoren sistem. Sainjena je od cevi koje mogu biti od razliitih materijala, i svaka cev u strujnom krugu istog prenika i protoka fluida naziva se deonicom. Cevna mrea se moe podeliti na dve celine: razvodnu i povratnu cevnu mreu.
67

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Kod grejanja parom niskog pritiska kroz razvodnu cevnu mreu struji vodena para, koja se, nakon kondenzovanja u grejnom telu, kao kondenzat vraa do kotla povratnom kondenznom mreom. Prenici cevnih vodova razvodne cevne mree kod parnog grejanja vei su od prenika kondenznih vodova. Kod toplovodnog grejanja, grejni fluid je voda koja kroz razvodnu cevnu mreu struji na temperaturi tr (90, 80oC), a vraa se ohlaena povratnom mreom, na temperaturi tp (70, 60oC), nakon predaje toplote u grejnom telu. Prenici odgovarajuih deonica razvodne i povratne cevne mree kod toplovodnog grejanja priblino su jednaki. U zavisnosti od toga da li je strujanje vode u sistemu prirodno ili prinudno, razlikuje se: gravitaciono i pumpno grejanje.

Kod gravitacionog grejanja cirkulacija vode u sistemu se odvija prirodnim putem, pod uticajem zemljine tee zahvaljujui razliitim gustinama vode u razvodnom i povratnom delu cevne mree. Kada se u cevovod postavlja pumpa koja omoguava strujanje fluida u sistemu, onda se koristi naziv pumpno grejanje. Cevna mrea se moe podeliti i prema poloaju cevi u sistemu, i to na: Glvni usponski vod, koji spaja kotao i horizontalnu razvodnu mreu; analogno glavnom usponskom vodu postoji i glavni povratni vod, koji spaja horizontalnu povratnu mreu sa kotlom; Horizontalna razvodna mrea se prostire od korena svih vertikala u sistemu i uvek se vodi pod nagibom od 3 (kako bi se mogao izdvojiti vazduh i odvesti iz sistema); analogno razvodnoj postoji i povratna horizontalna mrea; Usponski vodovi vertikale su cevi koje se vode od horizontalne mree, vertikalno po visini objekta, i koje prolaze u blizini grejnih tela. Vertikale se mogu voditi vidno du spoljnih zidova, ili skriveno u ljebovima u zidu; Prikljuci razvodni i povratni povezuju grejna tela sa vetikalom; i prikljuci se izvode pod nagibom.

Postoje i delovi cevne mree koji ne slue za osnovnu funkciju cirkulaciju grejnog fluida, ali imaju svoju ulogu i predstavljaju sastavni deo sistem za centralno grejanje: Sigurnosni vodovi razvodna i povratna sigurnosna cev, koje su povezane sa ekspanzionim sudom; nekada ulogu razvodne sigurnosne cevi moe da preuzme i glavni usponski vod, ali ako ispunjava odreene zahteve propisane za sigurnosne cevi; Vazduna mrea u sistemu centralnog grejanja slui za odvoenje vazduha iz instalacije, tj. ima ulogu odzraivanja; njenu ulogu delom mogu da preuzmu i vertikale i horizontalna mrea u sistemu sa gornjim razvodom; Drenana mrea postoji u sistemima parnog grejanja; Obilazni vodovi (by-pass).

4.2.1 Materijali za izradu cevne mree U tehnici grejanja koriste se cevi od sledeih materijala: elika (eline avne i beavne cevi), bakra i plastike (razne vrste plastinih cevi).

68

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Najee su u primeni crne eline cevi: beavne i avne. Obe vrste cevi se izrauju u veliinama prenika od 10 do 1000 mm. Oznaavanje cevi standardnih veliina: prema nazivnom preniku ND ili DN u col-ima ili mm (npr. 3/8 ili 10 mm), prema nazivnoj veliini NV to odgovara vie prenika cevi u mm, prema mazivnom orvori NO (npr. DN 10 je NO12,5 mm; DN 15 je NO 15,75mm).

Takoe se propisuje i nazivni pritisak to odgovara maksimalnom radnom pritisku za koji je odreena cev predviena: za kune instalacije NP6 (pritisak od 6 bar), za primarnu mreu toplovoda NP25.

U novije vreme esto su u kunim instalacijama zastupljene bakarne cevi, koje mogu biti savitljive i krute, a mogu biti neizolovane ili izolovane plastikom. Standardni prenici su 12, 14, 15, 16, 18, 20, itd. Bakarne savitljive cevi koriste se za podno grejanje, kao i plastine cevi, koje se izrauju do standardnog prenika 300. Plastine cevi veih prenika (110, 200, 300) esto se koriste umesto kanala za razvod vazduha u pojedinim sistemima. U tehnici hlaenja su bakarne cevi jako zastupljene, zbog svoje otpornosti na koroziju i koriste se va od prenika 6mm. Cevi od vetakih materijala: Termoplastine cevi od materijala: PVC polivinil hlorid, PB polibutilen, PE polipropilen (LDPE i HDPE), PP polipropilen, ABS akrilonitrit butadien stiren, PVDF poliviniliden fluorid. Epoksi-staklo Poliester-staklo.

Termostabilne cevi:

Vieslojne cevi kao kombinacija metal-plastika (PE+Al+PE) imaju dobre osobine i plastinih i metalnih cevi. Kao plastine cevi, vieslojne cevi imaju prednosti: otpornost prema koroziji, otpornost na hemikalije, zvuna izolovanost, termika izolovanost, glatka povrina (mali pad pritiska usled trenja) mala teina i brza i laka montaa. nepropustive su za kiseonik, mali koeficijent temperaturskog irenja, vea mehanika vrstoa, otpornost na vie temperature i pritiske.

Kao metalne cevi, vieslojne cevi imaju i sledee dobre osobine:

Primena vieslojnih cevi je iroka:

69

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

1. 2. 3. 4.

Razvod sanitarne i pijae vode (hladna i topla PTV), Grejanje (podno i radijatorsko, max = 110oC, pmax =10 bar), Hlaenje (klizalita, ledena dvorane, min = -50oC), Procesna industrija.

4.2.2 Pad pritiska pri strujanju fluida kriz cevi Pri svakom stujanju realnog fluida (a voda je realni fluid) dolazi do odreenog pada pritiska prilikom strujanja fluida kroz cevi (usled trenja, vrtloenja, itd.). Pad pritiska zapravo predstavlja svojevrstan gubitak u sistemu pGUB. U svakom zatvorenom sistemu, kao to su i sistemi centralnog grejanja, potrebno je da gubitak pritiska bude jednak ili manji od raspoloivog napora. Raspoloivi napor HRASP je zapravo neophodan pritisak koji omoguava cirkulaciju grejnog fluida.

Slika 4.4 Pad pritiska pri strujanju realnog fluida Prilikom idealnog strujanja (bez trenja fluida orilikom strujanja kroz cev) totalni (ukupni pritisak) je jednak zbiru dinamikog i statikog: p tot = p d + p st . (4.1)

Meutim, pri realnom strujanju dolazi do pada totalnog pritiska usled trenja fluida o zid cevi i vrtloenja pri promeni pravca strujanja, pa je: ptot = p d + p st + p . dge je dodatni lan gubitak koji se javlja. Iz praktinih razloga, sa aspekta inenjerske prakse i lakeg prorauna pada pritiska koji se javlja u sistemu cevovoda, pad pritiska pri strujanju fluida se deli na dva dela: p = pTR + p Lt . gde je: (4.3) (4.2)

p ukupni pad pritiska (Pa),

pTR pad pritiska usled trenja (Pa) i pL pad pritiska usled lokalnih otpora (Pa).
70

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Pad pritiska usled trenja u pravim deonicama cevovoda se rauna kao: pTR = gde su: l w2 = R l , d 2 (4.4)

koeficijent trenja,
l duina deonice, d prenik deonice, gustina vode, w brzina strujanja i R jedinini pad pritiska usled trenja. Koeficijent trenja je funkcija brzine strujanja, odnosno Rejnoldsovog broja Re i relativne hrapavosti :

= f (Re, ) i
=
gde su:
d prenik deonice, apsolutna hrapavost.

(4.5) (4.6)

U zavisnosti od reima strujanja (koje moe biti laminarno, prelazni ili turbulentno to pokazuje vrednost Rejnoldsovog broja) i relativne hrapavosti cevovoda , cevi se mogu ponaati kao: hidrauliki glatke = f (Re) , hidrauliki hrapave = f (Re, ) i hidrauliki potpuno hrapave = f ( ) .

Za odreivanje koeficijenta trenja najee su u upotrebi sledee formule: Formula Kolbruka: 1

2,51 = 2 log Re 3,71

(4.7)

Formula Altula:

= 0,11

68 Re

0 , 25

(4.8)

U tehnici grejanja se pad pritiska usled trenja ne rauna prema gornjim izrazima pri proraunima cevne mree, niti se svaki put ispituje reim strujanja u cevima. Jedinini padovi pritiska usled trenja R su izraunati za razliite vrste cevi i dati tabelarno u zavisnosti od protoka i prenika cevovoda, tako da se njihove vrednosti pri dimenzionisanju cevne mree direktno oitavaju iz tablice. U tablicama je dato:
Q (W) toplotni protok (umesto masenog protoka fluida), R (Pa/m) jedinini pad pritiska, d (mm) nazivni prenik deonice i w (m/s) brzina strujanja fluida.

71

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Od date 4 veliine dve su nezavisno promenljive, dok su ostale zavisne funkcije: na primer, prilikom dimenzionisanja deonice poznat je toplotni protok Q kroz deonicu i eljena brzina strujanja w (prema preporuenim vrednostima se usvaja u odreenim granicama) na osnovu ove dve veliine oitavaju se jedinini pad pritiska usled trenja R i prenik deonice d.
Pad pritiska usled lokalnih otpora (svaka promena pravca strujanja grejnog fluida uslovaljava dodatni pad pritiska; u lokalne otpore spadaju kolena, suenja, proirenja, rave, ventili, blende...) rauna se kao:

p L = Z = gde je

w2
2

(4.9)

- koeficijent lokalnog otpora, koji se odreuje eksperimentalno jer zavisi od mnogo uticajnih parametara, kao to je geometrija lokalnog otpora, vrsta fluida, reim strujanja, itd.
U tehnici grejanja se koriste osrednjene vrednosti koeficijenata lokalnih otpora, koje se daju tabelarno u zavisnosti od geometrije i protoka kroz pripadajue deonice. Prilikom dimenzionisanja cevne mree sistema centralnog grejanja proraun se sprovodi za svaki strujni krug (zatvoreni strujni krug svakog grejnog tela). Deonice koje su zajednike za vie strujnih krugova i jednom dimenzionisane, ne dimezioniu se ponovo za seledei strujni krug, ve se samo sabira pad pritiska kroz ve dimenzionisane zajednike deonice. Zbog toga se poraun cevne mree obino zapoinje sa najnepovoljnijim strujnim krugom (najudaljenijeg grejnog tela od kotla), a zatim se ide na krae strujne krugove.
4.2.3 Izolacija cevovoda

Zadatak izolacije je da se gubici toplote svedu na minimalne vrednosti ili da se iz drugih razloga ogranii povrinska temperatura cevi. Ugrauje se na kotlovima, rezervoarima tople vode, cevovodima, armaturi, razmenjivaima toplote i ureajima smetenim u negrejanim prostorima. Dimenzionisanje debljine izolacije moe biti izvreno po razliitim kriterijimima: - da se ostvari ekonomski optimalno snabdevanje toplotom (ulaganja u izolaciju trebaju biti opravdana utedom na toploti u toku vremenu rada postrojenja), - da se osigura promena temperature grejnog fluida u odgovarajuim granicama, - da se ogranii uticaj na okolinu (npr. ogranieno zraenje, ograniena povrinska temperatura - dodir).
Optimalna debljina izolacije

Rast cena energije namee potrebu da se vodi rauna o ekonominosti. S poveanjem debljine izolacije rastu i trokovi izvoenja, a trokovi usled gubitaka toplote se smanjuju (slika 4.5). Najekonominija debljina izolacije je ona kod koje je suma za obe vrste trokova najnia. Optimalna debljina zavisi od cene energije, ali i od cene izolacionog materijala sa ugradnjom. Problem kod izbora moe predstavljati injenica da optimalnu debljinu izolacije treba odrediti za dui vremenski period nakon ugradnje, uz nepoznate trine uslove u budunosti. esto se u razliitim prirunicima, katalozima i sl. pronalaze podaci takve vrste. Jedan primer prikazan je na slici 4.6.

72

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

200

Debljina izolacije [mm]

Trokovi

Ukup n

a ce na

A - optimalna debljina A

150 480 C 380o C 100 280o C o 180 C 80o C

o

Cen a to p lote
o a iz ije lac

50

n Ce

Debljina izolacije

100

200

300 400 Prenik cevi [mm]

500

600

Slika 4.5 Optimalna izolacija u funkciji ukupne cene

4.6 Optimalna izolacija u zavisnosti od nazivnog prenika cevi i temperature fluida koji se transportuje

U tabeli 4.2 prikazane su ekonomski opravdane debljine izolacije za cevi nazovnog prenika do DN 40, koje vae za dananje cene energije i izolacije.
Tabela 4.2 - Ekonomski opravdane debljine izolacije za razliite tipove cevi do DN 40
Navojne eline cevi avne eline cevi Bakrene cevi* 0.025 0.030 Toplotna provodljivost [W/mK] 0.035 0.040 0.045 0.050 * Spoljni prenik cevi 12 10 15 20 27 36 48 15 11 15 20 27 35 45 DN10 18 11 15 20 26 34 43 DN15 22 11 15 20 26 33 41 DN20 12 15 20 25 30 39 DN25 28 17 23 30 38 49 61 DN25 35 18 23 30 38 47 59 DN32 DN32 18 24 30 38 47 57 44 23 31 40 51 63 78 DN40 DN40 24 31 40 50 69 77

POTREBNA DEBLJINA IZOLACIJE CEVI u [mm]

4.3 PUMPE U SISTEMIMA CENTRALNOG GREJANJA

Strujanje vode u sistemima centralnog grejanja moe se ostvariti prirodnim i prinudnim putem. U prvom sluaju gravitacioni napor je taj koji stvara tok vode od kotla ka grejnim telima i nazad. Kod pumpnog grejanja, u rad se ukljuuje pumpa koja prenosi mehaniku energiju na tenost i time se ostvaruje strujanje.
Prednosti pumpnog sistema u odnosu na gravitacioni su: - vei raspoloivi napor, to kao rezultat daje cevnu mreu sa manjim prenicima cevi, pa je samim tim cevna mrea jeftinija (ukljuujui i pripadajuu armaturu); - manja inertnost sistema (vee brzine strujanja vode u instalaciji; s obzirom da su manji prenici cevnih deonica, u instalaciji ima manje vode pa je zato i uzgrevanje bre). Nedostaci pumpnog sistema u odnosu na gravitacioni su:

- pumpa troi elektrinu energiju za pogon;

73

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

- problem u radu sistema ukoliko doe do prekida u snabdevanju elektrinom energijom (kada je izvor toplote kotao na vrsto gorivo, ija je regulacija sporija, pa je teko trenutno smanjiti kapacitet moe doi do pregrevanja); - buka u sistemu kada su brzine strujanja velike stvara se buka usled strujanja; za priguenje buke koriste se elastine veze izmeu pumpe i cevovoda, kako bi se smanjilo prenoenje vibracija sa pumpe na cevnu mreu. Pumpno grejanje je danas skoro iskljuivo u primeni kada su u pitanju toplovodni sistemi centralnog grejanja. Primena pumpi u sistemima omoguava projektovanje i izvoenje velikih razgranatih mrea. Takoe, u pumpnim sistemima mogue je imati potopljena grejna tela (koja se nalaze na manjoj koti u odnosu na kotao, npr. u podrumskim prostorijama ili etaama ispod podruma). Kod pumpnog grejanja napor pumpe je taj koji ostvaruje cirkulaciju vode u sistemu. Zato se pumpe u sistemima centralnog grejanja nazivaju cirkulacionim pumpama.
4.3.1 Karakteristika pumpe i radna taka

Krive koje predstavljaju odnos izmeu napora, protoka, snage i stepena korisnosti pumpe nazivaju se karakteristinim krivama (slika 4.7). Kriva koja pokazuje odnos napora i protoka koji pumpa ostvaruje naziva se karakteristikom pumpe (Q-H kriva). Napor se moe dati u sledeim jedinicama: [Pa] ili [kPa] i [mmH2O], a protok u [l/h], [l/s] ili [m3/h]. Za taku A na dijagramu prikazanom na slici 4.7 pumpa ima najviu vrednost stepena korisnosti i ona definie uslove za koje je pumpa konstruisana, pa treba teiti da se za takve uslove i primenjuje. Pri svakoj promeni uslova stepen korisnosti e biti loiji.
H A Pel
N

A - radna taka

QN

QN

Slika 4.7 Karakteristika pumpe

Slika 4.8 Karakteristika cevovoda

Slika 4.9 Sprega pumpe i cevovoda

Radna taka pumpe dobija se kombinacijom karakteristike pumpe i karakteristike cevovoda, koja je prikazana na slici 4.8. Karakteristika cevovoda je kriva drugog stepena u pravouglom sistemu, gde je na ordinati vrednost pada pritiska kroz cevovod, a na apscisi vrednost protoka:
p = ptr + plok =
2 l w2 w2 l w + (1 + 2 + ...) = + 1 + 2 + ... , tj. d 2 2 d 2

(4.10) (4.11)

2 w l . p = + 2 d

gde su:

koeficijent trenja,
l duina deonice, d prenik deonice, gustina vode,
74

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

w brzina strujanja fluida, koeficijent lokalnog otpora.

Kako je protok kroz cev:

Q=w d 2 4

w=

4Q d 2

(4.12)

sledi zavisnost pada pritiska i protoka kroz cevovod:

l 8 p = + 4 2 Q 2 = k Q 2 . d d (4.13)

Sprega pumpe i cevovoda prikazana je na slici 4.9. Pri tome se stvarni protok kroz instalaciju Q moe razlikovati od nominalnog protoka QN. Svoenje stvarnog protoka na nominalni moe se izvriti na dva naina (koji su prikazani na slikama 4.10 i 4.11). Prvi nain je priguenjem, odnosno poveanjem otpora strujanja u instalaciji (npr. smanjenjem otvorenosti balansnog ventila), tako da karakteristika cevovoda bude strmija u odnosu na prethodni sluaj. Na taj nain se dobija radna taka A2 u preseku karakteristika tako da je protok kroz instalciju je sveden na nominalni. Drugi nain je promenom broja obrtaja pumpe postoje pumpe koje mogu raditi sa vie brzina (obino 3) ili koje imaju kontinualnu promenu broja obrtaja.

H A2

2 1

A1

n1 n2 n3
QN Q

QN

Slika 4.10 Svoenje na nominalni protok priguenjem

Slika 4.11 Svoenje na nominalni protok promenom broja obrtaja

Pumpe sa kontinualnom promenom broja obrtaja koriste se kod sistema koji rade sa promenljivim protokom grejnog fluida. Promena protoka, napora i snage pumpe (koju preuzima iz elektro mree) sa promenom broja obrtaja kreu se na sledei nain:
n Q = QN n N

n H = HN n N n P = PN n N

(4.14)

75

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

4.3.2 Spega dve pumpe

Redna sprega dve pumpe podrazumeva da su one postavljene na cevovodu jedna iza druge (slika 4.12). Paralelna veza dve pumpe ostvarena je ako su pumpe postavljene u paralelnim vodovima koji se zavravaju vezom sa jednom cevi, kao to je prikazano na slici 4.13. Pri tome se, u oba sluaja, radna taka A odnosi na sluaj kada rade obe pumpe, a radna taka B kada radi samo jedna pumpa. Takoe, u navedenim primerima obe pumpe u sprezi su jednakih karakteristika (dve iste pumpe). Sa dijagrama se jasno moe uoiti kako se menjaju protok i napor u zavisnosti od vrste sprege. Kod redne veze druga pumpa doprinosi znaajnijem poveanju napora, dok je poveanje protoka neznatno. U sliaju paralelne veze ostvaruje se znaajnije poveanje protoka kroz cevovod, dok je poveanje napora znatno manje. Zato se esto kae: Redna veza je za vei napor, a paralelna za vei protok.
P1 H P2

H1 = H2 Q1 = Q2

H P1+ P2
A H2 B

H1 = H2 Q1 = Q2 A B

P1

H1 QBQA Q

QB

QA

Slika 4.12 Redna veza dve jednake pumpe

Slika 4.13 Paralelna veza dve jednake pumpe

Meutim, izbor naina sprezanja pumpi iskljuivo zavisi od karakteristike cevovoda, odnosno poloaja radne take, to je prikazano na slici 4.14. Ukoliko je karakteristika cevovoda strma bolja je redna veza, a ako je karakteristika cevovoda poloena bolja je paralelna veza.
H

Mrea 1 ( P1+ P2) red

Bred P1 Bpar B Apar A Ared

Mrea 2

( P1+ P2) par Q

Slika 4.14 Sprega pumpi u zavisnosti od poloaja radne take

76

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

U praksi je veoma est sluaj da pumpe koje se nalaze u cevovodu nisu istih veliina. Tada treba voditi rauna da ne doe do nepravilnog sprezanja pumpi, to moe da ima jako loe posledice. Bilo da se radi o rednoj ili paralelnoj vezi, ukoliko je karakteristika cevovoda takva da ne odgovara sprezi (radna taka se ne nalazi na karakteristici sprege), moe se desiti da druga pumpa samo stvara dodatni otpor strujanju u cevovodu, a ne doprinosi poveanju napora ili protoka. Na slici 4.15 prikazana su dva esta primera iz prakse.

Granske pumpe

Primarna pumpa

Razdelnik

Sabirnik

Ko

Ko

Slika 4.15 Razgranata mrea sa primarnom i sekundarnim pumpama (levo) i nain postavljanja radne i rezervne pumpe (desno)

Prvi se odnosi na velike, razgranate sisteme, u kojima osim primarne pumpe, postoje tzv. granske pumpe svaka za po jednu granu cevne mree. Ako je jedna od granskih pumpi previe jaka i ne prigui se moe doi do prekida strujanja kroz drugu granu, ili ak do strujanja u suprotnom smeru. Drugi prikazani primer odnosi se na postvljanje radne i rezervne cirkulacione pumpe. U ovom sluaju ne radi se o sprezi ve ove dve pumpe rade alternativno u sluaju otkaza radne, ukljuuje se rezervna, koja radi dok se radna ne servisira ili zameni novom.
4.4 SIGURNOSNI UREAJI I ARMATURA VODENIH KOTLOVA

Sigurnosni ureaj vodenih kotlova je ekspanzioni sud. Prilikom zagrevanja vode od temperature okoline do radne temperature, njena zapremina se poveava, stvarajui tzv. viak vode, koji prima upravo eskpanzioni sud. Fukcije ekspanzionog suda u sistemu su: omoguavanje irenja vode prilikom zagrevanja (primanje vika vode), odravanje hidrostatikog pritiska i isputanje vazduha iz instalacije grejanja (samo kod otvorenog ekspanzionog suda)

4.4.1 Otvoreni ekspanzioni sud

Otvoreni ekspanzioni sud je najee cilindrinog oblika (slika 4.16) i postavlja se u najvioj taki u sistemu centralnog grejanja (obino na tavanu). Potrebna zapremina otvorenog ekspanzionog suda izraunava se na sledei nain:
V = ( max min ) Vw

(4.15)
77

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

gde su:

- koeficijent zapreminskog irenja vode (1/K) max, min maksimalna i minimaln temperatura vode u sistemu (oC)

Vw zapremina vode u sistemu centralnog grejanja (kotao, cevna mrea i grejna tela) (m3).

Zapreminsko irenje vode u temperaturskom opsegu od 4 100oC iznosi oko 4,3%, pa se zbog toga usvaja pojednostavljeni nain odreivanja zapremine otvorenog ekspanzionog suda:
V = 0,045 Vw

(4.16)

Meutim, i ovako pojenostavljen izraz nije u praktinoj primeni, jer je jako veliki posao odreivanje ukupne zapremine vode u sistemu, pa je odreivanje zapremine suda iskustveno prilagoeno prema toplotnom kapacitetu QGT (W) i vrsti instalacije za grejanje:

V = 1,2 1,5 QGT 10 3 - za radijatorsko grejanje

(4.17)

V = 1,5 2,0 QGT 10 3 - za podno grejanje V = 0,5 0,8 QGT 10 3 - za konvektorsko grejanje
4 6 7 vazduh voda 5 3 2 1

(4.18) (4.19)

Osnovni elementi otvorenog ekspanzionog suda:

1 Razvodna sigurnosna cev 2 Povratna sigurnosna cev 3 Prelivna cev 4 Odzrana cev 5 Kratka veza (zbog obezbeenja cirkulacije vode) 6 Izolacija 7 - Kuite

Slika 4.16 ematski prikaz otvorenog ekspanzionog suda Dimezije sigurnosnih vodova: Sigurnosna razvodna cev: d r = 15 + 1,4 Qk Sigurnosna povratna cev: d p = 15 + 0,93 Qk
4.4.2 Zatvoreni ekspanzioni sud

(4.20) (4.21)

Zatvoreni ekspanzioni sud se koristi kada nema tehnikih mogunosti za postvljanje otvorenog ekspanzionog suda i sve ee je u primeni. Takoe se koristi kada je potrebno odravati vii pritisak u sistemu. Postoje razliite vrste i konstrukcije ekspanzionih sudova, u zavisnosti od veliine samog sistema centralnog grejanja. Kada su u pitanju manje instalacije, najee je u primeni ekspanzioni sud sa membranom (slika 4.17). Pri zagrevanju vode u kotlu, voda se iri i kroz sigurnosnu cev ulazi u vodeni deo suda. Voda potiskuje membranu ka vazdunom delu, tako da dobija prostor za ekspanziju. Membrana potiskuje vazduh i pritisak u vazdunom delu se neznatno poviava. Kada grejanje prestane, voda se hladi, smanjuje zapreminu, pa pritisak vode opada. Tada pritisak vazduha iz vazdunog dela suda potiskuje vodu nazad u sistem.
78

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

1 2 3 4 5

Osnovni elementi ekspanzionog suda sa membranom: 1 Prikljuak na toplovodnu mreu 2 Metalni omota 3 Vodeni deo 4 Membrana 5 Vazduni deo

Slika 4.17Izgled i ematski prikaz zatvorenog ekspanzionog suda sa membranom Zapremina ekspanzionog suda sa membranom odreuje se na osnovu:
Vs = V p max p max p min

(4.22)

Kada u sistemima grejanja sa otvorenim ekspanzionim sudom doe do prekomernog povienja pritiska (irenja vode), viak vode se preko prelivne cevi izbaci iz sistema, tako da uvek ima prostora za dalje irenje vode i nema opasnosti od prskanja suda ili instalacije. Kod zatvorenih ekspanzionih sudova ne postoji mogunost prelivanja vode, ve bi usled prekomernog irenja vode dolo do prskanja membrane, suda ili dela instalcije. U cilju zatite zatvorenih sistema centralnog grejanja obavezno se na ekspanzioni sud ili sigurnosni vod postavlja sigurnosni ventil. Ukoliko se pritisak povisi iznad dozvoljenog, ventil se otvara i proputa deo vode van sistema, ime se sniava pritisak. U veim sistemima, pritisak vazduha u vazdunom delu zatvorenog ekspanzionog suda se odrava pomou kompresora. Zbog izbegavanja pojave korozije, zatvoreni ekspanzioni sudovi se esto ispunjavaju azotom umesto vazduhom. Odravanje pritiska se moe reiti i sistemom sa diktir pumpom (slika 4.18).
Ventil sigurnosti Manometar Prestrujni ventil Diktir pumpa Sigurnosni ventil

Vazduh ili N 2 pod pritiskom

Veza sa sistemom Veza sa kotlom (ili razmenjivaem toplote) Otvoreni ES Odvaja neistoa Nepovratni ventil

Slika 4.18 Odravanje pritiska: ekspanzioni sud sa gasnim jastukom (levo) i diktir sistem (desno) Armatura vodenih kotlova: slavina za punjenje i pranjenje kotla, manometar za praenje pritiska u sistemu (napunjenosti sistema vodom), termometar u razvodnom i povratnom vodu, regulator sagorevanja ili regulator promaje (koristi se kod kotlova na vrsto gorivo).

4.4.3 Odreivanje potrebnog kapaciteta kotla

Potreban kapacitet kotla u sistemu centralnog grejanja odreuje se kao:

79

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Qk = QGT (1 + a + b) gde su: QGT ukupan toplotni uinak grejnih tela (W) a dodatak za toplotne gubitke kotla i cevne mree i zavisi od sledeih pokazatelja: - da li je cevna mrea izolovana ili ne, - da li je cevna mrea razgranata ili ne, - da li su vertikale du spoljnih zidova ili su postavljene u ljebove;

(4.23)

b dodatak zbog prekida u zagrevanju (koji se usvaja samo ako postoji prekid u zagrevanju i pri najniim spoljnim temperaturama)
4.4.4 Kotlarnica

Kotlarnica je prostorija u koju se smeta kotao za centralno grejanje, kao i sva pratea oprema. Kotlarnica po svom poloaju u zgradi mogu biti podrumske i krovne (retko, u sluajevima kada se koristi gasovito gorivo). Dimenzije kotlarnice moraju biti takve da mogu da obezbede: pravilnu montau kotla i opreme, lako rukovanje i pristup kotlu, nesmetane popravke i rad na odravanju.

Pod u kotlarnici se obino izvodi kao plivajui temelj, betonski fundament koji je odvojen od zidova, kako se ne bi prenosila buka kroz objekat. U zavisnosti od veliine postrojenja, razliiti su i zahtevi za opremljenost kotlarnice u smislu: dovoda vode, nivoa osvetljenoti, ventilacije kotlarnice, hemijske pripreme vode, pomone prostorije, opreme za gaenje poara, itd.

Ukoliko je kotao na vrsto gorivo, onda uz kotlarnicu obino ide i skladite uglja (ugljara) i deponija ljake. Ako je kotao malog kapaciteta, onda je ugljara u samoj zgradi i to veoma blizu kotlarnice (najee susedna prostorija). Kada su u pitanju kotlovi veeg kapaciteta, onda je pogodno da pod ugljare bude u nivou plafona kotlarnice, kako bi se obezbedilo lake dopremanje uglja u kotlarnicu. U velikim sistemima toplanama, skladita uglja su van samog objekta u kome su smeteni kotlovi. Ako se radi o kotlovima na teno gorivo, onda je potreban rezervoar za gorivo, koji moe biti dnevni (kod veih sistema) ili sezonski (koji mora da obezbedi rezerve goriva za najmanje dva meseca ili celu grejnu sezonu). U rezervoarima za mazut mora postojati zagrevanje mazuta, kako bi se pri niskim temperaturama mogao transportovati do kotlarnice. Dimnjak predstavlja obavezni element u svim kotlarnicama na konvencionalana goriva. Kada su u pitanju manje kotlarnice, primenjuje se orijentacioni proraun za izraunavanje potrebnog poprenog preseka dimnjaka: F= gde su: F povrina poprenog preseka dimnjaka (cm2),
80

a Qk h

(4.24)

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

a empirijski faktor srazmernosti koji uzima u obzir koliinu produkata sagorevanja koju proizvodi odreeno gorivo (a = 0,017 za teno i a = 0,034 za vrsto gorivo), Qk kapacitet kotla (kW) i h visina od loita kotla do vrha dimnjaka (m).
4.5 SISTEMI TOPLOVODNOG GREJANJA Sistemi toplovodnog grejanja rade sa toplom vodom kao nosiocem toplote do maksimalne temperature 110C. Voda se zagreva u kotlovima i kroz cevnu mreu se dovodi do grejnih tela u prostorijama, gdje se hladi, a zatim se ponovno vraa u kotao na zagrevanje.

Podele se mogu napraviti na bazi razliitih kriterijuma: Prema sili koja osigurava cirkulaciju vode: gravitaciona i pumpna; Prema nainu voenja cevovoda: jednocevna i dvocevna; Prema poloaju razvodne horizontalne cevne mree: s gornjim i donjim razvodom Prema vezi s atmosferom: otvorena i zatvorena toplovodna grejanja.

U sistemu gravitacionog grejanja strujanje vode kroz cevnu mreu ostvaruje se usled uzgonske sile, prirodnim putem, odnosno bez utroka mehanike energije. Sva grejna tela na istom nivou (istom spratu) nalaze se na istoj visinskoj razlici u odnosu na kotao, pa prema tome imaju i isti raspoloivi napor Hrasp. Meutim, duina cevne mree kojom je grejno telo povezano sa kotlom (strujni krug) razlikuje se za skoro svako grejno telo. Izborom odgovarujeeg prenika cevi deonica u strujnom krugu tei se ka tome da ukupan pad pritiska (usled trenja i usled lokalnih otpora) bude jednak raspoloivom naporu to vai sa sve strujne krugove. Strujni krug ine sve deonice cevne mree od kotla do grejnog tela i od grejnog tela nazad do kotla ime je formiran jedan zatvoreni krug u kome struji grejni fluid. Na slici 4.19 prikazana je ema sistema gravitacionog grejanja sa donjim razvodom.

Slika 4.19 ema sistema otvorenog gravitacionog grejanja sa donjim razvodom Donji razvod podrazumeva da se horizontalna cevna mrea vodi ispod tavanice podrumskih prostorija, odnosno na nivou ispod grejnih tela. Sve horizontalne deonice cevne mree se izvode pod nagibom od 5, to je neophodno zbog pranjenja cevne mree i odzraivanja instalacije (odvoenja vazduha iz sistema pri samom punjenju instalcije vodom, ali i kasnije u toku rada, ukoliko se u sistemu jave mehurii vazduha). Horizontalne cevi u mrei su
81

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

postavljene tako da omoguavaju kretanje vazduha u smeru navie (s obzirom da je vazduh laki od vode). Cevna mrea se u svojim najviim takama (na vrhovima svih usponskih vodova) povezuje sa vazdunom mreom (na crteima u projektu se obino prikazuje linijom crta taka crta). Vazduna mrea je povezana sa otvorenim ekspanzionim sudom preko razvodne sigurnosne cevi, tako da se izbacivanje vazduha van sistema vri preko odzrane cevi na otvorenom ekspanzionom sudu. Na samoj vazdunoj mrei su izvedene cevne petlje, koje omoguavaju prolaz vazduha navie i stvaranje vazdunih epova radi spreavanja eventualnog strujanja vode kroz vazdunu mreu. Na slici 4.20 prikazane su eme sistema pumpnog grejanja sa donjim, odnosno gornjim razvodom.

Slika 4.20 ema sistema grejanja sa prinudnom cirkulacijom: a) donji razvod i b) gornji razvod
Cirkulaciona pumpa je na emama postavljena u glavni razvodni vod, iza kotla, to obezbeuje nadpritisak u veem delu instalacije. Pumpa se moe postaviti i u glavni povratni vod, pa se tada vei deo instalacije nalazi u "potpritisku". Izgled polja pritiska u mrei zavisi od mesta povezivanja ekspanzionog suda sa instalcijom. Radijatorski ventili su postavljeni na razvodnim prikljucima grejnih tela i imaju ulogu smanjenja protoka kroz grejno telo ili potpuno zatvaranje iskljuivanje grejnog tela iz sistema. Radijatorski navijci se postavljaju na povratnim prikljucima grejnih tela. Slino kao i regulacioni ventili na vertikalama, i radijatorski navijci mogu imati dvostruku ulogu: zatvaranje odvajanje grejnog tela od mree ukoliko se eli izvriti bilo kakva intervencija na grejnom telu ili njegova zamena (u paru se zatvaraju sa radijatorskim ventilima) i regulisanje kada se vri balansiranje mree, pa je potrebno izvriti priguenje na grejnom telu (poveati otpor strujanju u strujnom krugu posmatranog grejnog tela). Kod velikih sistema ovo je veoma vana funkcija. Trokraki meni ventil je regulacioni ventil koji ima ulogu centralne regulacije rada sistema. Meanjem povratne i razvodne vode u pogodnom odnosu sniava se temperatura razvodne vode i time se ostvaruje kvalitativna centralna regulacija rada sistema. Vazduna mrea se vodi na isti nain kao i kod gravitacionog grejanja kada je u pitanju otvoren sistem, ali nema cevnih petlji, ve se na vertikale postavljaju ventili, koji su sasvim malo otvoreni. Razlog za to je vei nadpritisak u sistemu pumpnog u odnosu na gravitaciono grejanje. Drugi nain odzraivanja, koji je takoe esto u primeni je postavljanje odzranih ventila (radijatorskih) na sva grejna tela, kao to je prikazano na emi sistema sa donjim razvodom i
82

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

zatvorenim ekspanzionim sudom (slika 4.20 a). Kod takvog naina odzraivanja sistema nagib razvodnih prikljuaka grejnih tela je suprotan (ka grejnom telu). Odzrani ventili (automatski) u sistemu sa zatvorenim ekspanzionim sudom mogu se postaviti i na vrhu vertikala (slika 4.20). U tom sluaju nagib razvodnih prikljuaka je kao i u sluaju postavljanja vazdune mree. Dakle, odzrani ventil se uvek postavlja u najvioj taki (takama) instalacije, pri emu cevna mrea mora imati takvu konfiguraciju (u pogledu nagiba) da ne postoje mesta sa kontra nagibom u kojima bi se mogli formirati vazduni epovi. Odzrani ventili prikazani su na slici 4.21.

a)

b) Slika 4.21 Odzrani ventili: a) radijatorski i b) automatski sa plovkom

Kada su u pitanju velike zgrade i razgranate cevne mree koje se vode kroz zgradu, u kotlarnici se postavljaju razdelnik i sabirnik, odnosno snabdevanje toplotom se deli na zone na nain da ka svakoj zoni ide po jedna grana glavna razvodna cev, koja kree iz razdelnika. Paralelno sa njom vodi se i povratna grana. Obino se, kod velikih sistema, u svaku razvodnu granu postavlja posebna cirkulaciona pumpa koja se naziva granska pumpa i ona obezbeuje potreban napor i protok u grani. Nekada se iz istog izvora toplote mogu snabdevati razliiti potroai, koji se razlikuju po temperaturskom reimu (na primer: sistem radijatorskog grejanja, sistem podnog grejanja, sistem centralne pripreme tople sanitarne vode, itd.). U tom sluaju, svaki sistem ima svoje glavne grane i cirkulacione pumpe. Na slici 4.22 prikazana je ema povezivanja kondenzacionog kotla sa potroaima toplote koji rade u razliitim temperatirskim reimima.

Slika 4.22 ema povezivanja kondenzacionog kotla sa razliitim potroaima Kod zgrada male spratnosti a velike povrine, razgranatost cevne mree je dominantna u horizontalnom pruanju. Tada se povezivanje grejnih tela kod dvocevnih sistema moe vriti na nain prikazan na slici 4.23. Radijatori na slici 4.23 gore povezani su sa horizontalnom mreom na nain tako da najudaljenije grejno telo ima najveu duinu strujnog kruga, a najblie ima najmanju duinu deonica. Na taj nain, pad pritiska do najudaljenijeg grejnog tela prilikom strujanja vode u mrei je najvei, dok je u ostalim strujnim krugovima potrebno praviti priguenja. Na slici 4.23 dole radijatori su povezani u Tiechelmann-ov strujni krug. Karakteristika Tiechelmann-ovog kruga je da je ukupna duina deonica (razvodni i povratni) od razdelnika do

83

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

svakog grejnog tela ista, pa su hidrauliki otpori ujednaeni a mogunost balansiranja mree bolja.

Slika 4.23 Horizontalni dvocevni razvod: obian (gore) i Tiechelmann-ov (dole) Dvocevni sistemi toplovodnog centralnog grejanja imaju poseban cevovod za razvod vode, tako da svako grejno telo dobija vodu iste temperature r. Povratna voda temperature p se skuplja posebnim cevovodom povratnom mreom, i vraa nazad u kotao. Cevna mraa kod dvocevnog sistema ima promenljiv prenik, pri emu se u razvodnom cevovodu popreni presek deonica smanjuje, a u povratnom poveava u smeru strujanja vode. Takva cevna mrea zahteva vie posla oko montae i voenje po dve cevi kroz zgradu, to moe biti oteano kada se grejanje naknadno uvodi u ve postojeu zgradu. Jednocevni sistemi ublaavaju navedene nepovoljne efekte dvocevnih sistema, kod kojih su razvodna i povratna mrea jedinstven cevovod. Kod jednocevnog razvoda, bez obzira na broj grejnih tela, ima isti prenik i isti protok. Voda koja proe kroz jedno grejno telo zatim ulazi u sledee i tako redom, pri emu u svako sledee grejno telo voda ulazi sa niom temperaturom nego u prethodno, sve dok ne izae iz poslednjeg grejnog tela sa temperaturom koja odgovara temperaturi povratne vode celog sistema tp. Prema tome, temperaturski pad u svakom grejnom telu kod jednocevnih sistema manji je nego kod dvocevnih sistema, a srednja temperatura vode u grejnim telima opada u smeru strujanja vode, tako da se njihova povrina poveava. Grejna tela u jednocevnom sistemu koja su blie kotlu imaju manju povrinu (jer je srednja temperatura vode u njima via), a ona koja su dalje imaju veu povrinu u odnosu na dvocevne sisteme. Ukupna povrina grejnih tela kod jednocevnih sistema je ipak neto vea u odnosu na ukupnu povrinu dvocevnih grejnih sistema. Poreenje dvocevnih i jednocevnih sistema prikazano je na slici 4.24.
Horizontalni dvocevni sistem

Horizontalni jednocevni sistem

Vertikalni dvocevni

Vertikalni jednocevni

Slika 4.24 Horizontalni (levo) i vertikalni (desno) dvocevni i jednocevni sistem Prednosti jednocevnih sistema u odnosu na dvocevne: kraa cevna mrea (manja duina cevovoda nia cena), bolje i lake uravnoteenje mree (uregulisavanje), jednostavnije merenje potronje toplote (pogotovo kod horizontalnih sistema).

84

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Na slici 4.24 su prikazani jednocevni sistemi bez razdeljivanja protoka kroz grejna tela i mreu, i bez lokalne regulacije. Opciono je mogue postaviti regulacione ventile na vertikalama ili horizontalnim granama. Mana ovakvog sistema je loa lokalna ragulacija zbog nepostojanja mogunosti razdeljivanja protoka, ve ukupan protok kroz vertikalu, odnodno granu odgovara protoku kroz sva grejna tela. Jednocevni sistemu bez kratke veze kod nas nisu u primeni. Razdeljivanje protoka mogue je ostvariti drugaijim povezivanjem (slika 4.25 levo) ili postavljanjem kratke veze izmeu razvodnog i povratnog prikljuka radijatora, to je, u novije vreme, obezbeeno ugradnjom posebnih radijatorskih ventila za jednocevno grejanje (slika 4.25 desno). Na slici 4.25 dole prikazan je presek kroz radijatorski ventil za jednocevno grejanje.

Slika 4.25 Razdeljivanje protoka kroz grejno telo: nainom povezivanja i kratkom vezom Jednocevno grejanje je jako povoljno za primenu za etano grejanje (slika 4.26).

Slika 4.26 Jednocevni sistem etano grejanje Horizontalni jednocevni sistemi imaju znatno veu primenu od vertikalnih sistema. Kod horizontalnih sistema grejna tela se naizmenino vezuju formirajui horizontalne cirkulacione grane. Svaka grana zagreva po deo grejane povrine zgrade na jednom spratu, tako da ih na jednom nivou moe biti i vie. U ovakvom sistemu sa horizontalnim granama skrauje se, u poreenju sa vertikalnim sistemima, duina vertikalnog i horizontalnog dela. Broj vertikalnih deonica je manji.
85

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Vertikale za horizontalne grane se postavljaju u pomonim prostorijama zgrade (stepenita, ahtovi). Horizontalne deonice se uglavnom vode kroz samu konstrukciju poda prostorija koje se greju (nisu vidno postavljene), pa se u prostoriji vide samo cevi prikljuaka radijatora. Na slici 4.27 prikazan je horizontalni sistem razvoda kod jednocevnog grejanja sa zatvorenim ekspanzionim sudom i zajednikim vertikalama.

Slika 4.27 Horizontalni sistem razvoda kod jednocevnog grejanja sa zajednikim vertikalama Primena jednocevnih sistema u velikim zgradama omoguava izdvajanje svakog stana (ili posebne zone jednog korisnika ili vlasnika) u poseban horizontalni cirkulacioni krug, ime je omogueno jednostavno i precizno merenje utroene toplote za grejanje. U razvijenim zemljama je ve godinama praksa da se raun za grejanje (kod stanova i poslovnih prostora povezanih na sistem daljinskog grejanja) plaa prema stvarno potroenoj koliini toplote, a ne paualno prema povrini stana. Ukoliko na jednom spratu zgrade ima vie stanova, postavlja se razvodni orman sa razdelnikom i sabirnikom, kako bi svaki stan imao svoj zaseban cirkulacioni krug. Ravodni orman predstavlja vezu izmeu glavnih usponskih vodova i strujnih krugova stanova na posmatranom spratu zgrade. Merilo utroene toplote kalorimetar postavlja se na ulazu cevi u svaki stan. Meri se protok vode, temperatura razvodne i temperatura povratne vode, pa se na osnovu toga dobija podatak o utroenoj toploti za grejanje.
4.6 DALJINSKO GREJANJE

Terminom daljinsko grejanje oznaavamo centralizovano snabdevanje toplotom veeg broja potroaa tzv. niskotemperaturske toplote. Potroai toplote u sistemu daljinskog grejanja mogu biti postrojenja centralnog grejanja, provetravanja, klimatizacije, postrojenja za pripremu tople sanitarne vode, kao i razliiti ureaji u industriji koji koriste toplotu. U praksi se jo sree termini toplifikacija, koji nije odgovarajui. Najkorektniji izraz bi bio daljinsko snabdevanje toplotom (jer osim potreba za grejanjem postoje i drugi potroai toplote), ali je uobiajen izraz daljinsko grejanje. Podela sistema daljinskog grejanja (DG) moe se izvriti prema nekoliko osnova: Podela sistema DG prema nameni: - komunalni sistemi (stambene, poslovne, javne zgrade) - industrijski sistemi (razne fabrike potrebe grejanja i tehnoloki procesi) Podela prema podruju snabdevanja toplotom: - blokovski (odreeni broj zgrada na manjoj gradskoj teritoriji) - reonski ili gradski (manji gradovi ili vea gradska podruja) - oblasni ili regionalni (grad i okolna naselja)
86

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Podela prema nosiocu toplote: - vodeni sistemi, - parni sistemi. Slino kao i kod sistema centralnog grejanja, kod daljinskog grejanja postoje tri osnovna elementa sistema (slika 4.28):
3' 1' 2' 3' Daljinsko grejanje (primarni cirkulacioni krug) Kuna instalacija (sekundarni cirkulacioni krug) 3' Toplotna podstanica 3' 1" 3" 2" 3" 3"

3" 3" 1 - izvor toplote 2 - cevna mrea 3 - potroa

Slika 4.28 Osnovni elementi u sistemu daljinskog grejanja 1. element za proizvodnju toplote (toplotni izvor toplana, kotlovi); 2. element za transport nosioca toplote (cevna mrea toplovod); 3. element za predaju toplote potroaima (prikljuna stanica, predajna stanica, toplotna podstanica ili samo podstanica) Izvor toplote su obino parni ili vrelovodni kotlovi na vrsto, teno ili gasovito gorivo. Za transport nosioca toplote (radnog fluida) koristi se posebna cevna mrea toplovod (ili parovod), koja se najee izvodi kao podzemna. Cevi toplovoda ili parovoda moraju biti dobro termiki izolovane kako bi se spreili (sveli na najmanju meru) gubici toplote od izvora do potroaa. Toplotna podstanica je element sistema u kome se vri primopredaja toplote izmeu sistema daljinskog grejanja i kune instalacije. Voda je danas osnovni nosilac toplote u sistemima DG gde se uglavnom primenjuju vrelovodni sistemi (r > 110oC). Toplota koju voda prenosi je direktno proporcionalana masenom protoku i razlici temperatura razvodne i povratne vode. Izbor temperatura vode u razvodu i povratu je od velikog znaaja. Da bi toplovod bio jeftiniji (manjih prenika) i da bi snaga pumpe i utroeni rad bili manji, potrebno je da maseni protok bude manji, a to znai da razlika temperaura razvodne i povratne vode treba da bude to vea. Ovo je naroito vano kada su u pitanju vee duine transporta. Kada je u pitanju spregnuta proizvodnja toplote i elektrine energije, pri porastu r raste i toplota odvedena iz parne turbine, pa se smanjuje proizvodnja elektrine energije, tako da opada faktor dobijanja toplote. Takoe, sa porastom temperature razvodne vode raste i njen pritisak (kako bi se spreilo kljuanje). Prema tome, potrebno je optimizirati vrednost r zajedno sa toplotnim izvorom i nainom regulisanja toplotnog konzuma (kvantitativno, kavlitativno ili kombinovano). Projektni parametri treba da daju najbolje rezultate za celogodinji rad sistema DG. S druge strane, svakako treba teiti da temperatura povratne p vode bude to nia, ali je ona ograniena temperaurom povratne vode u kunoj instalaciji. U naoj zemlji se u sistemima DG uglavnom koriste toplane za proizvodnju toplote i koriste se sledei temperaturski reimi: 110/70oC; 130/70oC; 140/70oC i 150/70oC za direktne sisteme i 110/75oC; 130/75oC; 140/75oC i 150/75oC za indirektne sisteme.

4.6.1 Mree daljinskog grejanja

Podela mrea daljinskog grejanja moe se izvriti na nekoliko naina:

87

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Prema konfiguraciji (slika 4.29), postoje: - zrakaste i - prstenaste mree. Prema broju cevi: - jednocevne (za transport pare bez povratka kondenzata - neekonomimo); - dvocevne (najee primenjivane); - trocevne (dve razvodne sa razliitim r i jena povratna). Prema nainu polaganja cevi: - nadzemne (jeftinije, primenjuje se u industrijskim kompleksima) i - podzemne (cevi u kanalima ili beskanalno polaganje u zemlju - slika 4.30).

TO TO TO

Slika 4.29 Konfiguracija mrea daljinskog grejanja - zrakasta (levo) i prstenasta mrea (desno) Problemi koji se javljaju prilikom postavljanja toplovoda su: odgovarajua toplotna i hidroizolacija, vrstoa cevovoda - naini oslanjanja, temperaturske dilatacije i zatita od korozije. Hidrauliki proraun mree daljinskog grejanja je slian proraunu cvne mree u kunoj instalaciji (kod toplovoda je znatno manji udeo lokalnih otpora nego kod kune instalacije). Za transport toplote se koriste predizolovane cevi, prikazane na slici 4.31.
Poklopac Betonski kanal Predizolovane cevi Zemlja Zemlja Predizolovane cevi Pesak

Slika 4.30 Naini polaganja toplovoda - u betonskom kanalu (levo) i beskanalno (desno)

Slika 4.31 Predizolovane cevi

88

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

4.6.2 Toplotne podstanice

Postoje dva osnovne tipa toplotnih podstanica (eme prikazane na slikama 4.32 i 4.33): - sa direktnim prikljukom i - sa indirektnim prikljukom. Kod sistema sa direktnim prikljukom sistem daljinskog grejanja i kuna instalacija predstavljaju jedinstven hidrauliki (cirkulacioni) krug. Ovo reenje je jednostavnije, jeftinije i ekonominije. U ovom sistemu je temperatura povratne vode primara nia i jednaka je temperaturi povratne vode u sekundaru (kunoj instalaciji) p' = p''. Meutim, ovakav sistem nije uvek primenljiv, zbog pritiska koji je potrebno odravati u mrei daljinskog grejanja. Nepovoljnost predstavlja i jedinstven cirkulacioni krug, pa se neistoe iz kune instalacije prenose u instalaciju daljinskog grejanja. Zbog toga se obavezno postavlja odvaja neistoa na povratnoj grani cevovoda kune instalcije. Indirektan prikljuak podrazumeva postojanje razmenjivaa toplote, koji slui za razmenu toplote izmeu vode primara i sekundara i on hidrauliki razdvaja cirkulacione krugove sistema DG i kune instalacije. Prednost ovakve podstanice je to je pritisak u kunoj instalaciji nezavisan od pritiska u toplovodu. Takoe, nema meanja vode iz kune instalacije sa vodom iz sistema DG. U razvodu primara se obavezno postavlja ograniava pritiska (regulacioni ventil povezan sa davaem pritiska) ime se instalacija titi. Iza njega sledi sigurnosni ventil, koji reaguje u sluaju prekoraenja pritiska. U povratu primara se postavlja ograniava protoka (regulacioni ventil u sprezi sa mernom blendom koja meri protok), ija je uloga da ogranii maseni protok vode na maksimalnu (projektnu) vrednost, kako odreeni potroai (oni blii toplani) ne bi dobijali vei protok, ostavljajui neke druge potroae sa manjim protokom. Ovo je naroito izraeno u periodima uzgrevanja instalacije, nakon prekida u radu. Na razdelniku kune instalacije postavlja se termo-manometar, dok se temperatura vode meri na svakoj grani povratne mree kune instalacije koja ulazi u sabirnik. Temperatura i pritisak se mere i na razvodu i povratu primara. Utroenu toplotu potroaa rauna raunska jedinica na osnovu merenja masenog protoka, temperature u razvodu i temperature u povratu sekundara (slika 4.34).
M - manometar T - termometar R - regulator P - dava pritiska SV - sigurnosni ventil RV - regulacioni ventil ON - odvaja neistoa MB - merna blenda R M T P M TM SV Razdelnik Sabirnik

r''=90o C
Ograniava pritiska

p''=70o C

r'=140 C
o

RV Ograniava protoka R M T NV Mena veza

p'=70 C
o

NV

RV

MB

ON

Slika 4.32 Toplotna podstanica - direktan prikljuak

89

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

M - manometar T - termometar R - regulator P - dava pritiska SV - sigurnosni ventil RV - regulacioni ventil RT - razmenjiva toplote MB - merna blenda R M T P M TM SV Razdelnik Sabirnik

r''=90o C
Ograniava pritiska

p''=70o C

r'=140 C
o

Ograniava protoka R M T

RT

p'=75 C
o

RV

T MB

Slika 4.33 Toplotna podstanica - indirektan prikljuak

Merna blenda

Senzor temperature

Merna jedinica

Razvodna cev

Povratna cev

Slika 4.34 Merenje potronje utroene toplote

90