Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
Merupakan satu koleksi/himpunan objek yang ditakrifkan
dengan rapi.
Sebarang objek dalam satu set dikenali sebagai Unsur atau
Ahli set.
Daripada takrif tadi bermakna set ditentukan oleh penakrifan
unsur-unsurnya atau keahliannya.
Tertakrif rapi bermaksud kita dapat membezakan dengan
jelas mana unsur yang menjadi ahli set tersebut dan unsur
yang bukan ahli set tersebut (Set Rangup). Misalnya,
-jika kita mempertimbangkan set pelajar Tahun 1 di FTSM
maka sudah tentu set pelajar Tahun 2 dan 3 tidak termasuk
dalam himpunan objek yang kita bincangkan.

2.1 SET

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

Contoh:
Set semua pelajar yang mengambil kursus TR1313.
Unsurnya ialah .,Fadhli, Foong,Balwant,
Set semua nombor ganjil yang boleh dibahagi 3.
Unsurnya ialah .,-9,-3,3,9
Set semua nombor nyata di antara 0 dan 1.
Unsurnya ialah 0,.. 0.01,.., 0.1,..0.99,..1
Set semua pelajar wanita di dewan kuliah ini.
Unsurnya ialah ,Ku Munirah, Roslina, Wong, Aruna,.
Set semua nombor bulat.
Unsurnya ialah 0,1,2,3,

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET

Set selalunya disimbolkan dengan huruf besar A, B, S atau Z dan

sebagainya. Ia dapat dikenali dgn tanda kurungan,{ },dgn unsurunsurnya sama ada disenaraikan atau diperihalkan.
Contoh :
N = { 1,2,3.} atau N ialah set Nombor Asli.
Objek atau unsur set disimbolkan dengan huruf kecil a, b, s atau x
dan sebagainya.
Ditulis sebagai:

a A

: Jika unsur a suatu unsur bagi suatu set A.

dan dibaca "kepunyaan A" atau " a ahli kepada A"

a A :

Jika a bukan unsur set A.

dan dibaca "a bukan kepunyaan A" atau "a bukan ahli kepada A."

2.1 SET

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1.1 Untuk Menerangkan Satu Set

I ) Penyenaraian ahli set dengan menggunakan {..}
-Penyenaraian unsur tanpa mengira susunannya di dlm suatu
kurungan.

Contoh 1:
A={kopi, teh, milo,nescafe }
Mewakili set A yang mengandungi 4 unsur iaitu kopi, teh, milo,
nescafe.

2.1 SET

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1.1 Untuk Menerangkan Satu Set ~ Sambungan

Contoh 2:
B={-2,-1,0,1,2,..}
.. digunakan apabila bentuk unsur yang wujud adalah sama
dan tak terhingga..
Set B mempunyai bilangan unsur yang tak terhingga.
Contoh 3:
K = {kaum-kaum utama di Malaysia}
K = {melayu, cina, india}
Set K mewakili 3 unsur iaitu melayu,cina dan india.

2.1 SET

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1.1 Untuk Menerangkan Satu Set ~ Sambungan

II) Cara Binaan Sifat
-sifat tersebut dinyatakan sebagai syarat.
-Ditulis sebagai:
a) { x | s(x)}
Jika s(x) merupakan sifat yang dimiliki oleh x
b) A = {x | x nombor asli}
Jika A set nombor asli
c) {x A | s( x)}
Set semua unsur dalam A yang bersifat s.
Set A seperti ini dinamakan set semesta atau set wacana.

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.2 Set Semesta

Bagi mewakili set yang unsurnya terlalu banyak atau tak

terhingga, maka tanda | digunakan.
Set semesta ialah set yang mengandungi semua ahli
diperihalkan.
Simbol : U atau
Contoh 1:
G={x|x ialah no. integer <2)
Atau

G={x Z|x<2}

Di mana Z ialah set wacana /semesta.

yang

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.2 Set Semesta ~ Sambungan
Contoh 2:

G {x N | x Genap}

Contoh 3:

P {x N | x Perdana}

Contoh 4:

P {x N | x Perdana dan x 10}

Contoh 5:

P = { 2,3,5,7.}

Dalam contoh di atas, set wacana ialah N

(set semua nombor semula jadi termasuk 0) iaitu N={0,1,2,3,}
Contoh set semesta Set Nombor Nyata, Set Pelajar di Perak dll.

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.3 Ahli Sesuatu Set
Simbol :

: Keahlian

: Bukan ahli

Contoh 1:
A= {sifat-sifat mulia}
A= {amanah, rajin, pemurah.}
Maka,

Rajin A

; Amanah A

Khianat A ; Dusta A

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.3 Ahli Sesuatu Set ~ Sambungan
Contoh 2:
B={x = x2-3x + 2 = 0}
B={x =(x-1)(x-2) = 0}

Maka,

1 B

; 2 B

0 B

; 3 B

B={1,2}
Contoh 3:
K={Kolej kediaman pelajar di UKM, Bangi}
K={Tun Hussein Onn, Ibrahim Yaakob, Burhanuddin Helmi,}
Maka,

Tun Hussein Onn B ; Ibrahim Yaakob B

Perindu B ;
Riang B

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.4 Set Hampa
Set ini juga disebut set kosong.

Set yang sama sekali tidak mempunyai unsur disebut set

hampa (null atau void), dengan tanda iaitu ={ }
Contoh 1 :

G ={x Z+ |x > x 2 }
G ={ }

Contoh 2:
-

J ={x,y Z |x +y=0}
J ={ }

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.5 Set Yang Sama
Dua set A dan B dikatakan sama
disimbolkan dengan A=B jika apabila :

a A maka a B dan apabila

b B maka b A

Dua set dikatakan sama jika kedua-dua set itu mempunyai unsur
yang sama.
Contoh 1:
Jika

M ={huruf dalam perkataan tangan}

L ={huruf dalam perkataan tangga}

Ahli-ahli set bagi: M={a,g,n,t}; L={a,g,n,t}

Set M = L dan n(M) = n(L)= 4

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.5 Set Yang Sama ~ Sambungan
Contoh 2:
Jika

A ={2,3,3,3,5,5} ; B ={2,3,5}

Ahli-ahli set bagi: A={2,3,5}; B={2,3,5}

Set A = B dan n(A) = n(B)= 3
*Unsur yang berturutan hanya dikira sekali sahaja.
Contoh 3:
Jika

K ={9,10,14}

L ={14,9,10}

Ahli-ahli set bagi: K={9,10,14}; L={9,10,14}

Set K = L dan n(K) = n(L)= 3
* Turutan unsur tidak penting.

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET

2.1.6
Subset
Definisi:
Diberikan A dan B merupakan set, dan set A dikatakan subset
kepada set B jika dan hanya jika setiap unsur set A adalah juga
merupakan unsur set B.
( Semua unsur set A adalah juga unsur set B)
Disimbolkan sebagai:

A B

Jika A merupakan sebahagian daripada B atau

A terkandung dalam B iaitu jika:

x A dan x B
Pada pernyataan set yang sama, maka A=B jika:
A B dan B A

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.6 Subset~ Sambungan
Contoh 1:

A={x = x2 + x-6 = 0} ; B={2,-3}

Maka, A=B
A dan B merupakan set, setiap unsur didalam A juga merupakan
unsur dalam B, maka A merupakan subset bagi B dan sebaliknya,
A B dan B A
Contoh 2:
X = {2,3,4,5,6} ; Y = {2,3,6}
Didapati, setiap unsur di dalam Y merupakan unsur di dalam X.
Maka, Y merupakan subset bagi X dan ditulis sebagai:
Y X

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.6 Subset~ Sambungan
Latihan:
A={0,1,2,3} ; B={0,1,2,3,4,5,6} C = {0,1}
Nyatakan set yang merupakan subset.

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.7 Subset Wajar (Proper Subset)
Mana-mana set A merupakan subset kepada dirinya sendiri,

A A

-Kerana mana-mana unsur dalam A sudah semestinya di dalam A.

Jika A merupakan subset kepada B dan A tidak sama dengan B
(wujud sekurang-kurangnya satu unsur set B bukan unsur A), maka A
merupakan subset wajar bagi B.
Simbol: A B
Set kosong , merupakan subset bagi semua set.

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.7 Subset Wajar~Sambungan
Contoh 1:
Jika,

C={1,3} ; A={1,2,3,4}

Maka

CA

Contoh 2:
Jika, K = { Kereta yang dihasilkan pada hari Isnin hingga Jumaat}
L = { Kereta yang dihasilkan pada hari Khamis hingga Jumaat}
Maka,

LK

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.1 SET
2.1.7 Set Kuasa
Secara amnya, bagi suatu set yang mempunyai n unsur,
bilangan subset yang mungkin adalah 2n.
Set bagi semua subset bagi suatu set X, disimbolkan dengan X
iaitu set kuasa bagi X.
Set semua subset suatu set F disebut set kuasa F dengan tanda F
iaitu: F = A A F
Contoh: Jika,
A = {a,b,c}
Maka, unsur-unsur bagi A ialah :

, a , b , c , a, b , a, c , b, c , a, b, c
Semua unsur di atas merupakan subset wajar bagi A kecuali {a,bc}
Dari contoh di atas, |A|=3 dan
| A |= 23 =8

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set

2.2.1 Gabungan/Kesatuan (Union)
Gabungan/Kesatuan dua set S dengan T, yang ditandakan sebagai,

S T ditakrifkan seperti berikut:

S T {x | x S atau x T }

Merupakan set semua unsur x di dalam Set Semesta U,

sedemikian hingga x merupakan unsur di dalam set S atau x
merupakan unsur di dalam set T (atau kedua-duanya).
U
T

(a)

U
T

(b)

Kawasan yang diwarnakan bagi Rajah (a) dan (b) mewakili S T

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set

2.2.1 Gabungan/Kesatuan (Union)~Sambungan
Contoh 1:
Jika A = {1,3,5} dan B = { 4,5,6}. Dapatkan A B
A B {1, 3, 4, 5, 6}

LATIHAN:
Diberi A = {0,1} ; B = {1,2,3} dan C = { 2,3,4,5}.
Dapatkan:
a)

A B

b) A C
c) B C

2.2 Operasi Set

2.2.2 Persilangan/Tindanan (Intersection)

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

Persilangan dua set S dengan T, yang ditandakan sebagai, S T

ditakrifkan seperti berikut: S T {x | x S x T }
Merupakan set semua unsur x di dalam Set Semesta U, sedemikian
hingga x merupakan unsur sepunya kpd kedua-dua set S dan T.
(Set semua yang ada di dalam kedua-dua set S dan T)
Jika set S dan T tidak mempunyai unsur yang sepunya, S dan T
dikatakan tidak bercantum, S T 0
T

(a)

Kawasan yang dilorekkan bagi Rajah (a) mewakili: S T

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set

2.2.2 Persilangan/Tindanan (Intersection)~Sambungan
Contoh 1:
Jika A = {1,3,5} dan B = { 4,5,6}. Dapatkan A B
A B {5}

LATIHAN:
Diberi A = {0,1} ; B = {1,2,3} dan C = { 2,3,4,5}. Dapatkan:
a) A B
b) A C
c) B C

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set
2.2.3 Beza (Difference/ Relative Complement)

Beza di antara dua set S daripada T, atau disebut S minus T, yang

ditandakan sebagai S-T, ditakrifkan seperti berikut:
S T x x S x T

( Satu set yang unsurnya dipunyai oleh S tetapi tidak dipunyai

oleh T, )
(S T) dan (T-S) adalah set tidak bercantum.
Perhatian : ( S T ) S
T

(a)

Kawasan yang dilorekkan bagi Rajah (a) mewakili: S-T

24

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set

2.2.3 Beza (Difference/ Relative Complement)~Sambungan
Contoh 1:
Jika A = {n,a,w} dan B = { a,w,y,z}. Dapatkan A-B
A-B = { n}
LATIHAN:
Diberi A = {0,1} ; B = {1,2,3} dan C = { 2,3,4,5}. Dapatkan:
a) A - B

d) C A

b) B - A

e) B C

c) A C

f) C- B

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set

2.2.4 Set Saling Tidak Bercantum (Disjoint)
Dua set S dan T disebut saling tidak bercantum atau saling
asing jika S T
S T , T S dan S T ialah set saling tidak bercantum.
Contoh :
Diberikan P={1,4,5} dan Q={2,3,6}
P

.1

.5
.4

.2

.3
.6

Set saling tak bercantum

kerana P Q

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set

2.2.5 Set Pelengkap (Complement of a set)
Jika diberi suatu set semesta U dan S suatu subset daripada U,
U-S disebut pelengkap S disimbolkan dengan SP atau S atau S :
SP

xS

x x S

x x S P

Set Pelengkap S mengandungi semua unsur dalam set semesta

U yang tidak berada dalam set S.
U
S
SP

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.2 Operasi Set

2.2.5 Set Pelengkap (Complement of a set) ~ Sambungan
Contoh : Diberi U = { c, a, n, t, i, k} ; A = { k, i, t, a}
Maka , AP = { c, n}
LATIHAN:
Diberi,
A = { 2,3,7} ; B = { 0,1,2,3,4} dan U = { 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9}
Dapatkan:
a) AP
b) BP

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.3 Hukum De Morgan Dan Buktinya Secara Analisis

S T P S P T P
atau

S T P S P T P
atau

A B A B

A B A B

CONTOH 1

CONTOH 2

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.3 Hukum De Morgan Dan Buktinya Secara Analisis

~Sambungan
Daripada Contoh 1:

(S T ) p S P T P
Bukti:
( S T ) p = {x | x ( S T )}
= {x | x ( S T )}
= {x | x S x T }
= {x | x S x T }
= {x | x S x T }
= {x | x S P x T P }

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.4 Beberapa Sifat Set

Misal U merupakan Set Semesta, sementara A, B dan C
merupakan subset-subset bagi U. Maka, sifat-sifat berlaku:
a) Associative laws (Sifat Sekutuan):

( A B) C A ( B C )
( A B) C A ( B C )

(b) Commutative laws (Sifat Tukar Tertib):

(c) Distributive laws (Sifat Agihan):

A B B A
A B B A

A ( B C ) ( A B) ( A C )
A ( B C ) ( A B) ( A C )

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.4 Beberapa Sifat Set ~ Sambungan

( d) Identity laws (Sifat Identiti):

A A
A U A

(e) Complement laws (Sifat Pelengkap): A AP U

A AP

(f) Idempotent laws (Sifat Idempoten):

A A A
A A A

(g) Bound laws (Sifat Set Semesta) :

A U U
A

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.4 Beberapa Sifat Set ~ Sambungan

(h) Absorption

laws:

(i) Involution law:

(j) 0/1 laws:

A ( A B) A
A ( A B) A

( AP ) P A
A A

U atau ( P ) U
U atau U P

(k) De Morgan's laws for sets: ( A B) p AP B P

( A B) p AP B P

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.5 Set Hasil Darab (Cartesian Product)

Perhatikan dua set S dan T dengan s S dan t T , dibentuk
unsur berpasang-pasangan (s,t) dengan tertib s unsur pertama dan t
unsur kedua.
Set semua pasangan tertib (s,t) dengan s S dan t T ditulis
sebagai:
S T {( s, t ) | s S dan t T }
(Set Hasil Darab)
Jika T =S, maka, S x T = S x S = S2
Contoh: Misal S = {0,1}, T = { 1,2,3}
Maka, S x T = {(0,1),(0,2),(0,3),(1,1),(1,2),(1,3)}
Perhatikan bahawa (1,0)

SxT

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.5 Set Hasil Darab (Cartesian Product) ~ Sambungan

LATIHAN
Diberi A = { 1,2,3} dan Y = { a,b}
Dapatkan:
a) X x Y
b) Y x X
c) X x X
d) Y x Y
Adakah X x Y = Y x X ?

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.6 Kardinaliti Suatu Set

Merupakan banyaknya unsur set tersebut.

Jika S mempunyai n unsur, maka kardinaliti S atau |S| = n

Oleh itu:

Begitu juga jika S dan T berhingga:

Jika S T maka

||
0
| {1, 2,....., p}| p

| S T || S | | T |
|S T || S || T |

Untuk set kuasa |P(S)|=2|s|

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.6 Kardinaliti Suatu Set ~ Sambungan

Untuk gabungan dua set berhingga set S dan T secara

umum:

| S T || S | | T | |S T |

Bab 2: Set Hubungan & Fungsi

2.6 Kardinaliti Suatu Set ~ Sambungan

Untuk tiga set A, B, C pula:
| ( A B) C | | A B | | C | | A B C |
= |A | | B | | C | | A B | | A B C |

Sedangkan
| A B C | | ( A C ) ( B C ) |
= | A C | | B C | | ( A C) ( B C) |
= | A C | | B C | | ( A B C) |
Maka,
| A B C | =|A | | B | | C | | A B | | A C | | B C | | ( A B C ) |