GEOMETRK TOLERANSLAR

TMMOB MAKNA MHENDSLER ODASI KOCAEL UBES GEBZE LE TEMSLC

 Hazrlayan & Sunan

Sinan YCEL
Makina Mhendisi

Gebze MMO
Teknik Mdr
Komisyon Bk.

www.copreci.com
https://www.facebook.com/groups/mmoge
bze/
Toleranslar in Atf Yaplan Standartlar
ISO8015 Temel Toleranslandrma Kurallar
ISO1101-TS 1304 Geometrik Toleranslar
ISO5459 Tanmlanm Referanslar
ISO5458 Konum Toleranslar
ISO3040 Konilerin Toleranslar
ISO2692 En ok Malzeme Prensibi
ISO10578 Tolerans Blgesi
ISO10579 Rijit Olmayan Para Toleranslar
ISO1660 Profillerin Toleranslar
Tolerans
Tolerans nedir?
Gnlk konumalarmzda tolerans kelimesini hogr (zin verilen
hata pay) anlam. Makine imalatnda ise; bir i parasnn montaj edildii
Yerde grevini yapabilecek ekilde, belirli snr lleri iinde yaplmas
ilemine tolerans denir.
Tolerans gereksinimi ;
retime gnderilen izim zerindeki boyut, ekil ve yzey zellikleri ile
rnn kesin olarak retilmesi veya retilen rnn bire bir tasarm ile
ayn elde edilmesi olduka g ve masrafl olacaktr. Toleranslar
sayesinde fonksiyonunu yerine getiren ve ekonomik olarak retilmi
makine paralar elde edilir. Ayrca toleranslar sayesinde gerektiinde
paralarn deiimine olanak da salanr.
Hata faktrleri
l aletleri hatalar

Is ve k hatalar

nsan faktr

Tezgah hassasiyetleri
 Toleranslarn snflandrlmas

ekil ve konum toleranslar Boyut (l) toleranslar Yzey toleranslar

1-Boyut (l ) Toleranslar
Genel tanmlar
Boyut:Bir uzunluun, seilen birim cinsinden deerini gsteren saydr. TS 88e gre boyut, bir resim
zerine yazld zaman, l adn alr.
Sfr izgisi(0) : Esas lden geer. ller buna gre deerlendirilir.
Esas l(E) :Snr llerinin tanmlanmasnda referans alnan ldr.
Nominal l ya da anma ls de denir.
st sapma(ES, es) :Sapma st deeri. Deliklerde ES, millerde es olarak gsterilir.
Alt sapma(E, ei) : Sapma alt deeri. Deliklerde E, millerde ei olarak gsterilir.
En Byk l(EB):ki snr boyutunun en bydr. Esas l ile st
sapmann toplamna eittir. Deliklerde EB = E+ES, millerde EB = E+es forml ile hesaplanr.
En Kk l(EK):ki snr boyutunun en kdr. Esas l ile alt sapmann toplamna
eittir. Deliklerde EK=E+E, millerde EK=E+ei forml ile hesaplanr.
Tolerans(T) : En byk l ile en kk l arasndaki farktr. Tolerans, iareti olmayan mutlak bir
deerdir. T = EB EK forml ile hesaplanr.
Tolerans Birimi() : Ana llere ait toleranslarn hesaplanmas iin harfiyle
gsterilen ve mikrometre ile belirtilen bir birim kabul edilmitir. (1m=0,001mm)
Tanmlarn Para stndeki Gsterimi
Not:

Millerde; tanmlamalar
kk harf ile sembolize
edilir. es, ei

Deliklerde ise;
Tanmlamalar byk harf
ile sembolize edilir. ES,
E
Uygulama 1
Millerde ve Deliklerde Tolerans Gsterimi
 Tolerans Tanmlayan Faktrler

Tolerans blgesi:
Tolerans iki faktre bal olarak belirlenir.
1. Toleransn bykl (T)
2. Sfr izgisine olan uzakl

Grld gibi ayn tolerans deerlerine ramen sapmalar farkl

olabilmektedir. Bu byklk ve uzaklk kavramlarnn farkll deiik
nominal boyutlar iin standartlatrlmtr
Millerde ve Deliklerde l zerinde
Tolerans Gsterimi
TOLERANS KALTES
ISO sisteminde tolerans bykl imalat kalitesini de
ierir.
Kalite Snflar:
IT01,IT0,IT1,IT2,,IT18

Tolerans deerleri sfr izgisine olan uzaklklar harf ile

gsterilir
Delikler: (A,B,C,.,Z,ZA,ZB,ZC)
Millerde: (a,b,c,..,za,zb,zc)
Tolerans Kalitesi Bykl
Tolerans Kalite Deerleri Sfr izgisine
Olan Uzaklklar
Boluk-Sklk Kavram
Boluk(B) : Paralar birletirilmeden nceki mil ve deliin
lleri arasndaki (+) farktr.
En Byk Boluk (EBB) : Deliin en byk ls ile
milin en kk ls arasndaki (+) pozitif farktr.
En Kk Boluk (EKB) : Deliin en kk ls ile
milin en byk ls arasndaki (+) pozitif farktr.
Boluk Kavramnn ekilsel Gsterimi
Sklk
Sklk (S) : Paralar birletirilmeden nceki mil ve delik
lleri arasndaki (-) farktr.
En Byk Sklk (EBS): Deliin en kk ls ile milin
en byk lsarasndaki (-) negatif farktr.
En Kk Sklk ( EKS) : Deliin en byk ls ile
milin en kk ls arasndaki (-) negatif farktr.
Sklk Kavramnn ekilsel Gsterimi
Altrma Tolerans (AT)
Bir altrmann iki elemanna (mil, delik) ait toleranslarn
aritmetik toplamdr. Dier bir ifadeyle en byk boluk ile
en kk boluk arasndaki fark veya en byk sklk ile en
kk sklk arasndaki farktr.

AT = EBB EKB veya

AT = EBS EKS formlleri ile hesaplanabilir.

NOT : Belirsiz altrmalarda ise boluk ve sklklar arasndaki mutlak fark altrma
toleransn verir.
ISO Altrma sisteminde delik mil tolerans alanlarnn birbirine gre konumu
dikkate alndnda eit altrma ortaya kar.
1. Boluklu altrmalar
2. Belirsiz altrmalar
3. Sk altrmalar
Altrma Sistemleri
Normal Delik Sistemi;
Bir nominal l zerinde eitli boluk ve sklklar elde
etmek iin yaplacak olan altrmalarda, deliin ls sabit
tutulup milin ls, sapma deerleri snrlar ierisinde
bytlp kltlecekse, burada uygulanacak sisteme normal
delik sistemi ad verilir. Normal delik sisteminde deliin en
kk ls esas lye eittir. Bu durumda sapma alt deeri
sfra eit olur. Sapma st deeri ise toleransa eit olur.
 Normal Delik Sistemi

Deliklerin tolerans gsteriminde H kullanlr. rnek H7/m6

Delikler millere nazaran daha zor ilenirler. Milleri ilemek daha kolay olduundan
seri retimde normal delik sistemi daha ok tercih edilir.
Normal Mil Sistemi
Normal mil sistemi ile herhangi bir apa ait eitli gemeler
elde edilmek istendiinde, milin esas ls sabit tutulur.
eitli sklk ve boluklar elde etmek iin delik ls
bytlr veya kltlr. Bu sisteme normal mil sistemi
denir. Normal mil sisteminde milin en byk ls esas
lye eit olur. Bu durumda sapma st deeri de sfra eit
olur. Sapma alt deeri ise toleransa eittir. Bu sistemde delik
esas lden byk yaplrsa elde edilen gemeler hareketli
geme, delik esas lden kk yaplrsa hareketsiz geme
olur.
 Normal Mil Sistemi

Hatrlatma:Seilecek olan altrmann tespitinde parann bantl hareketi (Dnme, kayma,

sklk vb.) birbirine temas eden yerlerin uzunluu, alma scakl, alma sistemleri vb. dikkate
alnr. malatta, mmkn olduu kadar byk toleransla allmaldr. Ancak byk toleransn
kaliteyi bozduu da unutulmamaldr.
Tolerans Deerlerinin izelgelerden
Okunmas
Normal delik sisteminde 8 eit d para; yani delik
kullanlmtr. Bunlardan en ok kullanlan H6, H7, H8 ve
H11 sembolleri ile belirlenmitir. Normal mil sisteminde ise
8 eit i para (Mil) seilmitir. Bunlardan en ok
kullanlanlar h5, h6, h8/9, h 11 sembolleri ile belirtilmi
Tolerans izelgesi ekil 1.15
Normal Delik Sistemi Geme Tablolar ekil 1.16
Normal Delik Sistemi Geme Tablolar ekil 1.17
Uygulama 2
Tolerans Hesaplamalar
Tolerans Hesaplamalar
Saysal Toleransn Resim zerinde
Gsterilmesi
Resmi izilen bir parada llendirme ne kadar
nemli ise bu llere verilen
tolerans deerleri de son derece nemlidir.
zellikle imalat resimlerinde toleransl ller,
tolerans alanlar ve kaliteyi gsteren sembollerle
veya saysal sapma deerleriyle belirtilir.
Saysal Toleransn Resim zerinde
Gsterilmesi

Not:Sapma deerlerinin sembolle

gsterilmesinde, st veya alt sapma
deerlerini ifade eden tek bir sembol
kullanlr. Sembol boyutu l rakamyla
ayn byklkte olur.
2-ekil ve Konum Toleranslar

Para ilenirken malzemenin dokusunda, ileyen

tezghta ve kesici takmlarda meydana gelen
deiiklikler, paraya da yansdndan ekil ve
konum hatalar meydana gelir.
ekil ve Konum Toleranslar
Tanmlar
ekil Tolerans : Bir elemann ideal geometrik eklinden ne kadar
farkl
olabileceini belirten toleranstr.
Konum Tolerans : Bir veya birden fazla geometrik elemann, referans
elemanna gre ynn, yerini ve salgsn ifade eden toleranstr.
Konum Fark : Bir paraya ait elemanlarn bir referans elemanna gre
farkdr.
Referans Eleman: Kendisine gre yn, konum ve yalpalama (Salg)
tolerans verilen elemandr. Bu eleman nokta, doru veya yzey olabilir.
Gerekirse birden fazla eleman referans olarak alnabilir.
Tolerans Blgesi : Geometrik elemanlarn ekil veya konum; nokta,
izgi, yzey ve orta dzlem gibi elemanlar iine alan blgeyi tanmlar.
 Tolerans Blgesi
a. Bir daire yzey e. Bir silindir iindeki boluk
b. Ortak merkezli iki daire arasndaki yzey f. ki ortak eksenli silindir arasndaki boluk
c. Eit aralkl iki izgi arasndaki yzey g. Paralel iki dzlem arasndaki boluk
d. Paralel iki doru arasndaki yzey h. Eit aralkl iki yzey arasndaki boluk
En ok Malzeme art (MMC)
ISO 2692
Altrmalarda, en byk malzeme ls parann snr
llerini belirleyen boyutudur. Delikler iin EK, miller
iin EB deerleri MMC durumunu tanmlar ve M harfiyle
gsterilir
 En Az malzeme art(LMC)
ISO 2692
En ok malzeme artnn kartdr. Delikler iin EB, miller
iin EK deerleri bu iki elemann LMC durumunu tanmlar. Bu
durum L harfiyle gsterilir.
ekil ve Konum Toleranslarnn eitleri ve
Kullanlan Semboller (TS1304)
Toleranslarn Snflandrlmas

Sapmalar

Makro Mikro
sapmalar sapmalar

Form Konum lsel Yzey

Dalgalanma
sapmalar sapmalar sapmalar przll
Sapma Nedenleri
 Tolerans ereveleri
Toleranslarn sembollerle belirtilmesi iin tolerans ereveleri kullanlr. Bu
ereveler sadece bu sembolleri deil, baka zellikleri de tamaldr
Tolerans ereveleri
Referans (datum) ; Kendilerine gre konum, yn
Ve salg toleranslar verilen nokta.

Mesela deniz seviyesi bir referansdr. Rakm 250

Max ve Min Malzeme artnn
Gsterimi
En ok malzeme artnn gsterimi M
harfi ile;

En az malzeme artnn gsterimi

L harfi ile.
Tolerans erevelerinin izim
birletirilmesi
Tolerans erevelerinin izim
birletirilmesi
Yalpalama
Yalpalama eitleri Ve Kontrol

Silindirik yzeylerin yalpalamas Konik yzeylerin yalpalamas

Gerek silindir, gerekse konik
paralarn yalpalama toleranslar
iin para, iki punta arasna alnr,
lm kompratrle yaplr.
Radyal veya konik yalpalama, Radyal veya konik
yalpalama,
parann bir tam devir dndrldnde, herbir
dairesel
eleman iin meydana gelen deiimi kontrol
eder.
Dorusallk

Dogrusalln kontrol
 Dzlemsellik

Dz yzeylere uygulan Dz yzeylere

uygulanr.
Parann verilen boyut tolerans, iki paralel
dzlem arasnda kaldnda
dzlemsellii de gerekletirilir
 Dairesellik

Silindirik bir para herhangi bir yerinden eksene dik olarak

kesildi kesildiinde, silindir yzeyindeki btn noktalar silindir yzeyindeki btn
noktalarn merkezden e n merkezden eit uzaklkta olmas durumudur.
 Daireselliin lm

Parann ya da lme aletinin dndrlmesi temel prensiptir.

Okunan deerin yars, tolerans blgesi geniliidir.
 Silindiriklik

Silindirik paralara uygulanr

Dairesellikten farkl olarak, btn
yzeye uygulanr.
Bir referans gerekmez
 Silindirikliin llmesi

Para ekseni etrafnda dndrlrken, eksenel olarak hareket ettirilir.

Para iki punta arasnda dndrlrken, l aleti eksenel ynde hareket
ettirilir.
 Bir izginin Tolerans

Bu tolerans dairesel olmayan

dzensiz eriler iin verilir
 Erinin Yzey Tolerans

izgi toleransnn iki ayr

ynde llmesiyle
bulunabilir.
 Paralellik

(a) Paralellik: ki doru veya dzlemin her noktada birbirinden eit uzaklkta olmas.
(b) Paralellik tolerans iin referans eleman kullanlr.
Paralellik
Diklik
 Diklik kontrol

Para bir kontrol tablasna balanr.

Diklii kontrol edilecek yzey zerinde kompratr gezdirilir.
 Eiklik

Eiklik tolerans iin referans eleman kullanlr.

90den farkl bir elemann (yzey veya eksen) durumunun, bir
referans elemanna (dzlem veye eksen) gre tanmlanmasdr
 Eiklik Kontrol

Sins aparat ile llr.

Parann eik yzeyi, sins aparat ile lme yaplacak tablaya
paralel duruma getirilir.
komparotr ile ilgili yzey kontrol edilir.
 Konum Tolerans

Konum, bir elemann tam yerini tanmlar.

Tolerans blgesi sz konusu olan merkez noktan Tolerans blgesi, sz konusu olan merkez, noktann
teorik konumunda bir kre veya n teorik konumunda, bir kre veya bir daire ile snrlanmtr.
 Bir Dorunun Tolerans

( ) aTolerans blgesi; iaretini, tolerans deeri takip ederse,

szkonusu eksen izginin teorik konumu iinde bir silindirle
snrlandrlmtr.
(b) rnek: deliin ekseni, izginin belirli teorik konumu iin de olan 0,08 apl silindirik bir blge
iinde bulunmaldr.
 Dz Bir Yzeyin Konum Tolerans

Tolerans blgesi; szkonusu yzeyin teorik konumuna gre

simetrik iki paralel dzlemle snrlanmtr.
(b)rnek: Eik yzey, 0,2 aralkl ve A ile B referans elemanlarna toleranslandrlmtr.
 E Merkezlilik Ve Eksenlilik Tolerans

Bir elemann btn arakesitlerinin, eksenlerinin bir referans

ekseniyle ayn ekseniyle ayn olmas durumudur durumudur.
E merkezlilik; genellikle nokta, e eksenlilik ise izgi veya
eksenler iin kullan eksenler iin kullanlr..
 Bir noktann e merkezlilik tolerans

Tolerans blgesi; merkezi tolerans noktasyla akan bir daireyle snrlanr.

 Simetriklik

E eksenlilik toleransnn, silindirik olmayan paralara uygulanm halidir.

Bir izginin veya dzlemin simetriklik toleransnda, tolerans blgesi iki doru veya iki dzlemle
snrlanm veya dikdrtgen prizma eklinde olabilir.
3-YZEY LEME ARETLER
Makine paralarnn yapm iin grnlerin izilmesi,
llendirilmesi yalnz bana bir anlam ifade etmez.Yalnz o paray
l ve biim ile tantm olur. Parann dzgn alabilmesi ve ilevini
yapabilmesi iin yzeylerin dzgn ilenmesi gerekir. Parann hangi
tezghta yaplacann, yzey durumlarnn hangi nitelikte olacann
resimler zerinde sembol, iaret ve kelimelerle bilgi olarak ifade
edilmesi gerekir. Aksi takdirde imalat sonras paralar uyumlu bir
ekilde almaz ve uzun mrl olmazlar. Oysa gelien teknolojiden
insanlarn beklentisi randman yksek, sessiz ve uzun mrl makineler
kullanmaktr. Bu nedenlerden dolay imalat resimlerinin zerinde
mutlaka parann alma artlarna gre yzey ileme iaretleri
konulmaldr. Bu iaretler TS 2040 (ubat 1999) standardna gre
resimlere uygulanr.
Yzey Sembolleri
Yzey eleme Sembolnn Kullanm
a. Ra sembolyle beraber m cinsinden przllk
deerleri veya m cinsinden uygun
deerleri ile birlikte przllk sembolleri*
b. retim metodu, ileme, kaplama veya retim
ilemine ait dier kurallar vb.
c. lgili sembolle birlikte m cinsinden dalgallk veya
mm cinsinden rnek uzunluu (TS
6212 ISO 4288)e uygun olduunda Ra, Ry ve Rz iin
bu deer karlmaldr.
d. leme izlerinin yn
e. leme pay (ISO 10135)
f. Ra dan baka semboll ile beraber m cinsinden
przllk deerleri
* : Ra dndaki przllk deerleri imdilik (f)
alannda gsterilecektir
Yzey Przll
Przllk Deerleri ve Przllk Snf
Numaralar ISO 1302/1992
Yzey Przllnn Gsterilmesi

Przllk deerlerinden olan Ra aritmetik ortalama sapma deeri

 malat Metodunun Belirtilmesi

malat metodu, ileme, kaplama veya imalat ilemine ait dier kurallar ilgili semboln
b ile gsterilen alanna yazlr.
Esas Uzunluk ve Dalgalln Belirtilmesi

lgili sembolle birlikte dalgallk (Wt) ve rnek uzunluk (kontrole esas ) deeri (L),
semboln c ile gsterilen alanna yazlr. Esas uzunluk deerleri TS 6212ye
gre 0,08 0,80 8 0,25 2,5 ve 25 mm serilerinden biri olarak seilir.
 Yzey Yaplna Ait zelliklerin
Gsterilmesi

z ynlerinin gsterimi
 leme Paylarnn Gsterilmesi

zellikle dkm ve dvme ilemleriyle elde edilen paralarda ilenecek ar kalnlk

deerinin belirtilmesi gerektiinde bu deer ilgili semboln e ile gsterilen yerine mm
cinsinden yazlmaldr.
 Dier Przllklerin Belirtilmesi

Radan baka yzeylerin dier przllk deerleri sembolyle birlikte m cinsinden

ilgili semboln f ile gsterilen alanna yazlr.
Rg, Rz, Rp vb. deerler bu alana yazld gibi a alanna yazlabilecei ilgili
standartta belirtilmektedir
zel lem Grm Yzeylerin Resimde
Gsterilmesi

Dili ark
zel lem Grm Yzeylerin Resimde
Gsterilmesi
Para zerinde aretlerin Gsterimi
Genel l Toleranslar ISO 2768 TS
1980

Lineer ller iin

Genel l Toleranslar ISO 2768 TS
1980
D rads ve pahlar iin

Alar iin
Genel l Toleranslar ISO 2768
TS 1980
Dzlemsellik

Diklik
kaynaklar
mer Kurt-Geometrik toleranslar2007/birsen yaynevi
Kemal klbay-Geo.toleranaslar ve llendirme-TMMOB MMO 2000/253-1
Emrah Erdoan-Geo.telranslandrmann ve llendirmenin arza ve peryodik
bakma etkisi makine ve mhendis cilt:50 say:189
Gven Kutay-makinacnn rehberi 2009 birsen yaynevi
Foster, L.W. (1994). Geo-Metrics III: The Application of Geometric Tolerancing
http://www.universalmeasurement.com/MahrFederalForm.pdf
http://www.drexel.edu/ ders notlar
ISO 1101:2010
ISO 2768 :2008
ISO 2692 :2012
TEEKKRLER
LETM BLGLERM;

sinanyucel41@hotmail.com
sinan.yucel@mmo.org.tr
syucel@copreci.com

0555 207 48 43