You are on page 1of 29

APORTE LINGÚÍSTICO

DEL RUNA SIMI


EN CHILE

Chunka kimsayoq t’aqa


CULTURA CHINCHA
1. (Francisco A. Encina)
2. 1.100 – 1460: Ica, Arequipa, Abancay, Lima.
3. Religión: Chinchaykamaq (dios) y Urpi wachay (diosa).
4. Palacios eran: waka y santuario.
5. Arquitectura: uso del adobe: Tambo de Mora, Lurinchin-
cha y San Pedro. La Centinela de 400.000 m2: viviendas
populares, calles, monumentos residenciales, residencias,
templos piramidales,..
5. Economía: agricultura, comercio y pesca.
Comercio en balsas (200): Ecuador, Colombia, hasta Chile
(Valdivia): charki, lana, chuñu, cobre, pescado salado, calabaza,
maíz y cerámica.
6. Alfarería: pintura bicolor (blanco y negro) y polícroma.
7. Metalurgia: figuras en oro, plata, cobre.
8. Escultura: tallados en madera, instrumentos agrícolas y remos
LOS CHINCHAS EN CHILE
(Max Uhle, Ricardo Latcham, F. Encina)

1. Contacto con la cultura atacameña (1.100-1.350) :


a) Influencias: Atacama, Jujuy (Argentina), Tiawanaku y Cusco.
b) Aportes lingüísticos del Chincha al Kunza: papa, poroto, zapallo,
calabaza, quinua, llama, alpaca, chinchilla, quincha y totora.

2. Contacto con la cultura diaguita (s. XII – XV (fines)


a) Chinchas y diaguitas llegaron hasta Reloncaví (Puerto Montt) .
b) Infuencia chincha en alfarería de Chile y Argentina.
c) Según excavaciones de Quebrada las Ánimas (Elqui), chinchas
influyeron primero a los diaguitas. Cementerio.
d) El chincha-diaguita interrumpida en Cautín por
mapuches un siglo antes de la llegada de los incas:

1. Picunches habitantes al norte, entre Biobío-Aconcagua


2. Huilliches habitantes al sur, entre Toltén y Reloncaví
LOS INCAS EN CHILE
1.Dominio: 73 años de Arica-Aconcagua y 50 años de Aconcagua hasta
Maule (
2. Contacto Atacameña-Chincha
Diaguita-Chincha:

3. Porte político: la equidad, organización administrativa, agricultura


a) Pucaras desde Arica hasta el río Maule: Mauco,
Aconcagua, Tagua Tagua, Tongoy, Angostura, Yaquil…

b) Tambos: Chungara, Inca Huasi, Turi, Apochama,


Catarpe, Tambo.
c) Colonias: Quillota, Malloa, Apachama, Alcana.
d) Minas: Andacollo, Punitaqui, Choapa, Petorca,
Lampa, Til Til, Lolol, …
CONTACTO INTERCULTURAL QUECHUA-MAPUCHE

a) Curacas mapuches que nombró:


Tupaq Yupanki: Vitacura y Huara Huara (La Dehesa y Las Condes)
Wayna Qhapaq: Michimalonko y Tangalonko.

b) Inka Waskar ordenó retiro de tropas del Qollasuyo y se


recupera independencia desde Maule hasta Aconcagua.

c) Aportes lingüísticos del quechua al mapudungun:


pirca, tambo, puquio, huasca, lampa, chimpa, chasque, cha-
pe, mingaco, mita, papa, puna, tupo, ojota, zanco, huincha,
huahua, yapa, palla, huayna, pachaka, warangka, ñaña …

d) Términos híbridos quechua-mapudungún: apumanque,


Limache,Chimbarongo, molluco, Tupahue, waycoche.
CONTACTO INTERCULTURAL QUECHUA-ESPAÑOL
DE CHILE
a) Conquista de Chile: continuaron llegando los quechuas:
1. Con Diego de Almagro llegaron 10.000 servidores.
2. Con Pedro de Valdivia: 1.000
3. Presencia de misioneros continúa difundiendo el quechua

b) Lengua española comienza a evolucionar en el contacto con el


quechua, mapudungun, kunza (atacameño: nuestro), aymara,
kakán (diaguitas).

c) Limitaciones del español:


1. Animales: cóndor, puma, llama, vicuña, huanaco,…
2. Frutas: chirimoya, lúcuma, tunas, pacay,…
3. Árboles y flores: quillay, copihue, amancay, …
EVOLUCIÓN DEL QUECHUA EN CONTACTO CON EL
ESPAÑOL DE CHILE

a) Permanencia de palabras quechuas sin


alteración fonética (sonido):

ACHIRA
APACHETA
CAMANCHAKA
KARPA
TUNAS
YAPA
KALLANPA
APA
YUYO
TAKA TAKA
b) Cambios fonéticos de palabras quechuas:
Quechua Español de Chile

Ch’ANPA  CHAMPA
Ch’ARKI  CHARQUI
Ch’ASKA  CHASCA
CHINKANA  CHINGANA
CH’UNCHULI  CHUNCHULE
K’ALLANA  CALLANA
MINK’A  MINGA (CO)
QONCHU  CONCHO
Q’ORUNTA  CORONTA
WAWA  GUAGUA
c) Cambio de significado de palabras quechuas:

Quehua En el español de Chile

KALLANPA: hongo.  CALLAMPA : Población, …


KANCHA: patio, corral.  CANCHA: Dar ventaja, …
KUNPU: golpe.  COMBO: Puñete. Oferta, …
QONCHU: sobrante.  CONCHO: Llegar hasta lo último,..
CHHALA: hoja de maíz.  CHALA: Sandalia.
CH’ARKI: carne secada.  CHARQUI: Grasa del cuerpo,…
CHICHI: pequeñas cosas. CHICHE: Pequeños adornos.
CHOQLLU: maíz.  CHOCLO: Pierna.
WAQCHA: huérfano.  GUACHO: Abandonado, pobre,…
CHURU: concha  CHORO: Persona enojada, …
d) Cambios morfológicos de quechuismos:
-Palabras quechuas con género, número, prefijo o sufijo
del español:

1. Términos derivados del quechua:

Q’ALA:  EN-CALAT-AR-SE:
KALLANPA: CALLAMP-ERO -ERA
KANCHA:  CANCH-ERO-EROS
CHAUCHA:  CHAUCH-ERO
QONCHU:  CONCH-ITO
QOPUCHA:  RE-COPUCH-ENTO
CH’ARKI:  CHARQUE-AR, CHARQUI-CÁN
CH’ASKA:  CHASC-ÓN, CASQU-ILLA
2. Términos españoles con sufijos quechuas:

CARMEN –CHA (diminutivo):  Carmen -cita


PALOMITA –Y (posesivo):  Palomita -mía
PICA –NA (sufijo verbal):  Que sirve para picar
Juan –cho (sufijo diminutivo)  Juancito

3. Términos híbridos formados por quechua-español:

1. Wari-sapo (wari: pequeña estatura)


2. Wacha-lomo
3.
e) Topónimos (nombres de lugares) quechuas en Chile.

1. Muchos fueron adulterados por los conquistadores, con las


consecuencias para reconocer la cultura a la cual pertenecen:

APOQUINDO: Apu: señor y K’intu: ramillete de flores


CHUCHUNCO: chuchunku: mellizo.
CALÁN: Kalan: verdura.
POMAIRE: Pumairi: nombre del curaca.
PIRQUE: Pirki: adoratorio.
HUECHURABA: Wichay: arriba y rapa: patio.
MAIPÚ: Maypun: de dónde.
TALAGANTE: Talakanta: nombre del curaca
ÑUÑOA: Ñuñunwa: arbusto de las alturas.
TIL TIL: Tul tul: lugar de plantas enredaderas.
f) Otros aportes lingüísticos del quechua al español:

A. Alimentos:

1. Anticucho: anta y khuchu (metal-pedazo de carne)


2. Calabaza: kalawasa
4. Cochayuyo: qocha (mar) y yuyo (verdura)
5. Charquicán: ch’arki (carne seca y kanka(cocida)
6. Choclo: choqllu (mazorca)
7. Chuchoca: chuchuqa (mote seco)
8. Mote: mut’i (trigo cocido o maíz)
B. Familia:

1. Pachacho: pachachi (menudo)


2. Guayna: wayna (joven)
3. Guacho: wajcha (huérfano)
4. Nana: nanay (dolor)
5. Tata y taita: tata (abuelo, papá)
6. Concho: qonchu (borra, turbio)
7. China: china (hembra)
8. Huaso: wasa (espalda)
C. Vestimenta y adornos:

1. Chomba: chunpa
2. Ojota: usuta (sandalia)
3. Chiche: chichi (pequeñas cosas)
4. Cacharpear: kacharpay (ponerse prendas
5. Pilcha: pillcha (prenda usada)
6. Huincha: wincha (cintillo, cinta medida)
7. Manta: manta
CH. Cuerpo:

1. Mate: mat’i (frente)


2. Huata o guata: waqta (costado)
3. Curcuncho: kurkunchu (jorobado)
4. Pupo: pupu (ombligo)
5. Charcha: charcha (grasa del cuerpo)
6. Coto, cototo: q’otu (bocio, hinchazón)
7. Calato: q’ala (desnudo)
E. Juegos:

1. Cachaña: kachaña (esquivar, pelota)

2. Cancha: kancha (patio)

3. Pichanga: pichay (barrer)

4. Pallador: pallay (coger palabras)

5. Pallalla (payaya): pallana(recoger


del suelo)
LA CHICHERA
(Inti Illimani)
Señora chichera
Véndeme chichita (bis)
Sino tiene chicha
Cualquiera cosita
Wila palomitay (bis).
Chiwanku, chiwanku
machaykuy chiwanku (bis)
china janpatuwan
pasaykuy chiwanku
wila palomitay.
Señora chichera
Véndeme chichita (bis)
Sino tiene chicha
Cualquiera cosita
Wila palomitay (bis).

Layla layla layla


wila palomitay.
Wayllacha
Atojcituy chupasapa
Atojcituy ch’uñu senqa
Oveja kutita suwarquspachu
Ganaderuñan kani ninki (bis)

Sapa chitata suwarquspachu


Ganaderuñan kani ninki

Añaychayllay wallpa nirni


Añaschayllay sillu sapa
Kusinay qhepata jutk’urquspachu
Qalan buquerun kani niki
Kusinay qhepata t’oqurqospachu
qalan buquerun kani ninki
Kundurcituy lápiz chaki
Kundurcituy q’ala kuna
Yana kapayoq kayuspañachu
Taytakurañan kani ninki(bis)
Imapaq munayman
Media bolleta gustuyoq warmita(bis)
Sapa machaykuspa
Maqa maqayraq
Saltapayawanman(bis)
Katri katri maldecido katri (bis)
Sumaq cholaywan puñukushajtiy
K’ikir nishasqanki (bis)
Asu asnu maldecido asnu (bis)
Sumaq cholayta much’akushaqtin
Jauch’is nishasqanki. (bis)
RIMANAKUY

Juk p'unchausi Pedro tata Qosqo llajtata


ayllunwan purirqa . Paykunaqa Arika llajtamantas
kanku. Chay llajtankuqa qocha kantupis kashan.
Pedro tataqa warmiwan, kuraq churinwa, sullk'a
churinwan, p'asñanwan imas Qosqoman
chayarqanku. Lunes p'unchausi chayaranku.
Warminpa turansi qayna watamanta chay llajtapi
tiyan, chaymi paypa wasinman chayaranku,
puñuranku ima. Turanpa suntinqa Robertos. Paypas
ayllunwansi Qosqo llajtapi tiyan.
Martes p'unchausi Pedro tataqa ayllunwan,
Robertoq wasinmanta llojsiranku . Paykunaqa
manas Qosqota rejsirqankuchu, chaymi intiwan
kuska llojsiranku.
Qosqo llajtaqa jatun, sumaq imas. Paykunaqa
tukuy ñankunatas rejsiranku. P’achatas Marta
mamaqa qharinwan rantiranku. Manku Qhapaqpa
wasintapas rikhurankus. Wasinqa rumimantas karqa.
Chaypis ayllunwan tiyarqa.
Rosa mamawansi Inka ñanpi tinkurqanku. Payqa
p'asñanwansi karqa. Pedro tataq warminsi paywan
rimanakurqa:
Marta: Imayna mamay kashanki?
Rosa: Allinpuni mamay kashani.
Marta: Imataq p'asñaykiq sutin?
Rosa: Paypa sutinqa Margaritam.
Marta: Qamparì imataq sutiyki?
Rosa: Ñoqaq sutiyqa Rosam. Qamparì, imataq
sutiyki?
Marta: Ñoqaq sutiyqa Martam.
Rosa: Qhariykiqrí, imataq sutin?
Marta: Paypa sutinqa Pedrom.
Rosa: Wawaykikunaqrí imataq sutinku.
Marta: Kuraq majt'aypa sutinqa Martinmi. Shullk'a
majt'aypa sutinqa Luismi. P'asñaypa sutinqa
Mirtam
Rosa: Manachu kay llajtamanta kankichis..
Marta: Manam. Ñoqaykuqa Arika llajtamanta
kayku. Qam rejsinkichu.
Rosa: Manam ñoqaqa rejsinichu. Jatunchu Arika
llajta.
Marta: Manam jatunchu, juch'uyllam.
Rosa: Jayk'aq chayamurqankichis?
Marta: Qayna p'unchau chayamurqayku
Rosa: Allinmi. Imata kunan maskashankichis?
Marta: Ñoqakuqa Qoyllur ñanta maskashayku.
Qam rejsinkichu.
Rosa: Arí, chay ñanqa chaupi llajtapi kashan.
Marta: Karupichu chaupi llajta kashan.
Rosa: Manam karupichu. Kay ñan chaupi llajtaman
chayan. Chaypi Jaukaypatapas kashan.
Marta:Imataq Jaukaypatapi kashan?.
Rosa: Chaypiqa Qori kancha, Yachay wasi ima
kashan
Marta: Sumaqllachu Qori kancha.
Rosa: Arí, kusa sumaqmi. Puriychis, puriychis,
rejsimuychis..
Marta: Arí mamay. Añaychayki. Tinkuykama.
Rosa: Tinkuykama mamay.
MANARAQCHU YACHANKI
Khuyaykuy niwanki
Waylluykuy niwanki
Manachu yachanki
Manachu usianki
Ñoqapas khuyayki. (bis)
Para waqarqasqa
qatikapuwayman
kulli sonquchayki
yana ñawichayki
Sonquyta suwawan. (bis)
Misk’i simichayki
sumaq umachayki
sonquyta waqachin
sonquyta llakhichin
imaynaraq kasaq. (bis)

You might also like