ÇİMENTO KİMYASI

Tomris ERTÜN - Pelin TÜRKER

Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği
ANKARA - 2009
 ÇİMENTO

önemli bir yapı malzemesi

suda çözünmeyen hidrolik
bağlayıcı
ÇİMENTO
+
AGREGA
(Kum,Çakıl)
+
SU

BETON
 Çimento,
başlıca kalsiyum, silisyum, alüminyum ve demir
oksitler içeren hammaddelerin belli oranlarda
karıştırılarak “sinterleşme” sıcaklığına kadar
pişirilmesi ile oluşan “çimento klinkeri”nin bir
veya birkaç katkı maddesiyle birlikte öğütülmesi
sonucunda elde edilmektedir.
Hammaddeler
 kalker,
 kil ,
 killi kalkerin(marn) yanısıra, silisli kum, demir
cevheri olup,
bu maddelerden belli oranlarda hazırlanan
karışıma “farin” denilmektedir.
 Farinin yaklaşık 1450oC’ye kadar döner fırında
pişirilmesi sonrasında fırın çıkışında meydana
gelen taneler halindeki ürün “klinker” olup,
----klinkerin % 2-5 civarında alçı taşı ile
birlikte karıştırılıp öğütülmesi sonucunda,
“çimento” üretilmektedir.
 Portland çimentosu klinkeri,
 kütlece en az 2/3 oranında kalsiyum
silikatlardan ve geri kalanı alüminyum ve demir
içeren klinker fazları ile diğer bileşenlerden
ibarettir.
 Portland çimentosu klinkerinin, betonda priz
düzenleyici olan alçı taşı ile ortalama % 4
oranında karıştırılıp birlikte öğütülmesi
sonrasında meydana gelen ürün
portland çimentosu
olarak adlandırılır.
Çimentonun en önemli kısmını oluşturan, çimento
klinkerinin ana bileşenleri, kalsiyum oksit, silisyum
dioksit, alüminyum oksit ve demir oksittir.

Trikalsiyum silikat (Alit)…

 C3S (3CaO. SiO2)
Dikalsiyum silikat (Belit)……
 C2S(2CaO.SiO2)
Trikalsiyum alüminat…..
 C3A(3.CaO.Al2O3)
Tetrakalsiyum alüminoferrit…
 C4AF(4CaO.Al2O3.Fe2O3)
ÇİMENTO HAMMADDELERİ
Hammadde (Farin) Silosu ve Önısıtma Kulesi
 Çimento Hammaddeleri

Doğada bol miktarda bulunan ,

 kireç,
 silisyum dioksit,
 alüminyum oksit,
 demir oksit içeren mineraller,
çimento hammaddesi olarak kullanılmaktadırlar.
 Kireç yönünden zengin olan minerallere
kireç bileşeni;
daha az oranda kireç, fazla miktarda silis,
alüminyum oksit ve demir içeren minerallere
kil bileşeni , denilir.
Kireç Bileşenleri

 Kalker

 Tebeşir

 Mermer

 Dolomit
Kalker

Doğada fazla miktarda bulunan kalsiyum karbonat

(CaCO3) ’ın bütün jeolojik formasyonları çimento
klinkeri üretiminde kullanılabilir. Özgül ağırlıkları
2.2-2.9 g/cm3 arasındadır.

Kalkerin kimyasal kaynaklı tipleri suda çözünmüş

kalsiyum bikarbonatın aşağıdaki reaksiyona göre
çökelmesi şeklindeki inorganik proses sonucu
meydana gelirler:

Ca (HCO3)2  Ca CO3 + CO3 + H2O

Tebeşir

CaCO3 yönünden zengin olan tortul kayaçtır.

Yumuşak ve topraksı yapıda olup organik kaynaklıdır.
Mermer
Mermer, kalkerin ısı ve basınç altında
değişime uğramasıyla oluşan metomorfik kayaçlardır.

Dolomit

Kimyasal formülü MgCa(CO3)2 olan ve kalkere göre

daha ağır bir mineraldir. Sertlik derecesi 3.5-5 olup ,
özgül ağırlığı 2.8 g/cm3’dür.
Kalkerin Mikroyapısı
Kalkerin Mikroyapısı
Kalker Mineralleri
-- kalsit
-- aragonit

1 ) Kalsit (CaCO3)

Doğada en fazla bulunan kalker mineralidir. Kalsit

tipik rombohedral dilinimlere(katmansı) sahiptir.
Kalsit saf olduğunda bazen berrak olmasına rağmen
genelde opak ve beyaz olup flouresant özellikleri
bulunmaktadır. Sertlik derecesi 3 olup, özgül ağırlığı
2.7 g/cm3’dür.
Kalsitin ana oluşumları

 Beyaz mermer : Çok ince kristallerden oluşmuş saf

kalsittir.

*Traverten : Yoğun, betonumsu bir yapıya sahip

olup renkli ve opaktır. Genelde mağaralarda
bulunur.

* Tüf(tuff) : Beyaz olup travertenin gözenekli

kalıntılarından meydana gelir.
Kalsitin ana oluşumları

* Tebeşir (chalk ) : Beyaz ve yumuşak olup mikro

organizma kalıntılarından meydana gelmiştir.

*Albatr : Bir traverten çeşidi olup çok serttir.

* Satentaşı : Liflerden ibaret olup ipek gibi

görünümü vardır.
Kalker Mineralleri

2) Aragonit

Kimyasal yönden kalsitten farklı olmayan aragonitin

kristal yapısı değişik olup ortorombik,çubuksu gibi
çeşitli formlardadır. Aragonit de kalsit gibi asit
içinde çözündüğünde CO2 verir. Rengi beyaz ve gri
olup, genellikle denizde yaşayan midye, istiridye
gibi canlıların kabuklarında bulunur.
Kil

Killer klastik sedimentler olup, önceleri kayaç

halinde iken havalandırma ve/veya erozyon sonrası
parçalanma sonucu oluşlardır. Yapılarının ana
bileşimi silis ve alüminyumlu (alüminyum silikatlar)
bileşiklerdir . Başka deyişle, hidrate alüminyum
silikatlardır. Kil mineralleri çok küçük tanecikler
(<0.002 mm) halindedirler.
Killerin erime noktaları, 1150-1870oC arasındadır.
Düşük sıcaklıklara (40-120oC) ısıtıldıklarında
bünyelerindeki suyu kaybederler. Bundan sonra su
absorbe etme özellikleri vardır. Ancak 550oC’ye
ısıtıldıklarında bu özelliklerini kaybederler.

Kilin içine giren bu maddeler kile renk verirler:

 demir oksit içeren killer kırmızı renkli,
 organik maddeler içeren killer mavimsi,
ve sarımtrak renkte,
 alüminyum oksit içerenler sarımtrak renkte olurlar.
Kilin Mikroyapısı
Kil Mineralleri

Kaolen Grubu
Kaolinit Al2O3.2SiO2.2H2O
Dikit “ “ “
Nakrit “ “ “
Haloysit “ “ “
Montmorillonit Grubu
Montmorillonit Al2O3.4H2O.SiO2.nH2O
Beydelit Al2O3.3SiO2.nH2O
Nontronit (AlFe2)O3.3SiO2.nH2O
Saponit 2MgO.3SiO2.nH2O
Alkali İçeren Kil Grubu

İçerisinde , potasyum ve magnezyum gibi elementler

bulunan kil grubudur. Bu grupdaki mineraller K2O-
MgO-Al2O3-SiO2-H2O bileşimindedir.Bu grup
içerisindeki minerallerin kristallografik yapıları ile
SiO2 miktarları farklıdır.
Grupdaki başlıca mineraller:
 illit,
muskovit
 biyotit
Montmorillonit, önemli bir kil minerali olup,kumsu
görünüşe sahiptir. Bileşiminde magnezyum ve
demirle birlikte, kalsiyum ve sodyum gibi alkali
oksitler de bulunmaktadır.

Kaolenler, feldispatların (alkali içeren susuz

aluminyum silikatlar), hidrotermal olarak bozunması
sonucunda oluşurlar. Kolloidal silika ve killi
maddeler içerirler.Renkleri beyaz-sarımtrak arasında
değişir.
Şistler, kil orijinli kayaçların değişimi sonucunda
meydana gelmiş kayaçlardır. Killere göre daha
serttirler. Koyu renkli olanların içinde kömür ve
bitümlü maddeler bulunabilirler. İçerisinde bitümlü
maddeler bulunan şistlere bitümlü şist denilir.
Marn

Kil ve kalkerin doğal karışımı veya içinde silis, killi

maddeler ve demir oksit bulunan kalkerler,
marn olarak adlandırılır.

Kalkere göre daha yumuşak malzemedirler. Kil ve

kalkerin doğal olarak homojene edilmiş şeklini
oluşturdukları için kolay öğütme ve pişme
özelliklerine sahiptirler.
Marnın Mikroyapısı
Hammaddelerin Çimento Üretiminde Kullanımı

kalker (CaO kaynağı)

+
kil (SiO2, Al2O3, Fe2O3 kaynağı)
Çimento hammaddeleri içerdikleri CaCO3 miktarına
göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılırlar:

Madde CaCO3 % (ağırlıkca)

Saf kalker  95
Marnlı kalker 85-95
Kalkerli marn 70-85
Marn 30-70
Killi marn 15-30
Marnlı kil 2-10
Kil 0-2
Hammaddeye Katılan Düzeltici Maddeler

Kum
*
Diatome Toprağı
*
Boksit
*
Pirit
*
Hematit, Goethit
 Hammaddeye Katılan Düzeltici Maddeler

Silisyum dioksit eksikliği halinde:

1) Kum

Kum sedimanter bir kayaç olup tane büyüklüğü

0.025-2 mm arasındadır. Genellikle serbest silis ve
kuvars içerdiği için SiO2 eksikliğini gidermek için
kullanılır.
2) Diatome Toprağı

Genellikle beyaz, grimsi sarı ve yeşil renkte olan

diatome toprağı çok yumuşaktır. Çoğunlukla kumla
karışık olarak bulunur. SiO2 eksikliğinde
hammaddeye ilave edilebilir.
Alüminyum oksit eksikliği halinde,

Boksit

Sekonder bir mineral olup Al2O3-H2O

bileşimindedir. Sert ve düzgün taneciklerden ibaret
kil şeklinde bulunur. İçinde limonit, opal gibi jellerle
kaolen, kuvars gibi mineraller bulunmaktadır.
Demir oksit eksikliği halinde,

1) Pirit

Kimyasal bir yan ürün olarak da elde edilen pirit

(FeS2) Fe2O3 eksikliği halinde hammaddeye ilave
edilir.

2) Hematit, Goethit
Hematit (Fe2O3) reaktif olmayan bir demir filizidir.
Rengi siyah, kırmızı veya kahverenklidir. Kırılgan bir
mineraldir. Goetit (FeO.OH) minerali , demir içeren
minerallerin oksidasyonu sonucu oluşur. Doğada sık
rastlanan bileşiktir.
 Düzeltici/Katkı Maddelerinin Bazılarının Bileşimleri

Bileşen,% Kum Boksit Kavrulmuş Hematit

Pirit
SiO2 99.2 16-22 6-25 20-25
Al2O3 - 44-58 2-16 3-9
Fe2O3 0.5 10-16 62-87 45-60
CaO - 2-4 7-9 0.5-2.5
MgO - 0.2-1.0 0.2-2.0 1.5-1.7
SO3 - - 0.8-8.0 0.3-0.6
Kızd. kaybı 0.2 15-20 - 5-12
Hammaddede Bulunması Sınırlanmış Bileşenler

Magnezyum Oksit (MgO)

*
Alkaliler
*
Kükürt
*
Klorür
Magnezyum Oksit (MgO)

MgO, kalkerde genellikle dolomit (Ca Mg (CO3)2)

halinde bulunur. Bazen yüksek fırın curufunda da
görülebilir. Bu bileşen % 2 oranına kadar klinker
fazları ile bağlanabilir. Bu miktarın fazlası klinkerde
serbest MgO olarak kalır.
MgO, çimentonun hidratasyonu sırasında su ile
birleşir:

MgO + H2O  Mg (OH)2

Mg (OH)2 betonda hacım genleşmesine sebeb olur.

Bu nedenle, MgO standartlarda % 5 (ağırlıkça) ile
sınırlandırılmıştır.
Alkaliler

Kil ve marn K2O ve Na2O bileşiminde olan ve

feldispat, mika ve illit içinde dağılmış alkaliler
içerebilirler. Döner fırında pişme prosesi sırasında bu
alkaliler pişme bölgesinde buharlaşarak alkali
sirkülasyonuna yol açarlar.
Kükürt

Hammaddede kükürt ,sülfit (pirit ve markazit, FeS2)

halinde bulunabilir. Ancak genelde kükürt yakıtta
bulunur. Fırında alkali sülfat buharları oluşturur.
Klorür

Klorürler fırında alkaliler ile reaksiyona girerek

uçucu alkali klorürleri oluştururlar. Ayrıca,
çimentodaki klorürün betonda korozyona sebeb
olması nedeniyle de, hammadde karışımında
%0.015’den fazla klorür bulunması istenmez.
Genellikle çimento içinde Cl- % 0.1 ile sınırlandırılır.
HAMMADDE BİLEŞİMİ
 Hammadde Bileşimi

Hammaddelerin bileşimi, klinker bileşimini ve

klinkerin üretildiği fırın performansını büyük ölçüde
etkilemektedir.İyi kalitede ve ekonomik koşullarda
çimento üretmek için hammadde (farin) bileşiminin
belli sınırlar içinde olması gereklidir .
Çimento Hammaddelerinin Kimyasal Bileşimindeki
Sınır Değerler

Oksit SınırDeğerler Miktar

% ağır. % ağır.

CaO 60-69 65
SiO2 18-24 21
Al2O3 4-8 6
Fe2O3, 1-8 3
MgO
2

<5.0 2
K2O,Na2O <2.0 1
SO3 <3.0 1
Hammadde Bileşimi

Hidrolik Modül
*
Kireç Standardı
*
Silikat Modülü
*
Alüminyum Modülü
*
Sıvı Faz Miktarı
 Hidrolik Modül

Hamkarışımdaki optimum kireç miktarını hesaplamak

için hidrolik modül (HM) kullanılır.

CaO
HM =  = 1.7-2.3
SiO2+Al2O3+FeO3

İyi kaliteli çimentolar için HM 2.0 değerindedir.

HM < 1.7  çimentoların dayanımını yetersiz olmasına,
HM > 2.3  betonda genleşmeye ,sebeb olur.
 Kireç Standardı

Kireç standardı, Kühl tarafından bulunmuş

optimum kireç bileşimini veren bir formüldür. Bu
formülde hammaddedeki esas CaO miktarı asidik
oksitler ile bağlanabilen maksimum CaO miktarı
yüzdesi şeklinde ifade edilir.
 Kireç Standardı

Kireç standardı için iki formül vardır. Birincisi KSt

(1) olup Kühl’e göre:

100 CaO (A)

KSt (1) = 
2.8 SiO2+1.1Al2O3+0.7Fe2O3 (B)

Burada (B) standard kireci göstermektedir.

Daha sonraları, yapılan çalışmalar sonucunda Al2O3 ve
Fe2O3 miktarları değiştirilerek formül,

100 CaO
KS t (2) = 

2.8 SiO2+1.18Al2O3+0.65Fe2O3

şeklini almıştır.
Bu formül MgO miktarı da hesaba katıldığında,

100 (CaO+0.75 MgO)

KS t (3) = --
2.8 SiO2+1.18Al2O3+0.65 Fe2O3

şeklinde değişmiştir. Bu formül için MgO değerleri

yanlız % 2’ye kadar konulabilir
 Kireç Standardı

Pratikte genel olarak,

100 CaO
KS t = 
2.8 SiO2+1.18Al2O3+0.65Fe2O3

formülü kullanılmaktadır.

Genellikle normal Portland çimentosu üretiminde, iyi

kalitede klinker için kireç standardının 92-96 arasında
olması tercih edilir.
Kireç standardı yüksek hammadde karışımının pişmesi
güç olur. Bu nedenle döner fırında ısı tüketimi artar.
Düşük kireç standardında ise hamkarışım kolay pişme
gösterir .

İngiliz Standartlarına göre kireç miktarı, Kireç

Doygunluk faktörü ile ifade edilir:

CaO - 0.7SO3
LSF =
2.8 SiO2+1.18Al2O3+0.65Fe2O3

Bu değerin 0.7-1.2 sınırları arasında olması istenir.

 Silikat Modülü

Silikat Modülü (veya silika oranı) SiO2 miktarının Al2O3

ve Fe2O3 miktarları toplamına oranıdır.

SiO2
S.M. = 
Al2O3 + Fe2O3

Endüstriyel çimentolarda, silika modülü 1.9-3.2 arasında

bulunur. En uygun değerleri 2.2-2.6 arasındadır.
 Alüminyum Modülü

Al2O3
Al.M. = 
Fe2O3

Alüminyum modülü, çimentoyu alüminyum oksidin

demir okside olan ağırlık orantısıyla karakterize eder.Bu
modülün değeri 1.5-2.5 arasında değişir.

Genellikle iyi kalitede klinker elde etmek ve en

ekonomik sinterleşmeyi sağlamak için bu modülün 1.3-
1.6 arasında olması istenir. 1.38 değeri ise en idealidir.
 Sıvı Faz Miktarı

Alümina, demir, magnezyum oksit ve alkaliler gibi

düşük sıcaklıklar da ergiyen elementler genellikle
klinkerde sıvı faz miktarını belirlerler.

İdeal bir hammadde karışmından % 25 oranında sıvı faz

elde edilir. Sıvı fazın hesabı aşağıda verilen Lea-Parker
formülüyle yapılmaktadır:
1450 oC’de ve Al.M.nün 1.38’den yüksek olması halinde
sıvı faz formülü:

Lf = 3.0 Al2O3 + 2.25 FeO3 + K2O + Na2O + MgO

1450 oC ve Al.Modülünün 1.38’den düşük olması

halinde:

Lf = 8.5 Al2O3 - 5.22 Fe2O3 + K2O + Na2O + MgO

şeklinde olur.
ÇİMENTO PİŞME PROSESİNİN KİMYASAL,
FİZİKSEL VE MİNERALOJİK YÖNLERİ
Çimento klinkerinin üretimi için hammaddenin
döner fırında 1450oC’ye kadar pişirilmesi gereklidir.
Böylece klinkerleşme meydana gelir ve sonuçta
çimento ara ürünü olan grimsi-yeşil renkte,
çimento klinkeri
üretilir.
Çimento Döner Fırını
 Çimento Klinkeri Oluşumu Sırasındaki
Kimyasal ve Fiziksel Prosesler

 Kil minerallerinin dehidratasyonu

 Karbonatların parçalanması (kalsinasyon)
 Katı reaksiyonlar
 Sıvı fazın da katıldığı reaksiyonlar
 Kristalleşme prosesi
 Pişme Prosesindeki Basamaklar

1. Kurutma
2. Kil Minerallerinin Dehidrate Olması
3. Karbonatların Bozunması
4. Katı Reaksiyonlar (Klinkerleşme Sıcaklığı Altında
Oluşan Reak.)
5. Sıvı Fazın Varlığındaki Reaksiyonlar
(Klinkerleşme)
1. Kurutma

200oC’ye kadar olan sıcaklıklarda farindeki serbest su

veya ilave edilmiş su buharlaşır.

2. Kil Minerallerinin Dehidrate Olması

100-400oC arasında kil mineralleri bağlı sularını

kaybederler. Buna kil katmanları arasındaki su da
dahildir. 400-750oC arasında kimyasal bağlı su (hidroksit
grupları) bozunur.
Kil mineralleri bozunmasına örnek olarak, kaolinitin
bozunması verilebilir:

Al4  (OH)8 Si4O10  2 (Al2O3.2SiO2) + 4H2O

Kaolinit Metakaolin

Metakaolinin bozunması 900oC’ye kadar devam eder ve

reaktif oksitler oluşur.

Killerin dehidrate olması, killerin cinsi, tane boyutu,

killerin kristallenme derecesi gibi faktörlerden etkilenir.
3. Karbonatların Bozunması

Çimento hammaddesinin %74-79’unu oluşturan CaCO3

teorik olarak 896oC’de,

CaCO3  CaO + CO2

formülüne göre bozunur (dekarbonizasyon, kalsinasyon).

Bu sıcaklık saf kalsit için geçerlidir. Hammadede
bulunan başka bileşenlerin miktarı arttıkça termal
bozunma 550-6000 C gibi daha düşük sıcaklıklarda
başlar.
Karbonatların 550-6000 C ‘de bozunmaya başlamasının
sebebi CaO ile SiO2, Al2O3 ve Fe2O3 arasındaki kimyasal
reaksiyonlardır. Örneğin,
CaO.Al2O3 (=CA), 12 CaO.Al2O3 (=C12A7), CaO. SiO2
(=CS) ve 2CaO. SiO2 (=C2S) katı reaksiyonları
oluşumudur. Başka deyişle düşük kireç ile meydana
gelen reaksiyonlardır. Bu sebebten 8000C nin altındaki
sıcaklıklarda serbest kireç düşüktür.

MgCO3’e ün sıcaklık bozunmasına gelince, CaCO3’e

benzer ,ancak daha düşük sıcaklıklarda bozunur.
4. Katı Reaksiyonlar (Klinkerleşme Sıcaklığı Altında
Oluşan Reak.)

550-600oC’den itibaren bozunmaya başlayan CaCO3’ın

bozunma ürünleri, killerin oksitleri ile reaksiyona
girerler. Böylece kireçce fakir bileşenler (CaO. Al2O3,
2CaO.SiO2 = C2S) oluşur. Trikalsiyum alüminat
(3CaO.Al2O3 = C3A) ve kalsiyum alüminaferrit (2CaO
(Al2O3, Fe2O3)= C2AF)) oluşumu 800oC civarında başlar.
 Katı Reaksiyonlar

CaO.Al2O3+2CaO 3CaO.Al2O3 C3A

CaO.Al2O3+3CaO+Fe2O3  4CaOAl2O3.Fe2O3 C4AF
CaO.SiO2 +CaO  2CaO.SiO2 C 2S

Katı reaksiyonlar çok yavaş ilerlediği için, tane boyutunun

küçültülmesi ve yanma sıcaklığının artırılması ile
reaksiyonlar hızlandırılabilir.
5. Sıvı Fazın Varlığındaki Reaksiyonlar (Klinkerleşme)

Sinterleşme veya klinkerleşme olarak bilinen proses ilk

olarak 1260-1310oC’de başlar. Sıcaklık artışı ile
1450 oC’de sıvı faz oranı % 20-30’a kadar yükselir. Bu
oran hammaddenin kimyasal kompozisyonuna bağlıdır.

Bu sıcaklıklarda portland çimentosu klinkerinin ana

bileşeni olan trikalsiyum silikat
(3CaO.SiO2 = C3S)
oluşumu başlar.
Soğutma Sırasında Oluşan Reaksiyonlar

Pişme prosesinde oluşan klinker yavaş olarak

soğutulursa daha önce gerçekleşen reaksiyonların
bazıları tersine döner. Hızlı soğutma durumunda ise
sıvı derhal katılaşır ve denge halinde donar (frozen
equilibrium) .Böylece teknik olarak üretilen portland
çimentosu klinkeri büyük ölçüde sinter sıcaklığında
ulaşılan kompozisyona benzer hale gelir.
Döner Fırından Soğutucuya Dökülen
Klinker
Çimento Klinkeri
PORTLAND ÇİMENTOSU KLİNKERİ
Portland çimentosu klinkeri, başlıca dört klinker
fazından oluşur:

 Alit (Trikalsiyum Silikat)(C3S),

 Belit ( Dikalsiyum Silikat) (C2S),
 Trikalsiyum Alüminat (C3A)
 Tetrakalsiyüm Alümina ferrit (C4AF).

Klinkerde, ayrıca
Porlar + bir miktar serbest kireç + bazen serbest
MgO bulunur.
 Portland Çimentosu Klinkerinde Bulunan
Fazların İçindeki Minerallerin Sınır Değerleri

Klinker Fazı %

Alit 35-75
Belit 0-30
Ferrit 2-15
Alüminat 1-10
Serbest kireç 0-5
Serbest MgO 0-3
Alkali Sülfat 0-3
Sıvı (kalan) 0-3
Çözünmeyen kalıntı 0-3
Alit

Trikalsiyum silikat (C3S), portland çimentosu

klinkerinin en önemli fazı olup, silisyum dioksitin
kireç ile maksimum oranda birleştiği bir bileşiktir.

Alitin, altı değişik kristal yapısı vardır. Alit kristalleri

düzgün şekilli yapıda olup boyutları, çimento üretim
prosesine bağlı olarak 15 m ile 65m arasında
değişkenlik gösterir.
Belit

Dikalsiyum silikat (C2S), belit olarak

adlandırılan ve çimento klinkerinde tamamiyle
saf olarak bulunmayan, bazı yabancı iyonlar da
içeren bir bileşiktir.

Belit, çimento klinkerinde genellikle -

formunda bulunur.
Belit ( -C2S) genelde hidrolik olarak alit kadar aktif
bir bileşen olmamakla birlikte (erken dayanımda),
zaman içinde yüksek dayanım kazanır.

Belit kristalleri idiomorfik olup, boyutları 20 m-40

m arasında değişir.
Trikalsiyum Alüminat

Trikalsiyum alüminat (C3A) yapısında yabancı

iyonlar’da içerir. Alkalilerin (Na2O, K2O) herbirinin
ağırlıkça % 5’i aşan miktarlarda bu faza girmesi
mümkündür. Alüminat fazı yüksek derecede
reaktifliğe sahiptir ve alkalilerle birlikte reaktivitesi
artar.
Ferrit Fazı

Ferrit Fazı sabit bir kimyasal bileşime sahip değildir.

Teorik olarak C2A ve C2F’ye kadar uzanan katı
çözelti serisinin bir üyesidir.

C2A ... C6A2F .... C6AF2 ... C2F

Genel formül C2 (A, F)’dir. Bu faz çok yavaş

reaksiyona girer ve pek hidrolik nitelik taşımaz.
Diğer Klinker Fazları

Pek çok çimento klinkeri ağırlıkça % 2 oranına kadar

serbest CaO (S.CaO) içerir.

Serbest kireç klinkerde % 2.5’un üzerindeki

miktarlarda bulunduğu takdirde, harç ve betonda
genleşme yaratır.

CaO+H2O  Ca(OH)2
MgO oranı yüksek klinkerler serbest MgO
içerebilirler. Standartlarda genellikle maksimum
MgO % 5 ile sınırlandırılmıştır.

Çimento klinkerinde ayrıca az miktarda alkali

sülfatlar ve camsı faz da bulunur.
KLİNKERİN KALİTESİ
 Klinker Analiz Yöntemleri

 Komple Kimyasal Analiz

 Klinkerin Litre Ağırlığı
 Klinkerin Mikroskopik Analizi
 Difraksiyon Analizi (XRD)
Komple Kimyasal Analiz

Komple analiz, yaş analiz veya x ışınları flouresan

analizi vasıtasıyla yapılır.

Bogue tarafından verilen formüller kullanılarak

klinkerin “potansiyel faz bileşimi” hesaplanabilir. Bu
hesaplamadaki varsayım
----klinkerdeki sıvı fazın katı fazlarla dengede
olarak kristalleştiği ve,
---- klinker fazlarının kimyasal olarak saf ve
stokiyometrik bileşimde, olduğudur..
Soğutma sırasındaki reaksiyonlardan dolayı
“kristalleşme dengesi” nin oluşması mümkün değildir
ve aynı zamanda klinker fazları yabancı iyonlar ile
birlikte bulunurlar.

Gerçekte, alit miktarı bu formüle göre hesaplanandan

daha yüksek, belit daha düşük olmaktadır. Alüminat ve
ferrit fazları ise hesaplara göre çok az farklıdırlar.
Bogue formüllerinde oksit sembollerinin yerine
ağırlık yüzdesi olarak klinkerde bulunan analitik
sonuçlar yerleştirilir. Formüllerde verilen CaO
klinkerdeki serbest kireç düşürüldükten sonra
yerine konulur. Burada alkaliler ve MgO dikkate
alınmadığı için hesaplanan bileşim daima
%100’den az olur.
Potansiyel Faz Bileşimi İçin Bogue Formülleri

C3S = 4.071 CaO -7.602 SiO2 - 6.719 Al2O3 - 1.430 Fe2O3

C2S = 8.602 SiO2+ 5.068Al2O3+1.079Fe2O3-3.07CaO
veya C3S= 2.868 SiO2-0.754C3S
C3A= 2.650Al2O3 - 1.692 Fe2O3
C4AF=3.043 Fe2O3
Alümin modülü= Al2O3/Fe2O3  0.64
(demirce zengin, C3A içermeyen) olduğunda :

C3S = 4.071 CaO -7.602 SiO2 - 4.4715Al2O3 - 2.86Fe2O3

C2S = 2.867 SiO2+ 0.754C3S
C2F= 1.702 Fe2O3-2.665Al2O3
C4AF=4.766 Fe2O3
Klinker fazları, X-ışınları difraktometre ve mikroskopik
nokta sayım yöntemiyle de tespit edilebilir.

Klinker Faz Yüzdelerinin Karşılaştırılması

Faz Normal Portland Çimento Klinkeri

Bogue Mikroskop

Alit 55 59
Belit 17 14
Alüminat 7 8
Ferrit 11 10
 Klinkerin Litre Ağırlığı

Klinkerin belli bir fraksiyonunun (örnek, 5-7 mm

veya 6-10 mm) eleme suretiyle-ayrılarak
litre ağırlığının tayini pişme derecesi hakkında bilgi
verir. İyi pişmiş klinkerin litre ağırlığının 1.2-1.6
kg/lt olması istenir.
 Klinkerin Mikroskopik Analizi

Klinker fazlarının mikroskopik incelenmesi ile

hammadde hazırlama koşulları ve klinker üretim
prosesi hakkında bilgi edinilir.
Klinkerin Mikroyapısı
Klinkerin Mikroyapısı
 Difraksiyon Analizi (XRD)

Bu metod ile klinker fazlarının kalitatif ve kantitatif

analizleri yapılabilir. En önemli kullanım alanı,
serbest kirecin kantitatif tayinidir.
ÇİMENTO SINIFLARI ve TİPLERİ
 Çimentoların Sınıflandırılması

 Dayanım sınıfları (minimum veya orta

dayanımlar, genelde 28 günlük dayanımlar)
 Çimento tipi (portland çimentosu, curuflu
çimento, puzolanik çimento)
 Önemli spesifik özellikler (düşük hidratasyon
ısısı, aşındırıcı ortamlara dayanım, yüksek erken
dayanım) (Özel çimentolar)
 Amerikan Standardı, ASTM C-150’ ye göre
Çimento Tipleri

 Tip I (normal portland çimentosu),

 Tip II (Tip I çimentosunun benzeri)
Tip III (Erken dayanımı yüksek çimento)
Tip IV (Erken dayanımı düşük çimento)
 Tip V ( Sülfata dayanıklı çimento)
Tip I

Standart portland çimentosu, (normal portland

çimentosu), genel amaçlı kullanımlara yönelik bir
çimentodur.

Tip II

Bu çimento, Tip I çimentosunun daha düşük

hidratasyon ısılı şeklidir.
Tip III

Düşük hidratasyon ısısı veren, düşük oranda

C3A(trikalsiyum alüminat ) ve C3S (trikalsiyum
silikat) içeren bir çimento tipidir.

Tip IV

Erken dayanımı yüksek (hızlı prizlenen) çimento,

Tip I’in daha yüksek C3S (trikalsiyum silikat)
içerikli olan şeklidir .
Tip V

Bu çimento, sülfata dayanıklı olması ile

tanınmaktadır. Çimentoda sülfatla reaksiyona giren
en önemli bileşen C3A olduğu için, bu çimentoda
C3A yüzdesi % 5 ile sınırlanır.
 Avrupa Standardı EN 197-1’’e göre,
Genel Çimento Tipleri

* CEM I Portland çimentosu

* CEM II (Portland çimento klinkeri )
+
mineral katkılar
( Kalker, Uçucu kül, Curuf, Puzolan, Silis Dumanı, Bitüm.Şist)

* CEM III Yüksek fırın curufu çimentosu

( Portland çimento klinkeri + Yüksek fırın curufu)
* CEM IV Puzolanlı çimento
(Portland çimento klinkeri + Puzolan)
* CEM V Kompoze Çimento
Portland çimento klinkeri + En az iki mineral katkı maddesi
Avrupa standardı EN 197-1’e göre Genel Çimentolar

***Portland çimentosu, en az %95 oranında çimento

klinkeri içeren çimento tipidir.

***Curuflu çimento ,portland çimentosu klinkerinin

granüle yüksek fırın curufu ile birlikte öğütülmesi
sonucu elde edilir.
***Puzolanik çimento ,klinkere tras, curuf, uçucu
kül gibi katkıların ilavesiyle elde edilir.

***Kompoze çimento, çimento klinkeri yüzdesi

%20-60 arasında değişen ve en az iki katkı maddesi
içeren çimento tipidir.
Özel Çimentolar

Bu çimentolar arasında, sülfata dayanıklı çimento,

beyaz çimento, petrol kuyusu çimentosu,
süpersülfat çimentosu yer almaktadır.
ÇİMENTONUN HİDRATASYONU
Hidratasyon, bir maddenin su ile birleşmesi
sonucu ortaya çıkan reaksiyondur.

Çimentonun hidratasyonu sonucunda suda

çözünmeyen sert bir madde oluşur. Bu proses,
--priz alma
--sertleşme şeklinde iki kademede gerçekleşir.
Priz almada, çimento pastası donarak katı hale gelir
ancak henüz yeterli dayanıma sahip olmaz. Daha sonra
oluşan sertleşme kademesiyle önemli ölçüde dayanım
gelişmesi gösterir.
Çimentonun hidratasyonu sonucunda, sert ve katı bir
kütle meydana gelir. Çimentonun katı bir kütle haline
dönüşümü, birkaç reaksiyon sonrasında olmaktadır :

 Kimyasal reaksiyonlar
 Çözünme ve kristalizasyon reaksiyonları
 Matriksdeki reaksiyonlar
 Klinker Fazlarının Hidratasyonu

Genel olarak hidratasyon reaksiyonları başlıca dört

klinker fazı üzerinde aşağıdaki belirtilen formül ile
gerçekleşir:

Klinker fazları + su  Hidrate fazlar + Enerji

 Alit/Belit

Alitin (trikalsiyum silikat) su ile reaksiyona girmesi

sonucunda kalsiyum silikat hidratlar ve Ca(OH)2
meydana gelir. Belit de benzer davranışı gösterir.
Hidratasyonun ilk birkaç saatinden sonra oluşan bu
reaksiyon aşağıdaki şekilde gerçekleşir:

6C3S +18H  C5S6H5 + 13 CH

alit su kalsiyum silikat + kalsiyum

hidrat hidroksit
Kalsiyum silikat hidrat kristalleri.
 Alüminat

Çimentoda alçı taşı ilavesi olmaması halinde

trikalsiyum alüminat (C3A) hızla reaksiyona girer :

3CaO.Al2O3 + H2O  3CaO.Al2O3.6H2O

Bu da alit ve belit hidratasyonunda açığa çıkan

Ca(OH)2 ile tekrar hızla reaksiyona girer :

3CaO.Al2O3 + Ca(OH)2+12H2O 4CaO.Al2O3.13H2O

Bu her iki reaksiyon da, çimento pastasının hızla
prizlenmesine (donma) sebep olur. Bu nedenle, alçı
taşı halindeki sülfat bileşeni, klinkerin değirmende
öğütülmesi sırasında ,priz geciktirici olarak ilave
edilir.
Ortama sülfat girmesiyle hidratasyon reaksiyonu,
şu şekilde olur:

C 3A + 3(CS.2H) + 26H  C3A.3CS.32H

Alüminat alçı taşı su  trisülfat

(1 hacim) (8 hacim)
Teşekkür Ederim