Enerji Yönetimi, Bakım ve

Enerji Verimliliği Uygulamaları

MAHMUT C. SELEKOĞLU
14/05/09

1
Türkiye’nin Genel Enerji Tüketimi

SEKTÖREL DAĞILIM % TEP

SANAYİ TÜKETİMİ 39,2 32.371.000
KONUTLAR 29,8 24.645.000
ULAŞTIRMA 20,9 17.282.000
DİĞER 10,1 8.375.000
TOPLAM 100 82.673.000

Kaynak: ETKB ( 2007 Yılı Genel Enerji Dengesi )

2
Sanayi Enerji Tüketimleri

SEKTÖREL DAĞILIM % TEP

DEMİR DIŞI METALLER 13,7 4.425.000
DEMİR-ÇELİK 13.0 4.207.000
ÇİMENTO 12.0 3.893.000
KİMYA-PETROKİMYA 6,9 2.222.000
DİĞER 54,4 17.624.000
TOPLAM 100 32.371.000
Kaynak: ETKB ( 2007 Yılı Genel Enerji Dengesi )

3
Türkiye’nin Elektrik Üretim ve Tüketimi

ÜRETİM 191.558 GWh

KURULU GÜÇ 40.836 MW
FERT BAŞINA ENERJİ TÜK.-Brüt 1.525 KEP
FERT BAŞINA ELEKTRİK TÜK.-Brüt 2.692 kWh
FERT BAŞINA ELEKTRİK TÜK.-Net 2.198 kWh
Kaynak: ETKB ( 2007 Yılı Genel Enerji Dengesi )

Genel Enerji Kaybı : % 22 ( >3 Milyar USD)

Genel Elektrik Enerjisi Kaybı : % 18,3

4
TEMEL ELEKTRİK FORMÜLLERİ

5
 GÜÇ
Tek Faz Sistemler
S(Görünür Güç) = V.I (VA)
P(Aktif Güç) = V.I.CosØ (W)
Q(Reaktif Güç) = V.I.SinØ (Var)

S = P + jQ

Üç Faz Sistemler
S = √3.V.I
P = √3.V.I.CosØ
Q = √3.V.I.SinØ
S = √ (P²+Q²)

6
V(Volt)= I(Amper) * R(Ohm)

P= √3V.I. CosØ P= √3. I².R.CosØ

P= √ 3(V²/R). CosØ

7
Enerji Verimliliği=Yararlı Çıktı / Giren Enerji

8
 Enerji Verimliliği
Tüketilen enerji miktarının, üretimdeki
miktar ve kaliteyi düşürmeden,
ekonomik kalkınmayı ve sosyal refahı
engellemeden en aza indirilmesidir.

9
ENERJİ YOĞUNLUĞU NEDİR?

10
 Enerji yoğunluğu; ülke için, sektör için ve
şirket için kullanılan bir kavram olup enerji
verimliliğinin en önemli göstergelerinden
biridir.
 Tanımı; birim hasıla başına enerji tüketimidir.
Yani, ülke için enerji yoğunluğu nihai toplam
enerji tüketiminin gayri safi yurt içi hasılaya
bölümüdür.
Şirket için, enerji tüketiminin üretim hasılasına
bölümüdür.

11
 Enerji verimliliği ve enerji yoğunluğu ters
orantılıdır.
 Gelişmişlik düzeyi, kişi başına enerji tüketimi
ve enerji yoğunluğu göstergeleri ile
izlenmektedir.
 Kişi başına enerji tüketiminin yüksek olması,
ekonominin canlandığını ve yüksek konforlu
barınma olanaklarının arttığını gösterir.

12
 Bilgi teknolojileri ileri düzeyde olan ülke,
sektör ve şirketlerin enerji yoğunlukları
düşüktür.
 Bir ülkede gelişmişliğin göstergesi; kişi başına
enerji tüketiminin yüksek, enerji yoğunluğunun
düşük olmasıdır.
 Ülkemizde her iki parametre de, dünya
ortalaması baz alındığında olumsuzdur.

13
Çeşitli Bölgelerdeki Kişi Başına Enerji Tüketimleri ve Enerji Yoğunluğu
(2003 Yılı verileri)

Nüfus Tüketilen GSYH (2000 Kişi Başına

Tablo-1: Çeşitli Bölgelerdeki Kişi Başına Enerji Tüketimleri ve Enerji Yoğunluğu
Enerji
Bölgeler (Milyon)
(2003 Yılı verileri) Enerji yılı) Milyar Enerji Yoğunluğu
(MTEP) Dolar Tüketimi KEP TEP/Bin Dolar
Dünya 6268 10578 33391 1688 0,32
OECD 1154 5395 26792 4675 0,20
Ortadoğu 177 446 679 2520 0,66
Eski Sovyet Ül. 286 962 454 3364 2,12

OECD-Dışı 55 103 136 1873 0,76

Avr.
Çin 1295 1426 1550 1101 0,92
Asya 2018 1224 1697 607 0,72
Lâtin Amerika 432 464 1443 1074 0,32

Afrika 851 559 641 657 0,87

Japonya 128 517 4876 4039 0,11
Türkiye 71 79 210 1113 0,38

Kaynak: International Energy Agency, Key World Energy Statistics, OECD/IEA, Paris, 2005, 14
s.48,52,56.
 ENERJİ VERİMLİLİĞİ
A- ELEKTRİK ENERJİSİ

B- PROSES ve ENERJİ

C- VERİMLİLİK ETÜDÜ

15
 ELEKTRİK ENERJİSİ
 Tesisin Elektrik Şalt Sistemleri ve
Projelendirme Esasları,
 Elektrik Motorları,
 Trafolar,
 AC Sürücü Kullanımı,
 Enerji Kalitesi(Kompanzasyon ve
Harmonikler)

16
Tesisin Elektrik Şalt Sistemleri
ve Projelendirme Esasları
 Kurulu güç iyi belirlenmeli,
 Tesis tasarımında iletim hatlarından
beslenilecek şekilde YG(154KV veya
380KV) abonelik tercih edilmeli,
 Güç trafolarını merkezde toplama yerine
üniteler bazında sahaya dağıtmalı,
 Tesis şalt merkezinden, ünitelere enerji
dağıtımı OG düzeyinde olmalı,

17
 Koruma rölelerinin koordinasyonu sağlanmalı
ve röleler selektivite mantığı ile çalışmalı,
 Reaktif güç kompanzasyonu ile birlikte THD
dikkate alınmalı,
 Enerji taşımada kayıpları azaltacak altyapı ve
üstyapı önlemleri alınmalı,
 Kablo kesitleri sınırda seçilmemeli,

18
 Uygun ölçülerde havalandırmalı yer altı
beton kanallar tercih edilmeli,
 OG ve AG sistemlerde; metal clad, vakum
tip ve arabalı, çekmeceli kesici ve şalterler
tercih edilmeli,
 Kabloların kablo kilerlerinde, kanallarda ve
elektrik odalarında raflara, borulara ve
konsollara yerleşiminde doğal havalandırma
olacak şekilde mesafeler ve boşluklar
bırakılmalı,

19
 Elektrik odalarının(Dağıtım panoları ve
MCC’ler) soğutma ve havalandırma
sistemleri iyi olmalı,
 Teknolojik kapalı yapı tasarımında
günışığından maksimum yararlanma esası
dikkate alınmalı,
 Kapalı yapılarda, elektrik dağıtımında bus-
bar(profil kutu içerisinde yan yana baralar)
kullanımı özendirilmeli,(Yangın ve yer
avantajı da sağlar)
 Enerji izleme sistemi oluşturulmalı,

20
ELEKTRİK MAKİNALARI
 AC ELEKTRİK MOTORLARI
 DC MOTORLAR
 JENERATÖRLER
 TRANSFORMATÖRLER

21
 AC MOTOR
 Rotor hızı, dönen alanın hızından düşük olduğundan bu
tip bir motora asenkron veya indüksiyon motoru denir.

2 * f n * 60
ns 
pole _ number

ns  nn
sn  *100%
ns
22
MOTOR SEÇİM KRİTERLERİ
 Tahrik edilecek ekipmanın çalışma
karakteristiği,
 Güç, hız ve gerilim,
 Yol verme metodu,
 Yol verme sıklığı ve devrede kalma süresi,
 Motor tipinin tayini(çalışma sınıfı, verimi,
koruma sınıfı, soğutma şekli, montaj şekli vd),
 Motor gövde tipi(sıkıştırılmış veya geniş
gövde),
 Çevre koşulları(max/min sıcaklık, rakım vb)
23
 AC MOTOR KORUMALARI

 Termik Koruma ve Ayarı

 Manyetik Koruma ve Ayarı
 Faz Koruma
 Diferansiyel Koruma
 Sargı Sıcaklık Koruma
 Yatak Sıcaklık Koruma

24
 MOTOR VERİMİ
 Avrupa Elektrik Makinaları Üreticileri
Komitesi (CEMEP) ve Avrupa
Komisyonu’nun 28 Haziran 1999 tarihli
deklarasyonu ile , motorlar verim sınıflarına
göre ayrılmıştır. Sökonusu deklarasyon 1.1
kW ve üzeri güçteki motorları kapsamaktadır.

EFF1 Yüksek Verimli Motorlar

EFF2 Verimli Motorlar
EFF3 Düşük Verimli Motorlar

25
 1998 yılında CEMEP gönüllü olarak
Avrupa Birliği ile anlaşma yaparak, düşük
verimli 1,1 ... 90kW, 2 ve 4 kutuplu
motorlarda üretimi %50 düşürme ve 2003
yılından itibaren yüksek verimli motorlar
üretme kararı almışlardır
 Yapılan deklarasyona göre 2 ve 4 kutuplu
EFF3 motorların 2000 tarihinden sonra,
Avrupa Birliği ülkelerine girişi
yasaklanmıştır.

26
MOTORDAKİ ENERJİ KAYIPLARI

27
• Motor enerji kayıpları, motorun çalışması
esnasında ısıya dönüşen enerjidir.
• Bu kayıplar, demir kaybı, sürtünme ve
rüzgar kaybı, stator bakır kaybı, rotor
alüminyum kaybı ve stray kaybıdır(demir
kaçak kaybı).
• Bu kayıplar dışındaki diğer tüm kayıplar,
tek tek ele alındığında ihmal edilebilir
olmalarına rağmen, birlikte
değerlendirildiklerinde kayıp dengesine
ciddi etkisi vardır.

28
• EFF1 motorlarda verim; EFF2 motorlara
göre %1-%10, EFF3 motorlara göre %10-
%20 kadar daha yüksektir.
• EFF1 motorlarda enerji kaybı EFF2
motorlara göre %7-%45 daha azdır.
• EFF1 motorlar sürekli çalışmada yüksek
aşırı yüklenme rezervine sahiptir.(SF 1.15)
• EFF1 motorlarda kullanılan stator, rotor ve
sargı malzemeleri ile rulmanlar özeldir.

29
Motor Yüklenebilme

30
MOTORDAKİ ENERJİ KAYIPLARININ
YÜKE GÖRE DEĞİŞİMİ

Kayıp(% Tam Yük)

120

100

80

60

40

20

0
0 50 75 100
Motor Yükü (%)

Demir Kaybı Sürtünme ve Rüzgar Kaybı Stator Bakır Kaybı

Rotor Aluminyum Kaybı ‘Stray’ Kaybı
31
YÜKÜN VERİME ETKİSİ
96

94 3%
92

90
Verim %

88
6.5%
86

84

82
Verimli
80 Standart

78
25% 50% 75% Tam Yük
Yük

32
GÜÇ FAKTÖRÜNÜN VERİME
ETKİSİ
Güç Faktörü
0.85
Standart

0.8 Yüksek Verimli

0.75

0.7

0.65

0.6
40 50 60 70 80 90 100 110
Yük

33
AC MOTORLARA YOLVERME
 DİREKT YOLVERME
 YILDIZ/ÜÇGEN YOLVERME
 REOSTA(DİRENÇ GRUBU ve
ELEKTROLİT) İLE YOLVERME
 OTO TRAFO İLE YOLVERME
 ELEKTRONİK YOLVERME
- YUMUŞAK YOLVERİCİLER
- FREKANS KONVERTÖRLER

34
AC MOTORLARA YOLVERME
 Direkt Yolverme: Küçük güçlü, hızı yüksek
olmayan ve kalkış momentinin
önemsenmediği motorlarda,
 Yıldız/Üçgen Yolverme: Orta güçlü ve kalkış
momentinin önemli olabileceği motorlarda,
 Reosta(Direnç Grubu ve Elektrolit) ile
Yolverme: Büyük güçlü motorlarda,

35
 Elektronik Yolverme: Yolverici kullanımı
gereken her yerde kullanılabilir. Enerji
verimliliği ve kalkış momenti açısından
önerilir. Yumuşak kalkış gereken yerlerde
özellikle kullanılır.

36
 MOTOR BAKIMI
 Mutlaka koruyucu veya kestirimci bakım
uygulanmalıdır.
 3000 d/d motorlar yılda en az bir kez
sökülerek bakım yapılmalıdır.
 Bu işlem, 1500 d/d motorlarda çalışma
koşulları dikkate alınarak, 2-3 yılda bir
yapılmalıdır.
 750 d/d ve daha düşük devirli motorlarda
periyodik bakım yerine kestirimci bakım daha
uygundur.
37
 Motor yataklarının periyodik yağlamaları
yapılmalıdır.
 Belirli büyüklükteki motorlar için bilgisayar
ortamında bilgi kütükleri oluşturmalıdır.
 Düzenli olarak vibrasyon ölçümleri ve görsel
muayene yapılmalıdır.
 Periyodik olarak sargı izolasyon değerleri
ölçülmelidir.
 Bilezikli motorlar ile DC motorlarda her gün
kömür ve fırça kontrolü yapılmalıdır.
 6.3 kV motorlar ile belirli büyüklükteki 0,4 kV
DC motorlar için periyodik termal kamera
kontrolleri yapılmalıdır.
 6.3 kV ve DC motorlar için belirli periyotlarda
motor üreticisi firmalara muhtelif testler
yaptırılmalıdır.(Hi-Pot, Surge ve Vibrasyon)
 Testlerin sonucuna göre, motorlar bakım/onarım
programına alınmalıdır.
 Motorlar, sargıların her yenilenmesi durumunda
verimlerinden yaklaşık %1 kaybetmektedirler.
 Motor yedeklemelerinde güç artırımına
gidilmemelidir.

39
 TRANSFORMATÖRLER
 Ülkede elektrik enerjisinin üretim yerinden
tüketim yerine taşınmasında en az 5
transformatörden geçmesi, bu cihazlardaki
verimin önemini belirtir. Aynı durum fabrikalar
için de geçerlidir. Bu nedenle; transformatörlerin
verimliliği %99’un üzerinde olmak
durumundadır. Bu husus yatırım aşamasında
dikkate alınmalıdır.
 Transformatör verimliliği güç ve enerji
verimliliği olarak ayrı irdelenmelidir.
40
 Güç verimliliği yüksek olmasına rağmen
işletme koşullarının(güç katsayısı,
yüklenme oranı ve sıcaklık gibi) uygun
olmaması nedeniyle transformatör enerji
verimliliği düşebilmektedir.
 Transformatörler anma gücünde sürekli
çalışmazlar. Genellikle yük ve ona bağlı
kayıp gücü ile verim değişir.
 Verim, her hangi bir yükte boşta kısa
devre kayıp gücü ile hesaplanır.
41
Transformatör Verimlilik
Parametreleri;

 Yüklenme oranı,
 Güç katsayısı,
 Sıcaklık,
 Şebeke kalitesi,

42
 Transformatörlerin;

 Yüklenme oranı %70-%100 aralığında çalışması

kayıplar ve harmonik açısından uygundur.
 Bakımlı olmaları sağlanmalıdır.
 Her yıl yağ testleri yapılmalıdır.
 Primer ve sekonder koruma fonksiyonları iyi
çalışmalıdır.
 Her 3-4 yılda bir yaşlanma ve fonksiyon testleri
yapılmalıdır.
 Termal kamera ile periyodik kontroller yapılmalıdır.

43
AC SÜRÜCÜ KULLANIMI

44
 Klape ile debi kontrolü ve vana ile
akış kontrolü yapılan proseslerde debi
ve akış kontrolü, motor hızı değişken
hale getirilerek yapıldığında büyük
oranlarda enerji tasarrufu
sağlanmaktadır.

45
Niçin Hız Kontrolü Gerekir?

 Enerji tasarrufu:
– Pompa, fan ve kompresör gibi birçok uygulamada
prosesin ihtiyacını sağlayan düşük hızlarda büyük
miktarda enerji tasarrufu yapılabilmesini sağlar.
 Azalan bakım giderleri:
– Direkt yol verme ile karşılaştırıldığında mekanik ve
elektriksel yüklenmeler minimuma iner, bakım
gerekliliği azalır.
 Üretim artışı:
– Gerektiğinde, hızı nominal hızın üzerine çıkararak
üretim artışına olanak sağlar.
 Kalite artışı:
– Optimum proses kontrolü ile ürün kalitesi artar.
46
AC Sürücü ve Sabit Hızlı Motor
Güç Tüketimi

47
ENERJİ KALİTESİ

- REAKTİF GÜÇ KOMPANZASYONU

- HARMONİKLER

48
REAKTİF GÜÇ KOMPANZASYONU
Elektriksel güç 3 bileşenden oluşur.
P(KW) : Aktif(Etkin) Güç
Q(KVAR) : Reaktif(Tepkin) Güç
S(KVA) : Görünür Güç

S(VA) = V.I , S = √3.V.I

P(W) = √3.V.I.CosØ
Q(VAR) = √3.V.I.SinØ
S = √ P²+Q²
TgØ = Aktif Güç / Reaktif Güç

49
 KOMPANZASYONUN
YARARLARI
- Şebekeden çekilen güç daha verimli kullanılır.
- Akım düşeceği için, şalt ekipman ebatları ve
iletken kesitleri azalacaktır.
- İletkenlerde, motorlarda ve trafolarda bakır
kayıpları azalacaktır.
- Bu nedenlerle reaktif güç kompanzasyonu yasal
zorunluluktur.

50
1 Ocak 2008 itibariyle;
 Endüktif Enerji/Aktif Enerji < 0.20
 Kapasitif Enerji/Aktif Enerji < 0.15

52
Hat Kaybı - Güç Faktörü

53
 HARMONİK SORUNU
 Elektrik sistemlerinde enerji üretilmesi,
dağıtılması ve tüketilmesi sırasında akım ve
gerilimin 50 Hz temel frekansta ve sinüzoidal
şeklinde olması idealdir.
 Bazı yükler sahip oldukları çalışma
karakteristiklerinden dolayı çeşitli frekans
seviyelerinde akım ve gerilimler
oluştururlar.

54
 Bu yükler ;
- kesintisiz güç kaynakları,
- DC motorlar,
- AC ve DC sürücüler,
- Yumuşak yolvericiler,
- Ark ocakları,
- Elektronik balastlı armatürler,
- Çeşitli ofis ekipmanları,
- Boşta çalışan trafolar,

55
56
KOMPANZASYON ve
HARMONİKLER
• Şebekedeki harmonik bozulma güç faktörüne
olumsuz etki yapar.

THD’nin güç faktörüne etkisi;

1
PFtotal   cos  fundamental
THD  1 2

57
 Harmonik Bozulmanın etkileri;

 Motor ve diğer elektro mekanik cihazların

ısınması,
 Kondansatör kademelerinin sigortalarının
atması,
 Devre kesicilerin anormal açmaları,
 Rölelerin anormal çalışmaları,
 Ateşleme devrelerinin anormal çalışması,
 Yarı iletken ölçüm ekipmanlarının hatalı
ölçmesi,
58
 Enerji iletim hatlarında dalgalanmalar
meydana getirmesi,
 Haberleşmede endüktif etkiler oluşturması,
 Röle sinyallerinin bozulması ve anormal
çalışması,
 Kondansatör kademelerinin hatası,
 Rezonans oluşumu ile şebekede aşırı voltaj ve
akımlar,
 Makinalarda mekanik titreşimler,

59
 Haberleşme terminallerinde hafıza silinmesi,
 Beslemesindeki aşırı dalgalanmalardan dolayı
bilgisayarların anormal çalışması,
 Küçük devir kontrol cihazlarının anormal
çalışması,
 Bilgisayar terminallerinde gürültü oluşması,
 Ayrıca, temel frekans dışında diğer frekans
seviyelerinden çekilen akım ve gerilimler,
gereksiz yere enerji tüketimini artırırlar.

60
IEEE 519-1992’ye göre harmonik
bozulma oranı;
Gerilim için % 3
Harmonik filtre tasarımında;
THD I < % 5
THD V< % 2 esas alınması
önerilmektedir.

61
 REZONANS PROBLEMLERİ
 Harmonik üreten bir teçhizatın elektrik
şebekesine güç faktörü düzeltme kapasiteleri
uygulandığında bir rezonans hali meydana
gelecektir.
 Şayet oluşan rezonans frekansı, harmonik bir
akımda veya yakınında meydana geliyorsa,
şiddetli gerilim bozulması ve harmonik akım
yükselmesi meydana gelecektir.

62
 Harmonik akımdaki bu yükseliş sık sık
şalterin hatalı açılması ve sigortanın
atması gibi sıkıntıları beraberinde
getirecektir.
 Bu nedenlerle; kompanzasyon tasarımı
yapılırken rezonans ve harmonik olgusu
mutlaka dikkate alınmalıdır.
 OG Kondansatörlerin basınç anahtarlı ve
hücre tip sigortalı olması emniyet
açısından önemlidir.
63
B- PROSES ve ENERJİ
 İşletmelerde hedeflerle yönetim sistemi
uygulanmalıdır.
Hedefler;
- Enerji yoğunluğu,
- Spesifik enerji(kWh/ton, kCal/ton, vb.)
- Üretim miktarı,
- Arıza duruş süreleri vb,
 İşletmelerde enerji yönetim sistemi uygulanmalıdır.
- Çok iyi bir enerji izleme, ölçme ve kayıt sistemi,
- Elektrik tarife seçimi,
- Puant saatlerinde en az çalışma,
64
 Proseslerinde buhar, sıcak hava ve sıcak
su kullanılan işletmeler için kojenerasyon
tesisleri yararlıdır.
 Yatırımın projelendirilme aşamasında
prosesin otomasyonla kontrol edilmesi
esas alınmalıdır.
 Proseslerde ısı geri kazanım projeleri
uygulanmalıdır. (Reküperatörler gibi)
 Yatırım projelerinde sistem seçimi
yaparken yakıt ve elektrik tüketimi en
düşük sistemler seçilmelidir.

65
 Mekanik ve elektrik/elektronik ekipman ve
sistemlere mutlaka koruyucu bakım
yapılmalıdır.
 Fırın prosesinde optimizasyon sağlanmalıdır.
 Fırın bacalarında O2 miktarı azaltılmalıdır.
 Fırınların baca gazı ve soğutma atık ısısından
faydalanılmalıdır.
 Fırın refrakterleri ısı yalıtımı için hayati
önemlidir.

66
 Maksimum düzeyde atık yakma
hedeflenmelidir.
 Proses üst düzeyde ölçülebilir olmalıdır.
 Pönomatik nakil sistemleri yerine mekanik
nakil sistemleri tercih edilmelidir.
 Basınçlı hava sistemlerinde kompresörlerin
merkezi kullanımı yerine dağıtılması tercih
edilmelidir.(7-8kWh/M³ basınçlı hava)

67
 Çimento öğütme sistemlerinde, roller presli sistemler bilyalı
değirmenlere göre % 20 az enerji ile üretim yapabilmektedir.
Horomill sistemi ise roller presli sistemlere göre % 20-25 daha az
enerji ile üretim yapmaktadır.

 Öğütme prosesinde optimizasyon sağlanmalıdır

 Hammadde öğütme sistemlerinde dik değirmenler bilyalı

değirmenlere göre %40’lara varan enerji tasarrufu sağlamaktadır.

 Çimento öğütme sistemlerinde, dik değirmenler bilyeli(ön ezicisiz)

değirmenlere göre % 40’lara varan enerji tasarrufu sağlamaktadır.
 Dikey Nakil Sistemleri Enerji
Tüketim Kıyaslaması
Fuller Pompa 1.20 kWh/t/100m
Airlift 1.10 “
Yoğun Faz Pompa(Densfer) 0.59 “
Elevatör 0.41 “

(Cem. Review Fifth Edition, P:237)

SPESİFİK ENERJİ TÜKETİMİ
kWs/t %

Konkasör ve önharmanlama 6 5
Farin Değirmeni 28 24
Homojenizasyon 7 6
Pişirme ve soğutma 25 22
Çimento değirmeni 44 38
Taşıma, paketleme ve yükleme 6 5
TOPLAM 116 100

(Cem. Review Fifth Edition, P:228) 70

TEMEL GÜÇ FORMÜLLERİ

71
Fan Mil Gücü
kW = F.(P/367000).ή
F= Debi(m3/s)
P= St.Basınç(mmSS)
ή = Verim

Fan Motor Gücü: 1.33 x Fan Mil Gücü

(Cem. Review Fifth Edition, P:230)

Elevatör Gücü
kW = k.C.H/367
C = Yük(t/saat)
H = Yükseklik(m)
k = Faktör (Kova doluluğu ve malzeme tane
iriliğine göre; 1.2 - 2.0)

Helezon Gücü
kW = 2.25(L+9)(C/530)
L = Uzunluk(m)

(Cem. Review Fifth Edition, P:238)

73
Yatay Zincirli Taşıyıcı Gücü
kW = (CL/220)+0.8

Su Pompa Gücü
kW = QH/6.1e
H = Suyun basılacağı yükseklik(m)
Q = Debi(m3/s)
e = Pompa verimi(0.6–0.9)

(Cem. Review Fifth Edition, P:238)

74
 Fan Tipleri
 Aksiyal fan yüksek debi ve düşük basınç
için uygundur,

 Radyal fan yüksek basınç için uygundur,

75
SPESİFİK(ÖZGÜL) ENERJİ
 Üretimin her aşamasında birim ürün için
tüketilen enerji miktarıdır.
Örn.: kWh / ton ürün, kCal / ton ürün
 Tüm proseslerde spesifik enerjiyi
minimize etmek ana hedef olmalıdır.

76
 GÜNLÜK ENERJİ RAPORU
1 DÖNER FIRIN

40

35 36

30

25
ÖZGÜL ENERJİ
20
BEKLENEN DEĞER
15
10

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

2 DÖNER FIRIN

25

20
18

15
ÖZGÜL ENERJİ
BEKLENEN DEĞER
10

0 77
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
 AYLIK ENERJİ RAPORU
Üniteler Üretim(Ton) Enerji Tüketimi(KWh) KWh(Ton-Mal) KWh(Ton-Çim) Geçen
Yıl
Ort.
AYLIK DEVRE AYLIK DEVRE AYLIK DEVRE AYLIK DEVRE

PREBLENDING 304.252 2.364.703 106.656 906.120 0,351 0,383 0,517 0,571 0,570

KONKASÖRLER 368.702 2.788.415 452.234 3.542.109 1,227 1,270 1,809 1,894 1,490

HAMMADDE 311.093 2.442.034 6.552.487 52.492.531 21,063 21,495 31,059 32,048 28,77
DEĞİRMENLERİ

KÖMÜR 25.140 195.905 1.013.909 7.600.153 40,331 38,795 4,800 4,676 4,834
DEĞİRMENLERİ

DÖNER 200.960 1.573.120 5.921.072 46.615.388 29,464 29,632 28,030 28,683 26,08
FIRINLAR

ÇİMENTO 278.140 1.622.000 10.417.019 59.437.551 37,452 36,645 37,452 36,645 40,31
DEĞİRMENLERİ

PAKETLEMELER 281.590 1.617.943 368.747 2.027.805 1,310 1,253 1,310 1,253 1,120

GEZER VİNÇLER 147.613 1.137.805 0,699 0,700 0,775

78
 AYLIK ENERJİ RAPORU
Üniteler Üretim(Ton) Enerji Tüketimi(KWh) KWh(Ton-Mal) KWh(Ton-Çim) Geçen
Yıl Ort.

AYLIK DEVRE AYLIK DEVRE AYLIK DEVRE AYLIK DEVRE

Atölye,Lab., 81.748 291.653 0,387 0,179 0,170

Su Pompaları

Kazan Dairesi 14.460 120.912 0,068 0,074 0,081

Işık Muh. 340.802 2.258.659 1,613 1,390 1,524

Proses dışı 529.478 2.840.742 2,506 1,748 1,763

kullanım

Enerji kaybı 638.355 4.448.732 3,022 2,737 2,726

Hazır Beton 27.146 139.899

Lojmanlar 7.048 40.596

GENEL 26.618.773 183.900.655 113,271 112,600 110,233

TOPLAM

79
80
C- ENERJİ VERİMLİLİK ETÜDÜ ve
UYGULAMASI

81
82
 Etüt ekibi oluşturma(Makine, elektrik, proses,
yatırım ve ikmal bölümlerinden),
 Detaylı aksiyon plan,
(Üretim prosesleri, ikmal/stok sistemi ve
domestik sistemler(klima, aydınlatma vd) etüt
edilir),
 Aksiyon planın uygulanması,
Öncelikle;
 Makine ve ekipmanların ısı ve elektrik enerji
tüketimlerinin tespiti,

83
 Yakıt, ısı ve elektrik için enerji balans
çalışmaları,
 Fiili enerji tüketimleri ile nominal enerji
tüketimlerinin kıyaslanması,
 Çalışan makine ve ekipmanlar ile
prosesteki yedeklerinin enerji tüketim
kıyaslaması,
 Üretim süreçlerinin ve kontrol
mantığının doğruluğu,

84
 Aksiyon planına göre yapılan çalışmalardaki
tüm verilerin değerlendirilmesi,
 Fayda-maliyet analizleri ve fizibilite
çalışmaları,
 İş kalemlerinin önem sırasına ve yapılabilme
hızına göre listelenmesi,
 İşlerin yapımı için gerekirse uzman danışman
firmalardan destek alınması,
 İşlerin icrasına başlanması,
 Verimlilik etüt ve uygulama çalışması
süreklilik arz eden bir döngüdür.
85
DEĞERLENDİRME VE SOMUT
ÖNERİLER

86
 A- ÜLKE
 Enerji piyasa şartları geliştirilmelidir.
 Enerji envanteri gerçekçi olarak belirlenip, makro
ulusal enerji politikamız oluşturulmalıdır.
 Kalkınma planlamasında bilgi teknolojilerine
ağırlık verilmelidir.
 Hidrolik potansiyelimiz optimum kullanılmalıdır.
 Şehir içi ve şehirlerarası kitle ulaşımında ve mal
naklinde demiryolu yaygınlaştırılmalıdır.
 Şehir içi toplu taşımacılık geliştirilmelidir.

87
 Alternatif enerji kaynaklarımız
değerlendirilmelidir.
 “Akışkan Yataklı Termik Santraller”
yaygınlaştırılmalıdır.
 5627 sayılı yasa hükümleri en kısa
sürede hayata geçirilmelidir.

88
 B- SANAYİ
 Sektörel bazda enerji kıyaslama(benchmarking)
çalışmaları yapılmalıdır.
 Yatırımlarda ; "özgül enerjisi" en düşük
sistemler seçilmelidir.
 Yatırımlarda esas alınacak diğer bir husus,
puant saatlerinde minimum enerji sarfedecek
önlemlerin alınmasıdır. (Stok kabiliyeti gibi)
 Üretimin her safhasında optimum malzeme
sevki (material handling) sağlanmalıdır,

89
 AR-GE faaliyetleri geliştirilmelidir.
 Proses kesintisiz çalışmalı, gereksiz ve
beklenmeyen duruşlar önlenmelidir.
 Otomasyon bazlı enerji yönetim sistemleri
kurulmalıdır.
 Enerji tüketimleri on-line izlenebilmelidir.
 Yeni ve ikame yatırımlarda “yüksek verimli
ekipman“ (fan, pompa, hidrolik ve elektrik
motorları vd.) seçilmelidir.

90
 Tanφ için 0,10-0,14 aralığı hedeflenmelidir.
(Tanφ=Reaktif Enerji/Aktif Enerji)
 Harmonik bozulma varsa önlem alınmalıdır.
 Koruma devreleri selektivite mantığına uygun
oluşturulmalıdır.
 Prosesin her aşamasında enerji ölçümü ve
enerji balansı yapılmalıdır.

91
 Elektrik şalt sistemlerinde(YG, OG ve AG)
aşağıdaki işlemler yapılmalıdır;
- Yatırım dönemlerinde ve 8-10 yılda bir, kısa
devre hesaplarının ve yük akışının
irdelenmesi,
- Yılda bir yada iki kez enerji kalitesi(harmonik
bozulma vd.) ölçümü,
- Yılda bir kez koruma rölelerinin fonksiyon
testleri ve rölelerin koordinasyon etüdü,
 Enerji kaybında maksimum %1 hedeflenmelidir.

92
- Boru ve ekipman izolasyonları uygun
yapılmalıdır.
- Proseste gereksiz ekipman çalışmasını önleyecek
mantık devreleri oluşturulmalıdır.
- Fırınlarda yakılan atık miktarları artırılmalıdır.
- Atık sıcak gazlar değerlendirilmelidir.
- Buhar ve sıcak gaz hatlarında kullanılan vana ve
klapelerin izoleli olmalıdır.
- Şalt merkezlerinde izalatör yüzey
akımlarını(flash-over) engelleyecek önlemler
alınmalıdır.
93
- Dış aydınlatmalarda en verimli armatür tipi
LED’li armatürlerdir. Güç LED’li lambalar
günümüzde hızla yaygınlaşmakta ve
fiyatları da düşmektedir. Sodyum buharlı
armatürler fluoresan armatürlere tercih
edilmelidir.
- Fluoresan armatür kullanmak durumunda
kalınırsa, elektronik balast kullanılmalıdır.

94
 Enerji Verimliliği Projeleri Teşvikleri ;

 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu kapsamındaki

teşvik uygulamaları,
 Sanayi , Enerji Bakanlığı ve TOBB sponsorluğunda
EİE’nin organize ettiği ve değişik kategorilerde
yapılan proje yarışmaları ödülleri,
 Kalkınmada öncelikli illerde yer alan fabrikalara
bölgesel enerji indirimleri,
 TUBİTAK-Teydep Enerji Yatırım Projeleri
destekleri, (Ar-Ge Projeleri)
 Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı-TTGV Enerji
Yatırım Projeleri destekleri,
95
ENERJİ KAYNAKLARININ VE ENERJİNİN
KULLANIMINDA VERİMLİLİĞİN
ARTIRILMASINA DAİR YÖNETMELİK

25 Ekim 2008
Resmî Gazete Sayı : 27035

96
 MADDE 1
Amaç: Bu Yönetmeliğin amacı; enerjinin
etkin kullanılması, enerji israfının
önlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi
üzerindeki yükünün hafifletilmesi ve
çevrenin korunması için enerji
kaynaklarının ve enerjinin kullanımında
verimliliğin artırılmasına ilişkin usûl ve
esasları düzenlemektir.

97
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Enerji Yönetimi ve Verimlilik Artırıcı Önlemler

MADDE 8 – (1) Enerji yönetimi kapsamında enerji
yöneticileri veya enerji yönetim birimleri aşağıdaki
faaliyetleri yürütür:
a) Tüketim alışkanlıklarının iyileştirilmesine ve ısrafın
önlenmesine yönelik önlemleri ve prosedürleri
belirlemek, tanıtımını yapmak ve gerektiğinde
eğitim programları düzenlemek,
b) Enerji tüketen sistemler, süreçler veya ekipmanlar
üzerinde yapılabilecek tadilâtları belirlemek ve
uygulanmasını koordine etmek,
98
c) Enerji etüdlerinin ve VAP’ların hazırlanması
ve uygulanması ile ilgili pazar araştırmaları
yapmak, anlaşmaları hazırlamak ve
uygulamayı kontrol etmek,
ç) Enerji tüketen ekipmanların verimliliklerini
izlemek, bakım ve kalibrasyonlarının
zamanında yapılmasını koordine etmek,
d) Enerji ihtiyaçlarının ve verimlilik artırıcı
uygulamaların plânlarını, bütçe ihtiyaçlarını,
fayda ve maliyet analizlerini hazırlamak ve
üst yönetime sunmak,

99
e) Enerji tüketimini ve maliyetleri izlemek,
değerlendirmek ve periyodik raporlar
üretmek,
f) Enerji tüketimlerini izlemek için ihtiyaç
duyulan sayaç ve ölçüm cihazlarının temin
edilmesini ve montajını sağlamak üzere
girişimlerde bulunmak,
g) Endüstriyel işletmelerde özgül enerji
tüketimini, mal üretimi ile enerji tüketimi
ilişkisini, enerji maliyetlerini, işletmenin
enerji yoğunluğunu izlemek ve bunları
iyileştirici öneriler hazırlamak,
100
ğ) Enerji kompozisyonunun değiştirilmesi ve
alternatif yakıt kullanımı ile ilgili imkânları
araştırmak, çevrenin korunmasına,
emisyonların azaltılmasına ve sınır değerlerin
aşılmamasına yönelik önlemleri hazırlayarak
bunların uygulamasını koordine etmek,
ı) Kanun kapsamında her yıl Mart ayı sonuna
kadar Genel Müdürlüğe verilmesi gerekli
bilgileri hazırlamak ve Genel Müdürlüğe
gönderilmek üzere yönetime sunmak.

101
Enerji yöneticisi
görevlendirilmesi ve enerji
yönetim birimi kurulması
MADDE 9 – (1) Yıllık toplam enerji tüketimi
bin TEP ve üzeri olan endüstriyel işletmeler
çalışanları arasından enerji yöneticisi
görevlendirir.

102
(2) Toplam inşaat alanı en az yirmibin
metrekare veya yıllık toplam enerji
tüketimi beşyüz TEP ve üzeri olan ticarî
binaların ve hizmet binalarının
yönetimleri, yönetimlerin bulunmadığı
hallerde bina sahipleri enerji yöneticisi
görevlendirir veya şirketlerden veya
enerji yöneticilerinden hizmet alır.

103
(4) Kamu kesimi dışında kalan ve yıllık
toplam enerji tüketimleri ellibin TEP ve
üzeri olan endüstriyel işletmelerde enerji
yöneticisinin sorumluluğunda enerji
yönetim birimi kurulur. Bu birimlerde
enerji yöneticisi dışında en az bir makina
ve bir elektrik veya elektrik-elektronik
mühendisi çalıştırılır.

104
(5) Endüstriyel işletmelerin ve organize sanayi
bölgelerinin yönetimleri, binaların sahipleri
veya yönetimleri, aşağıdaki sürelere uygun
olarak enerji yöneticisi görevlendirir ve
görevlendirdikleri enerji yöneticilerinin
kimlik bilgileri ile özgeçmiş, adres ve iletişim
bilgilerini;
a) Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte mevcut
olan endüstriyel işletmeler organize sanayi
bölgeleri, ticarî binalar, hizmet binaları ve
kamu kesimi binaları için en geç 2/5/2009
tarihine kadar,

105
ç) Enerji yöneticisi değişikliklerini otuz gün
içerisinde Genel Müdürlüğe bildirir.

(7) Endüstriyel işletmelerde mühendislik,

organize sanayi bölgelerinde makina, elektrik
veya elektrik-elektronik mühendisliği,
binalarda ise makina, elektrik veya elektrik-
elektronik mühendisliği veya teknik eğitim
fakültelerinin makina veya elektrik
bölümlerinde lisans eğitimi görmüş kişiler
arasından enerji yöneticisi görevlendirilir.

106
 BEŞİNCİ BÖLÜM
Endüstriyel İşletmelerde Verimlilik
Artırıcı Projelerin Desteklenmesi

Başvuru
MADDE 15 – (1) VAP’larının desteklenmesini
isteyen endüstriyel işletmeler, bu Yönetmeliğin
ekinde yer alan Ek-3’te belirtilen esaslara uygun
olarak hazırladıkları veya şirketlere hazırlattıkları
projelerini aynı esaslara uygun olan enerji etüt
raporu ile birlikte her yıl Ocak ayında Genel
Müdürlüğe sunar.
107
 VAP DESTEK MİKTARI

D = [20-(5/4) x (S-1)]/100 x M
S=Geri Ödeme Süresi
M=Proje Yatırım Tutarı

Örnek;
M= 500.000 TL
S= 2 Yıl
D = [20-(5/4) x (2-1)]/100 X 500.000
D = 93.750 TL

108
ALTINCI BÖLÜM
Gönüllü Anlaşmalar
Başvuru ve değerlendirme
MADDE 18 – (1) Herhangi bir endüstriyel
işletmesi için üç yıl içerisinde enerji
yoğunluğunu ortalama olarak en az yüzde on
oranında azaltmayı taahhüt ederek Genel
Müdürlük ile gönüllü anlaşma yapmak
isteyen tüzel kişiler, Genel Müdürlüğün
internet sayfasında yayınlanan başvuru formu
ile birlikte her yıl Ocak ayı sonuna kadar
Genel Müdürlüğe başvurur.
109
b) Genel Müdürlük ile daha önce yaptığı
gönüllü anlaşma kapsamında taahhütlerini
yerine getirmiş olmasına rağmen daha sonraki
yıllarda enerji yoğunluklarını artırmış olan
tüzel kişilerin başvuruları değerlendirmeye
alınmaz.
c) Mücbir sebep hallerinin oluşması dışında
Genel Müdürlük ile yaptığı gönüllü anlaşma
kapsamında taahhütlerini yerine
getiremeyenlerin başvuruları beş yıl süre ile
değerlendirmeye alınmaz.

110
d) Gönüllü anlaşma başvurusunda bulunan tüzel
kişilerin başvuru tarihinden önceki yıllara ait
enerji yoğunlukları aşağıdaki formül
kullanılarak hesaplanır.

111
Enerji yoğunluğu = E / D

E = Et – Ed – Eyk
Et = TEP cinsinden işletmenin yıllık toplam enerji tüketimi ve
destek hizmetlerindeki enerji tüketimi
Ed = TEP cinsinden işletmenin genel yönetim ve destek
hizmetlerindeki enerji tüketimi
Eyk = Madde20-1 kapsamında TEP cinsinden yıl içerisinde
üretilen enerji
D = (1/ ÜFE) x ∑ (Pi x Fi)
D = Bin (1000) Türk Lirası cinsinden, yıllık mal üretiminin
ekonomik değeri.
ÜFE = İlgili sektörün üretici fiyat endeksi
Pi = Yıl içerisinde üretilen mal miktarları
Fi = Bin (1000) Türk Lirası cinsinden, yıl içerisinde üretilen
malların piyasa fiyatları. 112
Enerji Yoğunluğu Hesap Örneği

Enerji Yoğunluğu= E / D

D = (1/ ÜFE) x ∑ (Pi x Fi)

E= Et – Ed - Eyk
Et=160.000 TEP
Eyk=8.000 TEP, Ed= 2.000 TEP
E= 150.000 TEP
ÜFE= 0,10
Pi x Fi = 150.000 Bin TL
D= 1/0,1 x 150.000 = 1.500.000 Bin TL
Enerji Yoğ.= 150.000/1.500.000 = 0,10 113
 Gönüllü anlaşmalar kapsamında
desteklerin uygulanması
MADDE 20 – (4) Genel Müdürlük ile gönüllü
anlaşma yapan ve taahhüdünü yerine getiren
tüzel kişilerin ilgili endüstriyel işletmesinin
anlaşmanın yapıldığı yıla ait enerji giderinin
yüzde yirmisi, Genel Müdürlük ödeneklerinin
yeterli olması durumunda ve yüzbin Türk
Lirasını geçmemek kaydıyla Genel Müdürlük
bütçesinden karşılanır.

114
Elektrik motor sistemleri için
VAP başvuruları
GEÇİCİ MADDE 3 – (1) Elektrik motor
sistemlerinde verimliliğin artırılmasına
ilişkin VAP’larının desteklenmesini
isteyen endüstriyel işletmelerin 15 inci
madde kapsamındaki ilk başvuruları bu
Yönetmeliğin yürürlüğe girmesinden
itibaren Ocak 2009 ayı sonuna kadar kabul
edilir.

115
 Tablo 1
Enerji verimliliği etiketi verilecek elektrik
motorlarında aranacak asgarî verim
değerleri

Güç(KW)
1,1 1,5 2,2 3 4 5,5 7,5 11 15 18,5 22 30 37 45 55 75 90 >
Verim (%)
83,8 85 86,4 87,4 88,3 89,2 90,1 91 91,8 92,2 92,6 93,2 93,6 93,9 94,2 94,7 95

116
ENERJİ ETÜDÜ VE VERİMLİLİK ARTTIRICI
PROJE (VAP)
HAZIRLAMA ESASLARI
Enerji etüdünün amacı

Enerji etüdü, enerji tasarruf potansiyellerini,

enerji atıklarını ve sera gazı emisyonlarını
belirlemek, bunlarla ilgili geri kazandırıcı
veya önleyici tedbirleri teknik ve ekonomik
boyutları ile ortaya koymak amacıyla
yapılır.
117
TEP ÇEVRİM TABLOSU

118
 Kaynakların Alt Isıl Değerleri ve
Petrol Eşdeğerine Çevrim Katsayıları
Çevrim
Miktar Enerji kaynağı Yoğunluk Isıl Değer Birim Katsayısı
(TEP)
1 ton Taş Kömürü 6100 kCal/Kg 0.610
1 ton Kok Kömürü 7200 kCal/Kg 0.720
1 ton Briket 5000 kCal/Kg 0.500
Linyit teshin
1 ton 3000 kCal/Kg 0.300
ve sanayi
1 ton Linyit santral 2000 kCal/Kg 0.200
1 ton Perokok 7600 kCal/Kg 0.760
1 ton Prina 4300 kCal/Kg 0.430
1 ton Talaş 3000 kCal/Kg 0.300

Mahmut SELEKOĞLU
119
 1 ton Gazyağı 0.780 Kg/It 8290 kCal/Kg 0.829
1 ton Siyah Likör 3000 kCal/Kg 0.300
1 ton Nafta 10400 kCal/Kg 1.040
bin m3 Doğal Gazı 0.670 Kg/m3 8250 kCal/m3 0.825
1 ton Kok Gazı 8220 kCal/Kg 0.820
bin m3 Kok Gazı 0.490 Kg/m3 8220 kCal/m3 0.820
1 ton Yüksek Fırın Gazı 791 kCal/Kg 0.080
bin m3 Yüksek Fırın Gazı 1290 Kg/m3 1019 kCal/m3 0.102
bin m3 Rafineri Gazı 8783 kCal/m3 0.878
bin m3 Asetilen 14230 kCal/m3 1.423
bin m3 Propan 10200 kCal/m3 1.020
1 ton LPG 10900 kCal/Kg 1.090
bin m3 LPG 2470 Kg/m3 27000 kCal/m3 2.700
bin kWh Elektrik 860 kCal/kWh 0.086
bin kWh Hidrolik 860 kCal/kWh 0.086
bin kWh Jeotermal 8600 kCal/kWh 0.860

Mahmut SELEKOĞLU
120
1 ton Kabuk 2250 kCal/Kg 0.225
1 ton Grafit 8000 kCal/Kg 0.800
1 ton Kok tozu 6000 kCal/Kg 0.600
1 ton Maden 5500 kCal/Kg 0.550
1 ton Elbistan Linyiti 1100 kCal/Kg 0.110
1 ton Asfaltit 4300 kCal/Kg 0.430
1 ton Odun 3000 kCal/Kg 0.300
Hayvan ve
1 ton 2300 kCal/Kg 0.230
Bitki Artığı
1 ton Ham Petrol 10500 kCal/Kg 1.050
1 ton Fuel Oil No:4 9600 kCal/Kg 0.960
1 ton Fuel Oil No:5 0.920 Kg/It 10025 kCal/Kg 1.003
1 ton Fuel Oil No:6 0.940 Kg/It 9860 kCal/Kg 0,986
1 ton Motorin 0.830 Kg/It 10200 kCal/Kg 1.020
1 ton Benzin 0.735 Kg/It 10400 kCal/Kg 1.040

Mahmut SELEKOĞLU
121
 ÇİMENTO FABRİKASI TEP HESABI

PETROKOK = 248.441Ton x 0,760TEP/Ton = 188.815 TEP

LİNYİT = 5.410Ton x 0,300TEP/Ton = 1.623 TEP
FUEL OIL = 1.471Ton x 0,986TEP/Ton = 1.450 TEP
MOTORiN = 1.743Ton x 1,020TEP/Ton = 1.778 TEP

ELEKTRİK = 283.032.686 kWh x 0,086TEP/1000 kWh = 24.341 TEP

TOPLAM ENERJİ TÜKETİMİ = 216.547 TEP

122
TEŞEKKÜRLER

123