Professional Documents
Culture Documents
PARASITOLOGI
Andarias Mangali
Bagian Parasitologi
Fakultas Kedokteran
Universitas Hasanuddin
PENDAHULUAN
Parasitologi adalah ilmu yang mempelajari
organisme yang hidup untuk sementara atau
tetap di dalam atau pada permukaan tubuh
organisme lain dan mengambil makanan
dari organisme lain tersebut.
2
Parasit terdiri atas :
I. Zooparasit Parasit berupa hewan :
Protozoa
Helminthes
Arthropoda
II. Phytoparasit Parasit berupa tumbuh2an :
Bakteri
Fungus ( Jamur )
III. Virus
3
Parasitologi kedokteran mempelajari
zooparasit (protozoa, helminthes dan
arthropoda) yang menghinggapi dan
menyebabkan penyakit pada manusia
4
JENIS-JENIS PARASIT
A. Berdasarkan tempat hidup pada hospes :
Endoparasit parasit yang hidup di dalam
tubuh hospes
5
B. Berdasarkan keperluan akan hospes :
Parasit obligat parasit yang hidupnya
tergantung pada hospes
6
C. Berdasarkan lamanya hidup pada hospes :
Parasit permanen parasit yang selama
hidupnya menetap pada hospes
7
D. Berdasarkan jumlah hospes :
Parasit monoksen parasit yang hanya
menghinggapi satu spesies hospes
8
E. Berdasarkan patogenitas :
Parasit patogen parasit yg menyebabkan
kerusakan/kelainan pada hospes
9
F. Lain-lain
Parasit insidentil parasit yang secara
kebetulan menyerang suatu hospes
yang bukan hospes sebenarnya
Parasit koprozoik parasit asing yang
melalui saluran pencernaan hospes
tanpa menyebabkan kelainan
Parasit aberant parasit yang secara
kebetulan menempati suatu tempat
dimana ia tidak dapat hidup seterusnya
Pseudoparasit suatu artefak yang mirip
parasit (bukan parasit) 10
JENIS-JENIS HOSPES
Hospes definitif hospes dimana parasit
tumbuh menjadi dewasa dan / atau
berkembangbiak secara seksual
11
Hospes reservoar hewan yang mengandung
parasit yang sama pada manusia
12
BEBERAPA TERMINOLOGI LAIN
Habitat tempat hidup alami suatu parasit
Vektor organisme (biasanya serangga)
yang menularkan penyakit kepada manusia
atau hewan
Carrier (pembawa parasit) seseorang
yang mengandung parasit dalam tubuhnya
tanpa menunjukkan gejala-gejala penyakit
13
Infeksi adanya parasit didalam tubuh hospes
14
Masa inkubasi biologis waktu antara
masuknya stadium infektif parasit ke
dalam tubuh sampai ditemukannya
parasit tersebut di dalam tubuh
Masa inkubasi klinis waktu antara
masuknya stadium infektif parasit ke
dalam tubuh sampai timbulnya gejala
penyakit yang pertama
15
SCIENTIFIC NOMENCLATURE
Nomenclature parasit (Zooparasit) berdasarkan
International Code of Zoological Nomenclature.
Setiap parasit dikelompokkan ke dalam filum,
kelas, ordo, famili, genus dan spesies.
Nama genus & spesies dicetak dengan huruf
miring (italics) atau dicetak dengan huruf tegak
dan di garis bawah. Nama genus dimulai dengan
huruf besar dan spesies dimulai dgn huruf kecil.
Ascaris lumbricoides A. lumbricoides
Ascaris lumbricoides A. lumbricoides
16
DISTRIBUSI GEOGRAFIK
Parasit ditemukan di seluruh dunia (kosmopolit)
terutama pada daerah tropik dan subtropik
Endemisitas parasit di satu daerah tergantung :
1. Adanya hospes yang sesuai
2. Mudahnya parasit meninggalkan hospes
3. Keadaan lingkungan yang memungkinkan
kelangsungan hidup parasit diluar hospes
4. Keadaan sosioekonomi
5. Upacara-upacara keagamaan tertentu
6. Perpindahan penduduk
17
DAUR HIDUP
18
Daur hidup parasit mungkin membutuhkan :
1. Fase bebas di luar hospes
2. Perkembangan dalam fase bebas di luar hospes
3. Satu hospes perantara dengan atau tanpa fase bebas
di luar hospes
4. Dua hospes perantara dengan atau tanpa fase bebas
di luar hospes
5. Hospes perantara dan hospes definitif pada spesies
yang sama
Daur hidup parasit secara umum
Hospes Perantara
(HP)
HP-1
Hospes Definitif
HP-2
KLASIFIKASI
Parasit
Ciliata Sporozoa
Protozoa
Usus Atrial Darah/Jaringan
Rhizopoda Entamoeba histolityca Entamoeba gingivalis
HELMINTHES
(CACING)
NEMATHELMINTHES PLATYHELMINTHES
(CACING BULAT) (CACING PIPIH)
Cestoda
Nematoda
Trematoda
Cacing
Nematoda Trematoda Cestoda
Ascaris lumbricoides Fasciola hepatica Diphyllobothrium latum
Trichuris trichiura Fasciola gigantica Diphyllobothrium mansoni
Necator americanus
Opisthorchis felineus
Ancylostoma duodenale
Ancylostoma ceylanicum
Opisthorchis viverrini Taenia saginata
Ancylostoma caninum Clonorchis sinensis Taenia solium
Ancylostoma braziliense Dicrocoelium dendriticum Echinococcus granulosus
Strongyloides stercoralis Echinococcus alveolaris
Enterobius vermicularis Fasciolopsis buski Multiceps multiceps
Trichinella spiralis
Echinostoma ilocanum Dipylidium caninum
Capillaria philippinensis
Trichostrongylus spp
Heterophyes heteroppyes Hymenolepis nana
Wuchereria bancrofti Metagonimus yokogawai Hymenolepis diminuta
Brugia malayi Gastrodiscoides hominis
Brugia timori
Loa loa Paragonimus westermani
Onchocerca volvulus
Mansonella ozzardi
Mansonella perstans
Schistosoma haematobium
Mansonella streptocerca Schistosoma mansoni
Dracunculus medinensis Schistosoma japonicum
Capillaria hepatica Schistosoma mekongi
Angiostrongylus cantonensis
Gnathostoma spinigerum
Toxocara cati
Toxocara canis
Nematoda
1. Nematoda usus
4. Trematoda darah
- Schistosoma haematobium
- Schistosoma mansoni
- Schistosoma japonicum
- Schistosoma mekongi
Cestoda
1. Pseudophyllidea
- Diphyllobothrium latum
- Diphyllobothrium mansoni
2. Cyclophyllidea
- Taenia saginata
- Taenia solium
- Hymenolepis nana
- Hymenolepis diminuta
- Echinococcus granulosus
- Echinococcus multilocularis
- Multiceps multiceps
- Dipylidium caninum
Arthropoda
I. Crustacea
II. Chilopoda
III. Diplopoda
IV. Arachnida
V. Insecta
I. Crustacea :
1. Copepoda : - Cyclops
- Diaptomus
2. Decapoda : - Shrims (Udang)
- Lobster
- Crabs (Kepiting)
II. Chilopoda : Centipedes (Lipan)
55
2. Menelan bentuk infektif bersama makanan/
minuman yang terkontaminasi
a. Menelan telurnya b. Menelan kistanya
- Ascaris lumbricoides - Entamoeba histolytica
- Trichuris trichiura - Giardia lamblia
- Toxocara cati - Balantidium coli
- Toxacara canis - Toxoplasma gondii
- Oxyuris vermicularis
Trichostrongylus sp
- Hymenolepis nana
3. Bentuk infektif menembus kulit
a. Larva filariform menembus kulit
- Necator americanus
- Ancylostoma duodenale
- Ancylostoma ceylanicum
- Ancylostoma braziliense
- Ancylostoma caninum
- Strongyloides stercoralis
b. Serkaria menembus kulit
- Schistosoma haematobium
- Schistosoma mansoni
- Schistosoma japonicum
- Schistosoma mekongi
4. Menelan hospes perantara yg mengandung
bentuk infektif
- Taenia saginata Sapi
- Taenia solium Babi
- Diphyllobothrium latum Ikan air Tawar
- Clonorchis sinensis Ikan air tawar
- Opisthorchis felineus Ikan air tawar
- Opisthorchis viverrini Ikan air tawar
- Heterophyes heterophyes Ikan air tawar
- Metagonimus yokogawai Ikan air tawar
- Paragonimus westermani Ketam
- Echinostoma ilocanum Keong air tawar
- Fasciolopsis buski Tumbuh2 an air
- Dracunculus medinensis Cyclops
5. Melalui vektor
- Plasmodium vivax - Wuchereria bancrofti
- Plasmodium falciparum - Brugia malayi
- Plasmodium malaraie - Brugia timori
- Plasmodium ovale - Loa loa
- Leishmania donovani - Onchocerca volvulus
- Leishmania tropica - Mansonella ozzardi
- Leishmania brasiliensis - Mansonella pestans
- Trypanosoma gambiense - Mansonella streptocerca
- Trypanosoma rhodesiense
- Trypanosoma cruzi
6. Melalui plasenta dari ibu ke janin
(transplacentair)
- Toxoplasma gondii
- Plasmodium vivax
- Plasmodium falciparum
- Plasmodium malariae
- Plasmodium ovale
7. Melalui air susu ibu dari ibu ke anak
(transmammary)
Strongyloides fuelleborni
8. Melalui transfusi darah
- Toxoplasma gondii
- Plasmodium falciparum
- Plasmodium vivax
- Plasmodium malariae
- Plasmodium ovale
9. Inhalasi bentuk infektif
- Oxyuris vermicularis
III. Hospes yang sesuai :
1. Manusia : - hospes tunggal
- hospes utama
- hospes insidentil
- hospes definitif
- hospes perantara
2. Hewan
PATOGENESIS
Kerusakan jaringan akibat infeksi parasit dapat
1. Terlokalisasi pada tempat parasit berada
2. Meluas ke bagian/organ lain tubuh
65
Penyebab kerusakan jaringan adalah :
1. Trauma mekanik parasit
2. Iritasi parasit
3. Toksin parasit
66
Derajat kerusakan jaringan tergantung pada :
1. Jumlah parasit
2. Ukuran parasit
3. Aktifitas parasit
4. Toksin parasit
5. Lokasi parasit
67
PATOLOGI
Kerusakan/kelainan yang ditimbulkan oleh
parasit dapat berupa :
1. Kerusakan traumatik/fisikal
2. Nekrosis jaringan/lisis sel
3. Merangsang reaksi jaringan hospes
4. Fenomena toksik dan alergi
68
1. Kerusakan traumatik/fisikal
Superficial
- kerusakan kulit oleh Sarcoptes scabiei,
beberapa larva cacing,
tick (sengkenit)
Internal
- ruptur kapiler paru akibat migrasi larva cacing
- trauma dan perdarahan akibat telur Schistosoma sp
keluar dari venula mesenterik atau kandung kemih
- kerusakan vili usus oleh perlekatan cacing tambang
- obstruksi usus oleh massa cacing yang besar
(A. lumbricoides, T. saginata, T.solium)
2. Nekrosis jaringan /lisis sel
- E. histolytica menyebabkan nekrosis jaringan
- Parasit malaria menyebabkan lisis eritrosit
3. Merangsang reaksi jaringan hospes
- Proliferasi dan infiltrasi seluler pada tempat
parasit berada
- Peningkatan jenis sel tertentu secara sistemik
terutama yg bersirkulasi dalam aliran darah
74
Gejala sistemik
Demam
Menggigil
Sakit kepala
Nyeri otot dan sendi
Kelelahan
Penurunan berat badan
Malnutrisi
Kakeksia
Gejala Gastrointestinal
Penurunan nafsu makan
Mual/muntah
Abdominal discomfort
Diare
Konstipasi
Nyeri epigastrium / hypochondrium
Kolik abdomen
Gejala Saraf
- Tekanan intrakranial meninggi
- Parastesi & amnesia
- Lumpuh
Gejala Psikis
- Ringan (confusion, irritability, insomnia)
- Berat (instability/incoordination, hallusinasi,
perubahan personality, kemunduran
mental)
Gejala alergi
Gastrointestinal (anorexia, mual, muntah,
diare, nyeri perut , kolik)
80
Rhizopoda
Nucleus
E. coli E. histolytica
Ciliata: Balantidium coli
Flagellata usus
Chilomastix mesnili
Trichomonas hominis
Giardia lamblia
Protozoa usus
Flagellata darah/jaringan:
- Leishmania spp
-Trypanosoma spp
-
Leishmania :
- Leishmania donovani
- Leishmania tropica
- Leishmania brazilliensis
Trypanosoma
Chagas diseases
Sporozoa: Plasmodium
Toxoplasma gondii
Daur hidup
Nematoda
Daur hidup Nematoda
Hospes Perantara
- Nyamuk (Wuchereria bancrofti ,
Telur/Larva Brugia malayi, B. timori
-Ascaris lumbricoides - Chrysops ( Loa loa )
-Trichuris trichiura -Simulium (Onchocerca volvulus )
-Enterobius vermicularis -Culicoides (Mansonella ozzardi)
-Necator americanus - Cyclops (D. medinensis)
-Ancylostoma duodenale - Babi (Trichinella spiralis)
-Strongyloides stercoralis
Enterobius vermicularis
Trichuris trichuria
Trichuris trichiura
Strongyloides stercoralis
Ancylostoma duodenale
Ascaris lumbricoides Necator americanus
Ascaris lumbricoides
Mikrofilaria Cacing Filaria
Berselubung
Tidak berselubung
Trematoda
Daur hidup Trematoda
Trematoda usus, hati, paru
HP-1
Water
Snail
HP
Trematoda darah
Water
Snail
Manusia
HP-2
Water
animal/plant
Clonorchis sinensis
Fasciola hepatica
Paragonimus westermani
Schistosoma spp.
Metagonimus yokogawai
Fasciolopsis buski
Cestoda
Daur hidup Cestoda
D. latum
HP-1
H. diminuta (pinjal) Cyclops
D. caninum (pinjal)
T. saginata (Sapi)
HP T. solium (babi)
Manusia
Free H. nana
Hewan
E. granulosus HP-2
Ikan
Hymenolepis nana Hymenolepis diminuta
Taenia saginata Taenia solium
Diphyllobothrium latum
Telur-telur cacing
Cyclops
Cyclops
Lipan
Kalajengking
Laba-laba
Tungau
Anopheles Aedes Mansonia
Aedes Mansonia
Anopheles
Nyamuk
Culex
Toxorrhynchites
Telur, larva, pupa & dewasa
Simulium
Dewasa, telur, larva & pupa
Phlebotomus
Dewasa & larva
Culicoides
Tabanus
Pupa, dewasa & larva
Musca domestica
Dewasa, larva & pupa
Glossina (lalatTsetse)
Pinjal
Phthirus pubis
Pediculus humanus capitis
Tuma
Telur
Kutu busuk
Jantan
Betina